Biblioterapia w praktyce - ebook

Wprowadzenie

Tekst pisany i mówiony od wieków stanowi podstawę oddziaływań wychowawczych. W dobie Internetu oraz szybkich przemian społeczno-kulturowych jego znaczenie jest nadal aktualne. Pomimo tak znakomitego rozwoju techniki ludzie wciąż chętnie sięgają po książkę, doceniając jej niepowtarzalną atmosferę. Obcowanie z nią daje bowiem możliwość wzbogacenia wyobrażeń, przemyśleń, doświadczeń oraz wglądu we własne pragnienia i potrzeby. Biorąc to pod uwagę, postanowiłam przedstawić w niniejszej książce wyjątkowe teksty, opracowane w formie scenariuszy biblioterapeutycznych, przeznaczone do pracy z grupą.

Głównym celem zamieszczonych tu tekstów jest profilaktyka oraz praca z emocjami. Scenariusze mogą znaleźć zastosowanie zarówno na zajęciach dydaktycznych, jak i socjoterapeutycznych, czy spotkaniach z grupą wsparcia. Książka ta jest nie tylko źródłem pomysłów do pracy z grupą, ale również poradnikiem, w jaki sposób pisać własne, autorskie scenariusze biblioterapeutyczne.

Prezentowane teksty były częściowo wykorzystywane w grupach docelowych – gimnazjalistów, licealistów. Podczas realizacji scenariuszy zaobserwowano u młodzieży wyraźne zaangażowanie w losy opisywanych bohaterów i odnotowano ożywione komentarze na temat ich postępowania. Uczestnicy spotkania niejednokrotnie uzewnętrzniali swoje poglądy, doświadczenia i problemy odnoszące się do omawianej kwestii.

Część scenariuszy zaś zaprezentowano grupom ćwiczeniowym – studentom kierunków pedagogicznych – w celu skonfrontowania ich z faktycznymi potrzebami i problemami osób, do których były kierowane. W tym miejscu chciałabym serdecznie podziękować studentom Uniwersytetu

Opolskiego za zaangażowanie w tworzenie tej książki, za to, że dali się porwać mojemu pomysłowi i stworzyli autorskie scenariusze, które w mojej ocenie są niezwykle przydatne w pracy biblioterapeutycznej.

Pracując nad tą książką, miałam również nadzieję, że dla Czytelników stanie się ona inspiracją do tworzenia własnych tekstów biblioterapeutycz-nych. Dlatego też chciałabym prosić o komentarze w sprawie doświadczeń związanych z pracą z zamieszczonymi tutaj tekstami oraz innymi, może już własnymi scenariuszami. Wszelkie uwagi i spostrzeżenia proszę kierować pod adres e-mailowy: [email protected].

Życzę miłej lektury i owocnej pracy ze scenariuszami. Powodzenia!

Ewelina J. Konieczna

Obszar zastosowania scenariuszy biblioterapeutycznych

W tej części pracy przybliżę istotę biblioterapii, przedstawię cele scenariuszy biblioterapeutycznych w pracy z grupą oraz omówię ich zastosowanie.

Czym jest biblioterapia?

Biblioterapia nie jest niczym nowym, nieznanym. Na pewno niejednokrotnie – świadomie lub nieświadomie – zetknąłeś się z terapeutycznymi wartościami literatury. Zastanawiasz się, w jaki sposób? Bardzo prosty – poprzez czytanie książki, która sprawiła, że „urosły Ci skrzydła”, opowiadania, które wzruszyło Cię do łez, lub wiersza, po przeczytaniu którego pojawiły się refleksje. Zdarzyło się też zapewne, że będąc w kinie lub teatrze, śmiałeś się lub płakałeś z innymi widzami.

Biblioterapia to zamierzone oddziaływanie na jednostkę lub grupę za pomocą specjalnie dobranego tekstu, który odróżnia biblio-terapię nieświadomą od świadomej, będącej elementem celowych działań profilaktycznych, wychowawczych czy terapeutycznych. Jej audiowizualną odmianą będzie filmoterapia posługująca się zarówno słowem, jak i obrazem. Biblioterapia to nie tylko czytelnictwo, ale także różnorodne formy i metody pracy z książką i czytelnikiem.

W procesie biblioterapeutycznym są istotne: postawienie diagnozy, czyli rozpoznanie problemów pacjenta, oraz odpowiedni dobór literatury, który ściśle wiąże się z daną sytuacją terapeutyczną. Jest ważne, aby przewidzieć skutki zaplanowanego działania terapeutycznego^(\ 1). Postępowanie biblioterapeutyczne może mieć formę indywidualną – biblioterapia indywidualna, czyli jest to kontakt biblioterapeuty z jedną osobą (możemy tu zaliczyć także autobiblioterapię – jednostka na podstawie zdobytej wiedzy wyszukuje interesujące ją treści w literaturze), oraz zbiorową – biblioterapia grupowa, która polega na wspólnej recepcji tekstu odczytywanego przez prowadzącego zajęcia. Biblioterapia grupowa to działania skierowane do osób o podobnych profilach metrykalnych czy problemowych (np. gimnazjalistów, młodzieży zagrożonej patologią, kobiet doświadczających przemocy).

Cele biblioterapii realizowanej w formie scenariuszy biblioterapeutycznych

Cele scenariuszy są uzależnione od rodzaju problemu, na który biblioterapia ma oddziaływać, oraz preferencji i doświadczeń odbiorców, do których jest skierowana. Wyróżniamy cztery główne cele:

1) rewalidacyjny – skierowany do osób o obniżonej sprawności intelektualnej;

2) resocjalizacyjny – obejmujący swym zakresem osoby niedostosowane społecznie;

3) profilaktyczny – mający za zadanie zapobiegać tworzeniu się problemów natury emocjonalnej;

4) ogólnorozwojowy – nastawiony na realizowanie potrzeb wiążących się z danym wiekiem rozwojowym^(\ 2).

Biblioterapia jest odpowiedzią na potrzeby natury filozoficzno-egzy-stencjalnej. Pomaga przełamywać kryzysy natury emocjonalnej, sprzyjające występowaniu zaburzeń w relacjach interpersonalnych czy też wywołujące różnorodne choroby, m.in. depresję, nerwicę, bulimię, anoreksję, będące wręcz powodem uzależniania się od środków psychoaktywnych. Biblio-terapia w takich wypadkach ma na celu reorientację wartości życiowych pacjentów – odbiorców tekstu. Jednostka, uczestnicząc w zajęciach, ma szansę – poprzez identyfikację z bohaterem literackim lub sytuacją – przepracowania problemu, z jakim się boryka, refleksji nad tekstem, samą sobą, sytuacją, i w konsekwencji doznania katharsis– rodzaju oczyszczenia, odreagowania, oraz zmiany postawy, zachowania. Zajęcia biblioterapeutycz-ne pomagają również kompensować poczucie niższości związane z niepowodzeniami edukacyjnymi. Przewiduje się, że prowadzone równolegle do zajęć korekcyjno-kompensacyjnych powinny podnosić ich efektywność.

Podsumowując powyższe rozważania, należy zaakcentować ogólne cele scenariuszy biblioterapeutycznych:

– poprawę komunikacji interpersonalnej w grupie poprzez: rozwiązywanie konfliktów, stwarzanie możliwości bycia w różnych rolach społecznych i relacjach interpersonalnych, naukę asertywnej obrony swoich praw i opinii, akceptację i szacunek w relacjach międzyosobowych oraz dostrzeganie potrzeb własnych i cudzych, empatię;

– pracę z uczestnikiem nad przyjęciem przez niego integralnej wizji własnej osoby poprzez: zachęcenie do samooceny postępowania i wglądu w sferę emotywną, zachęcenie do retrospekcji i wyciągnięcia wniosków z postępowania bohaterów prezentowanych historii, uświadomienie istnienia różnorodnych zagrożeń (alkohol, narkotyki, sekty, negatywny wpływ środowiska itp.) oraz możliwości ich uniknięcia, a także kształtowanie postaw prospołecznych, prorodzinnych i prozdrowotnych;

– pomoc w rozwiązaniu problemów wiążących się z okresem dorastania poprzez: poszukiwanie odpowiedzi na postawione pytania egzystencjalne, kształtowanie hierarchii wartości i wspieranie rozwoju moralnego, uświadomienie roli rodziny w życiu człowieka, omawianie problematyki tożsamości i poczucia sensu życia oraz problemów związanych z niemożnością odnalezienia własnej drogi życiowej.

Biblioterapia jako metoda pracy z uczniem

Współczesna szkoła podejmuje dwa rodzaje działań. Pierwsze zostały określone przez szkolny zestaw programów nauczania i obejmują całą działalność z punktu widzenia dydaktycznego. Drugi rodzaj działań został omówiony w ramach programu wychowawczego zawierającego treści i działania o charakterze profilaktyczno-wychowawczym, realizowane przez wszystkich nauczycieli^(\ 3). Na podstawie tych założeń zaplanowano m.in. zajęcia edukacyjne mające charakter dydaktyczno-wycho-wawczy, realizowane w toku nauczania różnych przedmiotów; ścieżki e d u k a c y j n e, czyli treści o znaczeniu wychowawczym, realizowane w ramach bloków przedmiotowych lub odrębnych zajęć (np. godzin wychowawczych). Za ich realizację są odpowiedzialni nie tylko wychowawcy klas, ale również nauczyciele uczący poszczególnych przedmiotów. Do ścieżek edukacyjnych zaliczymy również edukację filozoficzną, edukację prozdrowotną oraz edukację czytelniczą i medialną, które mogą być realizowane metodami biblioterapii i filmoterapii^(\ 4).

Edukacja filozoficzna zawiera w swoich treściach ogólne zagadnienia dotyczące egzystencji młodego człowieka, wartości autotelicznych, człowieczeństwa i jego początków, jak również elementy wiedzy o religii i kulturze. Celem zajęć jest zainteresowanie odbiorców ich własnym życiem, dążeniami oraz określeniem celu i sensu istnienia.

Edukacja prozdrowotna ściśle łączy się z promocją zdrowego stylu życia, dlatego obejmuje tematykę zwyczajów i nawyków prozdrowotnych: snu, odżywiania, spędzania wolnego czasu itp. Ogromne znaczenie będzie tu miała edukacja zapobiegająca uzależnieniu od środków psychoaktywnych. Z edukacją prozdrowotną łączy się również profilaktyka pierwszorzędna mająca na celu odroczenie inicjacji, np. seksualnej, alkoholowej. Tak rozumiana profilaktyka jest skoncentrowana na przekazywaniu informacji na temat różnych zachowań i sytuacji życiowych^(\ 5), prowadzona zaś metodą biblioterapii będzie ukazywać konsekwencje podejmowanych decyzji.

Edukacja czytelnicza i medialna wiąże się z tą częścią programu szkolnego, którego celem jest uwrażliwianie ucznia na ogólnoświatowy dorobek ludzkości. Można więc przyjąć, że w jej ramach będą realizowane postulaty S. Szumana mówiące o wychowaniu przez sztukę.

Biblioter apia na zajęciach dydaktycznych

W nowoczesnej szkole nauczyciel ma zadanie nie tylko edukowania, ale i wychowywania, dlatego też będzie szukał różnych metod i form pracy z uczniem. Pomocna może się okazać biblioterapia, którą wykorzystywano w działaniach edukacyjnych, zanim uświadomiono sobie siłę tkwiącą w jej treściach dydaktycznych. Przyglądając się literaturze proponowanej przez nauczycieli na lekcjach języka polskiego, można niejednokrotnie dostrzec terapeutyczne właściwości omawianych lektur. Jednak dany tekst, choć ma charakter terapeutyczny, nie jest omawiany pod tym kątem, ponieważ nie jest to celem działań nauczyciela. W jaki sposób może zatem przebiegać biblioterapia na zajęciach dydaktycznych?

Należy pamiętać, że celem biblioterapii realizowanej na lekcjach n i e jest terapia, lecz dyskusja na temat problemu poruszonego w konkretnym scenariuszu. Pomocna okazuje się struktura scenariusza, który zazwyczaj składa się z trzech lub czterech części przedzielonych pytaniami skierowanymi do grupy. Nauczyciel ma do wyboru wiele scenariuszy, których treści odpowiadają zarówno dydaktycznym, jak i profilaktycznym wymaganiom programowym. W dalszej części książki przedstawię tabelę, która pomoże dobrać właściwy scenariusz do zajęć.

B i b li o t e r a p i a n a za j ę c i a c h p o za l e k c y j n yc h

W tym miejscu chciałabym się skupić na dwóch rodzajach zajęć pozalekcyjnych, w których biblioterapia znajduje swoje zastosowanie, a mianowicie „zielonej szkole” i zajęciach w świetlicy szkolnej lub socjoterapeutycznej.

„Zielona szkoła” jest jedną z przyjemniejszych form pracy z grupą, pod warunkiem że jest się odpowiednio przygotowanym do tej pracy. Z uwagi na dużą dekoncentrację uczestników, zajęcia muszą być ciekawe i odpowiadać ich zainteresowaniom. Scenariusze przedstawione w tej książce zostały napisane pod kątem warsztatów z grupą, a doskonałym miejscem ich realizacji będzie wycieczka.

Na terenie świetlicy szkolnej biblioterapia może być stosowana w ramach pracy opiekuńczo-wychowawczej z uczniami. Zajęcia z zakresu bi-blioterapii będą miały na celu urozmaicenie dzieciom czasu spędzanego w oczekiwaniu na przyjście rodziców. Inaczej wygląda to w świetlicy socjoterapeutycznej, w której pedagodzy koncentrują się na pracy z uczniem przejawiającym problemy wychowawcze. Tutaj scenariusze biblioterapeu-tyczne będą stanowić pomoc w diagnozowaniu potrzeb jednostki oraz w pracy z grupą sygnalizującą konkretne problemy.

Należy wspomnieć jeszcze o profilaktyce drugorzędowej, skierowanej do uczniów, którzy mają pewne doświadczenia z substancjami psychoaktywnymi lub sygnalizują znaczne problemy natury osobistej, szkolnej czy rodzinnej. Tego typu profilaktyka będzie skoncentrowana na szczegółowej diagnozie i interwencji^(\ 6). Scenariusze biblioterapeutyczne mogą odegrać w tym procesie rolę wspomagającą pracę z uczniem.

Biblioterapia jako metoda pracy z grupą terapeutyczną

Biblioterapia prowadzona w grupach terapeutycznych wspomaga przepracowanie negatywnych emocji i wgląd w sytuacje problemowe. Scenariusze biblioterapeutyczne mogą być stosowane w pracy z młodzieżą, osobami dorosłymi lub starszymi w specjalnie zorganizowanych grupach, których celem są opieka, resocjalizacja i terapia. Miejscem działań biblioterapeu-tycznych mogą być ośrodki opiekuńczo-wychowawcze, domy pomocy społecznej, hospicja itp.

W domach dziecka, pogotowiach opiekuńczych, domach poprawczych, ośrodkach odwykowych scenariusze mogą uzupełniać pracę wychowawców i terapeutów; mogą stanowić podstawę do całego cyklu zajęć na temat wybranego problemu. Podobnie w domach pomocy społecznej (mam tu na myśli domy dla samotnych matek, bezdomnych, domy dla zakażonych wirusem HIV itp.), w zależności od koncepcji prowadzącego zajęcia, mogą tworzyć cykl spotkań na dany temat lub jednorazowe zajęcia omawiające konkretny problem. Tak samo będzie to wyglądało w sanatoriach i szpitalach. Trochę odmienne zastosowanie będą miały scenariusze bibliotera-peutyczne w hospicjum – ich nadrzędnym celem będzie bowiem przygotowanie pacjentów (ewentualnie ich rodzin) do śmierci lub długotrwałej choroby i związanego z tym bólu i cierpienia.

Można również przyjąć, że w pracy z grupą terapeutyczną są realizowane założenia profilaktyki trzeciorzędowej, która koncentruje się na osobach z grup wysokiego ryzyka – uzależnionych, doświadczających przemocy, bezdomnych itp. Jej celem jest zmniejszanie istniejących już szkód i zapobieganie kolejnym^(\ 7). W tym wypadku scenariusze mają na celu wspomaganie procesu terapeutycznego (przedstawianie historii bohaterów o podobnym do uczestników problemie).