Facebook - konwersja
Czytaj fragment
Pobierz fragment

Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego - ebook

Data wydania:
28 września 2016
Format ebooka:
EPUB
Format EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie. Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Produkt niedostępny.  Może zainteresuje Cię

Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego - ebook

Kalifat bagdadzki jest nieodłącznie związany z dynastią Abbasydów, którzy między VIII a XIII wiekiem panowali nad większością terenów Bliskiego Wschodu. Doprowadził do utwierdzenia się islamu i niezwykłego rozwoju politycznego, ale także kulturalnego i naukowego pod rządami wybitnych władców. To dzięki uczonym arabskim Europa odzyskała swoje starożytne dziedzictwo, a świat wyobraźni otrzymał Baśnie tysiąca i jednej nocy i Sindbada Żeglarza.

W pierwszych wiekach panowania kalifowie sprawowali swą władzę głównie jako przywódcy duchowi, swoiści papieże islamu, by od połowy XII wieku, wyzwalając się spod supremacji seldżuckich dynastów, odzyskać polityczną suwerenność i stać się rzeczywistymi władcami Mezopotamii. Nie na długo jednak, wkrótce ulegli bowiem sile mongolskich najeźdźców. Kalifat, związany na koniec z egipskim państwem mameluckim, zaniknął ostatecznie w początkach XVI wieku, a próby jego wskrzeszenia w Jemenie czy indyjskim państwie Mogołów nie powiodły się.


Kategoria: Literatura faktu
Zabezpieczenie: Watermark
Watermark
Watermarkowanie polega na znakowaniu plików wewnątrz treści, dzięki czemu możliwe jest rozpoznanie unikatowej licencji transakcyjnej Użytkownika. E-książki zabezpieczone watermarkiem można odczytywać na wszystkich urządzeniach odtwarzających wybrany format (czytniki, tablety, smartfony). Nie ma również ograniczeń liczby licencji oraz istnieje możliwość swobodnego przenoszenia plików między urządzeniami. Pliki z watermarkiem są kompatybilne z popularnymi programami do odczytywania ebooków, jak np. Calibre oraz aplikacjami na urządzenia mobilne na takie platformy jak iOS oraz Android.
ISBN: 978-83-7976-422-8
Rozmiar pliku: 9,2 MB

FRAGMENT KSIĄŻKI

PRZEDMOWA

Od dawana do rąk Czytelnika książka jest rozszerzoną wersją pracy wydanej pod tym samym tytułem w 1993 r. przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Ażeby wyłożone w niej treści przybliżyć do czasów dla nas mniej odległych wprowadziłem rozdział XV: Z Bagdadu do Kairu i Stambułu. Kolejne dziesięciolecia od chwili pracy nad pierwszym wydaniem Burzliwych dziejów… nie przyniosły nowych, syntetycznych ujęć całości problematyki politycznych zawirowań instytucji kalifatu o wymiarze uniwersalnym, takim zaś był kalifat drugiej dynastii kalifów – Abbasydów. Natomiast okres ten przyniósł szereg analiz, opracowań, a nawet syntez dotyczących poszczególnych aspektów cywilizacji arabsko-muzułmańskiej przypadających na okres Abbasydów rezydujących, z krótkimi przerwami, w samym Bagdadzie. Prac tych jest w skali światowej mnóstwo, często o znacznej wartości, a więcej jeszcze nowatorskich. W tym wydaniu jednak, podobnie jak w pierwszej edycji tej pracy, poprzestaję na kanonie i metodzie opracowania z 1993 r. Dodam też, że problematyka świata islamu, jego cywilizacji i meandrów politycznych przybliżyła się ludziom spoza cywilizacji wyznawców nauki Proroka, chociaż nie zawsze impulsem dla tego były momenty pozytywne z punktu widzenia dynamiki społecznej muzułmańskiego świata. Lektura książki utwierdza nas jednak, że ówczesna polityka i uprawiające ją społeczności nie zawsze zaznaczyły się pozytywnie, ani też stabilizująco dla instytucji społecznych abbasydzkiego kalifatu. Mimo różnych trudności, a nawet zjawisk o charakterze katastroficznym zdołano osiągnąć pewien poziom obiektywnego rozwoju. Rodzi się jednak pytanie czy w długim okresie trwania instytucji kalifatu utrwaliły się pozytywne normy kulturowe, zaś cywilizacja islamu osiągnęła stabilny pułap?

Decydując się na powrót do obranej wcześniej problematyki dziejowej mam nadzieję, że poprzez zwłaszcza sięganie do źródeł, przede wszystkim narracyjnych, ale także przykładów i wzorów kultury materialnej, w tym zabytków sztuki artystycznej, kultury książki czy wreszcie architektury, jej treść przybliży nas do kreatywnej strony rządów i panowania kalifów.

lipiec 2016 JERZY HAUZIŃSKIWSTĘP

Dynastia Abbasydów, druga w dziejach islamu dynastia kalifów, po dwunastu latach panowania położyła fundamenty pod swoją głośną stolicę — mezopotamski Bagdad. I chociaż w latach 836–891 kalifowie abbasydzcy rezydowali w Samarra (około 100 km w górę Tygrysu), w czasie długiego panowania tej dynastii (750–1258) okresy pobytu poza Bagdadem okazały się jednak krótkie. Dzięki tej okoliczności dynastię Abbasydów identyfikuje się z Bagdadem. Nieco umownie państwo przez nich rządzone zdecydowałem się więc nazwać Kalifatem Bagdadu.

W Europie, w tym także i u nas, Abbasydów spopularyzowała Księga tysiąca i jednej nocy, rozpowszechniona w czasach Oświecenia we francuskim tłumaczeniu Antoniego Gallanda. Na kanwie tych ludowych opowieści wyrosła legenda Haruna ar-Raszida, kreująca piątego z abbasydzkich panujących (786–809) na najpopularniejszego kalifa w całej muzułmańskiej historii. Sugestywność tych opowiadań sprawia, że wbrew historycznym realiom okres Haruna był do niedawna uznawany za apogeum cywilizacyjne abbasydzkiej dynastii. Wyprzedzając uwagi dotyczące kultury arabsko-muzułmańskiej, wyłożone w dalszych partiach książki, należy zauważyć, że w czasach piątego z abbasydzkich władców ożywienie cywilizacyjne muzułmańskiego świata dopiero się zaczyna. Kulminacja tego procesu nastąpi w okresie późniejszym i łączyć się będzie z imionami jego głośnych następców: Al-Mamuna, Al-Mutasima i Al-Wasika. Mimo niewątpliwych sukcesów w sferze politycznej, Harun ar-Raszid również w swojej działalności centralizacyjnej trafiał na istotne przeszkody, był on bowiem świadkiem wyraźnych procesów decentralizacyjnych, które w jego czasach objęły głównie Afrykę Północną.

Niezależnie od zmiennych koniunktur politycznych, których opis zajmuje w niniejszym opracowaniu poczesne miejsce, epoka kalifów — panujących w Mezopotamii od połowy VIII do połowy XIII stulecia — wniosła swój wielki wkład w rozwój cywilizacyjny. Dobrze ilustrują to istniejące już w przekładzie na język polski klasyczne dzisiaj Dzieje Arabów amerykańskiego arabisty pochodzącego z Libanu Philipa K. Hittiego (1886–1978), Renesans islamu szwajcarskiego semitologa i arabisty Adama Meza (1869–1917) lub prace Janiny Sourdel-Thomine (ur. 1925) i Dominika Sourdela (1921–2014), francuskich znawców wielorakich aspektów średniowiecznej cywilizacji muzułmańskiej. W ostatnich latach na polskim rynku wydawniczym ukazała się rewelacyjna praca badacza amerykańskiego Hugha Kennedy’ego, Dwór kalifów, Powstanie i upadek najpotężniejszej dynastii świata muzułmańskiego, przekł. J.W. Kozłowska, J. Pierzchała, Wyd. Dialog, Warszawa 2006 (wersja org. 2004). Godna uwagi jest też nowsza jeszcze praca tegoż autora Wielkie arabskie podboje, przekł. M. Wilk, Warszawa 2011 (wersja. org. 2008). W historię polityczną Abbasydów wkraczam m.in. w art.: Al-Afszin — na ile zdrajca? O partykularyzmie politycznym w kalifacie wczesnych Abbasydów raz jeszcze, „Słupskie Studia Historyczne” 2009, nr 15, s. 9–19. Do rzędu prac wkraczających w obszar cywilizacyjny islamu doby abbasydzkiej, zaliczyć należy także studia i przyczynki pióra polskich współczesnych orientalistów: Józefa Bielawskiego, Tadeusza Lewickiego, Marii Kowalskiej, Janusza Daneckiego, Bogdana Składanka i innych (zob. bibliografia).

Zważywszy, iż dzisiaj dostępna jest wcale pokaźna liczba wartościowych prac dotyczących kulturowej spuścizny doby abbasydzkiej, tematem tej książki uczyniłem polityczne dzieje Abbasydów, koncentrując się głównie na losach władzy centralnej. Dzięki praktyce dydaktycznej przekonałem się bowiem, że lektura tak skądinąd wybitnych dzieł jak barwna monografia Adama Meza lub nawet syntetyzujące historię polityczną prace Hittiego i J. i D. Sourdelów, natrafia na nieoczekiwane bariery. Przeszkodę zasadniczą stanowi brak obszerniejszego, systematycznego wykładu dziejów politycznych, nie mówiąc o ambitnej syntezie procesów polityczno-społecznych i gospodarczych. Oddawaną do rąk Czytelników książkę traktuję więc jako przewodnik, mający ułatwić orientację w zawiłych meandrach politycznych dziejów abbasydzkiego kalifatu. Uzupełniając w niejednym szczególe historiograficzne tworzywo autorów — klasyków, często odwołuję się do ich sugestywnych wizji i celnych sformułowań.

Od czasów niemieckiego arabisty Gustawa Weila (1808–1889), autora pięciotomowej Historii kalifów (Geschichte der Chalifen), przyjęło się wyodrębnianie w dziejach epoki abbasydzkiej dwóch podokresów: 750–945 i 945–1258. O ile okres zamknięty w latach 750–945 stanowić może wydzieloną całość z cezurami nienastręczającymi poważniejszych wątpliwości, o tyle inaczej rzecz ma się, jeśli spojrzymy na polityczną historię drugiego z wyodrębnionych tu okresów. Kierując się losami instytucji kalifatu — pojmowanego zarazem jako najwyższe przewodnictwo duchowe i polityczne — osadzonej w relacjach z władztwami świeckimi (głównie sułtanatami), proponuję w latach 945–1258 wyodrębnić dwa etapy: pierwszy, zamknięty latami 945–1152, kiedy to Abbasydom, odartym z prerogatyw władzy świeckiej, przypadła jedynie rola „papieży” sunnickiego islamu, oraz etap drugi, w latach 1152–1258, kiedy Abbasydzi, wyzwalając się spod supremacji seldżuckich dynastów, odzyskują polityczną suwerenność w Iraku Arabskim. Stają się wówczas władcami Mezopotamii, jedną z dynastii muzułmańskich sprawujących także rządy rzeczywiste, a nie jedynie nominalny rząd dusz. W tomach IV i V Weil zawarł historię Abbasydów, kalifów-„figurantów rezydujących” w kairskiej cytadeli w latach 1261–1517.

Prace z zakresu historii, do których zalicza się także niniejsza książka, powstają głównie na bazie faktów źródłowych (analityczne) lub historiograficznych (syntezy). W pierwszym przypadku historyk opiera się na przekazach źródłowych, pochodzących z badanej epoki, które w jakiejś mierze weryfikuje. W przypadku drugim posługuje się faktami historiograficznymi, a więc takimi, które przyjmowane są w historiografii, stanowią produkt naukowych dociekań. Najczęściej jednak obie te metody zazębiają się: krytyczny rozbiór relacji źródłowych wspierają ustalenia wcześniejszych naukowych dyskusji (fakty historiograficzne). I vice versa — fakty historiograficzne bywają wspierane lub weryfikowane przez dane ze źródeł. W niniejszej książce posłużyłem się takim mieszanym wariantem procedury badawczej: znając naukową dyskusję na temat interesujących mnie zagadnień, starałem się łączyć jej wyniki ze stanowiskiem przekazów źródłowych. Wybierając jednak między interpretacjami historiograficznymi a źródłami, opowiedziałem się za drugą perspektywą. Stąd w pracy dość częste cytaty ze źródeł pisanych, nierzadko nawet obszerne.

Wspomnieć na koniec wypada jeszcze o dwóch technicznych problemach związanych z pracą, a mianowicie o zagadnieniach transkrypcji i chronologii. Co do transkrypcji, to zastosowałem uproszczoną pisownię imion, nazw i terminów arabskich, według zasad proponowanych przez Bogusława R. Zagórskiego (zob. „Przegląd Kartograficzny”, 1972 nr 4, s. 157–164). System ten znalazł już zastosowanie w polskiej redakcji wspomnianych dzieł Adama Meza i Dominika i Janine Sourdel dokonanej przez J. Daneckiego i w wielu innych wydawnictwach.

Jeżeli zaś o chronologię idzie, to posługuję się równolegle datacją według naszej ery i ery islamu (hidżra). Ta ostatnia, oparta na roku księżycowym, zaczyna się 16 lipca 622 r. (I muharrama roku 1), co stanowi równocześnie datę pierwszego dnia roku, w którym odbyła się emigracja Mahometa (hidżra) z Mekki do Medyny. Należy przy tym pamiętać, że w muzułmańskiej rachubie czasu data początku roku jest ruchoma. Zasady rachuby czasu według ery hidżry podaje m.in. Mały słownik kultury świata arabskiego pod hasłem: Kalendarz muzułmański. Tutaj ograniczam się do wyszczególnienia kolejnych miesięcy muzułmańskiego roku kalendarzowego: muharram, safar, rabi al-awwal, rabi as-sani, dżumada al-ula, dżumada al-achira, radżab, szaban, ramadan, szawwal, zu al-kada, zu al-hidżdża.Rozdział I

NARODZINY IMPERIUM

Przyjmuje się, że pierwszy okres politycznej historii islamu zapoczątkowała w ramadanie drugiego roku hidżry (marzec 624) zwycięska potyczka założyciela nowej religii, Muhammada Ibu Abd Allaha (Mahomet) pod Badr, która chociaż jako militarne starcie była bez większego znaczenia, to jednak położyła podwaliny pod władzę świecką Muhammada. Ten wczesny etap, wypełniony pozyskiwaniem dla islamu arabskich plemion Półwyspu, kończy się wraz ze śmiercią Mahometa, 8 czerwca 632/13 rabi’I 9. Przy ustanawianiu jego następcy, który dziedziczył po Mahomecie wszystkie funkcje z wyjątkiem misji profetycznej, kierowano się zasadą elekcji nawiązującej do zasady starszeństwa szczepowego, obowiązującej wśród arabskich nomadów. W dniu śmierci Proroka trzej najbliżsi jego współpracownicy, tj. Abu Bakr, Umar Ibn al-Chattab i Abu Ubajda Ibn al-Dżarrah, przebywający w domu Banu Sa’ida, arystokratycznego klanu plemienia Chazradż w Medynie, po dłuższych sporach uzgodnili powierzenie przewodnictwa nad młodą wspólnotą muzułmańską pierwszemu z wymienionych przywódców. Swój autorytet Abu Bakr (632–634) zawdzięczał przymiotom osobistym oraz bliskim związkom z założycielem islamu. Poczytywany za trzeciego wyznawcę islamu — po żonie Proroka Chadidży i kuzynie Mahometa Alim — Abu Bakr zaliczał się do najbliższych Mahometowi ludzi. Powołując się m.in. na powagę Koranu, gdzie w 40 wersecie sury IX Abu Bakr ma być owym jednym z dwóch, badacze sunnicy uważają go ciągle za drugiego, obok samego Proroka, twórcę systemu islamskiego. Ranga Abu Bakra w gminie muzułmańskiej wzrosła jeszcze, gdy po śmierci Chadidży Mahomet poślubił jego niespełna dziesięcioletnią córkę, A’iszę. Innym wreszcie tytułem do chwały wśród arabskich wyznawców nowej religii była jego dobra orientacja w genealogii plemion arabskich.

1. NASTANIE KALIFATU

Abu Bakr, odbierając przysięgę posłuszeństwa od całej gminy medyńskiej, zapoczątkował kalifat, czyli urząd następcy — chalifa po „Bożym Wysłanniku”, jakkolwiek w praktyce obywał się bez jakichkolwiek tytułów. Wygłosił wtedy z werandy domu Banu Sa’ida krótkie kazanie następującej treści:

O ludzie. Zostałem wyznaczony, aby wami rządzić, chociaż nie jestem najlepszym spośród was. Jeśli postąpię właściwie, wesprzyjcie mnie, jeżeli uczynię źle, poprawcie mnie. Prawda bowiem jest wiernością, a kłamstwo jest zdradą. Słaby spośród was jest silny w moich oczach, dopóki nie oddam jemu sprawiedliwości, jeśli tak spodoba się Bogu, a silny spośród was jest słaby w oczach moich, aż nie wyegzekwuję od niego sprawiedliwości, jeśli taka będzie wola Boga. Jeśli jakiś lud uchyli się od walki w świętej wojnie dla Boga, Bóg dosięgnie go poniżeniem. Jeśli słabość rozprzestrzeni się między ludem, Bóg sprowadzi nieszczęście na wszystkich bez wyjątku. Bądźcie mi posłuszni tak długo, jak ja będę posłuszny Bogu i Jego Prorokowi. A jeśli sprzeniewierzę się Bogu i Jego Prorokowi, posłuszeństwo wasze nie będzie mi należne. Chodźcie na modlitwę, a Bóg zechce zlitować się nad wami.

Obok wybitnie religijnej frazeologii to krótkie exposé wskazuje na obowiązek udziału prawowiernych wyznawców w świętej wojnie za wiarę. Abu Bakr sam wzorowo spełnił ów nakaz. Przewodząc przez dwa lata wspólnocie muzułmańskiej, zwalczał nieugięcie ruchy odszczepieńcze na obszarach Półwyspu Arabskiego, jak też zapoczątkował zwycięskie podboje poza granicami Półwyspu: na północy — w Syrii i Palestynie, na wschodzie — w Iraku.

Następcą Abu Bakra został Umar Ibn al-Chattab, jeden z teściów Mahometa, czołowa postać wczesnego islamu, zaliczany również do najbliższych współwyznawców i współpracowników Proroka. Na początku miał ponoć określać siebie skromnie następcą następcy Bożego Wysłannika, jednak wydało się to jego otoczeniu przydługie i mało zrozumiałe. Postanowiono więc poprzestać na tytule „następcy”, czyli chalifa (kalifa). Później, gdy armie arabskich wyznawców islamu zdobyły w walkach z Bizancjum Syrię i Egipt, Irak i część ziem Persji w wojnach z cesarstwem Sasanidów, Umar Ibn al-Chattab zgodził się przyjąć tytuł wodza wiernych, przywódcy wiernych (amir al-muminin). Tytuł ten, przypisany obieralnemu przywódcy, miał dodawać blasku rodzącemu się imperium muzułmańskiemu, a nie osobie kalifa. Z czasem jednak stał się kwintesencją kalifackich uprawnień przysługujących określonym jednostkom.

Umar Ibn al-Chattab, drugi z listy wybranych następców Mahometa, uchodzić może za twórcę kalifatu jako teokratycznego imperium muzułmańskiego z przewagą Arabów. Jego posunięciem o nieprzemijającym dziejowym znaczeniu było zaprowadzenie ery hidżry, której początek, pierwszy dzień miesiąca muharram (16 lipca 622), oznaczał datę początku roku, w którym nastąpiło wyjście (hidżra) Mahometa z Mekki do Medyny. Pragnąc uregulować tryb wyboru kalifa, Umar ustanowił jakby sześcioosobowe kolegium elektorów (arab. asz-szura „rada”’), w skład którego weszli najstarsi i najbardziej poważani spośród pozostających przy życiu Towarzyszy Proroka. Zastrzegł przy tym jednocześnie, że jego własny syn nie będzie kandydował do godności kalifa.

Osobowość drugiego kalifa oddaje chyba najlepiej charakterystyka zamieszczona w klasycznym już dziś dziele amerykańskiego arabisty, Philipa K. Hittiego: Miał tylko jedną koszulę i jeden płaszcz, jedno i drugie bardzo połatane. Spał na łóżku z liści palmowych i nie kłopotał się o nic, prócz sprawy utrzymywania czystości wiary, popierania sprawiedliwości oraz przewagi i bezpieczeństwa islamu i Arabów. Skromność Umara Ibn al-Chattaba, połączona z patriarchalną prostotą i zaangażowaniem w sprawy wspólnoty islamskiej, uczyniły zeń wzór dla późniejszych generacji muzułmańskich przywódców. Ten wzorowy władca i przykładny człowiek nie uniknął jednak zamachu na swoje życie. Był pierwszym, ale nie ostatnim z kalifów elekcyjnych, który utracił życie w sposób gwałtowny. 3 listopada 644/26 zu al-hidżdża 23 ugodzony został zatrutym sztyletem w meczecie w Medynie. Zrobił to perski niewolnik rządcy Al-Basry — chrześcijanin imieniem Abu Lulu’a. Po jego śmierci kalifem obrano podwójnego zięcia Mahometa, Usmana Ibn Affana (644–656), wywodzącego się z klanu byłych nieprzejednanych przeciwników Proroka, Umajjadów (Banu Umajja), ale w przeciwieństwie do większości swoich ziomków — wcześnie nawróconego na islam.

Usman Ibn Affan miał jak najlepsze chęci, by kontynuować dzieło swoich poprzedników, jednak sędziwy wiek osłabiał w nim energię cechującą dwóch pierwszych kalifów. Brakowało mu również dostatecznej stanowczości, żeby pohamować apetyty przedstawicieli własnego rodu, którzy sięgnęli po najbardziej eksponowane stanowiska w kalifacie. Z własnej woli, czy też wbrew sobie, ten trzeci z kalifów obieralnych przyczynił się do stworzenia podstaw pod przewagę Umajjadów we wczesnym kalifacie, co w rezultacie doprowadziło ten ród do własnych dziedzicznych rządów. Kalifowi zaczęto zarzucać nepotyzm. Niezadowolenie z polityki kadrowej Usmana udzieliło się przede wszystkim Towarzyszom Proroka, zachowującym wspomnienie zaciekłej wrogości umajjadzkiego klanu wobec Mahometa. Innym motywem dezaprobaty posunięć trzeciego kalifa była jego decyzja dotycząca ustalenia przez Zajda Ibn Sabita „kanonicznej” wersji Koranu. Liczne pozostałe redakcje, wykazujące różnice w stosunku do wersji Zajda, zostały zniszczone. Podejrzewano, że porządkowanie tekstu Świętej Księgi miało na celu wyłączenie z niej ustępów stawiających Umajjadów w nieprzychylnym świetle.

Kontrowersyjność posunięć Usmana przerodziła się w odruchy otwartego niezadowolenia, podsycanego przez trzech głównych pretendentów do kalifatu: Alego Ibn Abi Taliba, Talhę Ibn Abd Allaha i Az-Zubajra Ibn al-Awwama, popieranych przez wdowę po Proroku, A’iszę. Bunt zapoczątkowany został w Al-Kufie przez zwolenników kuzyna i jednocześnie zięcia Proroka, Alego. Następnie ogarnął Egipt i Medynę. Ponieważ kulminacja zaburzeń przypadła na miesiąc pielgrzymki, osoby z najbliższego otoczenia Usmana radziły mu udać się z pielgrzymką do Mekki, by w ten sposób uniknąć niebezpieczeństwa. Usman miał na to odpowiedzieć: Ten, któremu niemiłe jest moje życie, nie uszanuje także pielgrzymich sandałów.

W ostatnich dniach 35. roku hidżry/czerwiec 656 powstańcy zaatakowali dom Usmana w Medynie w chwili, gdy sędziwy kalif pogrążony był w lekturze wersji Koranu ustalonej przez Zajda Ibn Sabita. Syn jego przyjaciela, pierwszego kalifa Abu Bakra, Muhammad, napadł nań pierwszy. Usman Ibn Affan stał się w ten sposób pierwszym kalifem, którego krew została rozlana rękami muzułmańskimi.

Po zamordowaniu Usmana, 24 czerwca 656/25 zu al-hidżdża 35. kalifem ogłoszono pierwszego kuzyna Proroka i męża jego ulubionej córki Fatimy, Alego Ibn Abi Taliba, który podczas buntu przeciw swemu poprzednikowi wolał trzymać się na uboczu. Wkrótce po wyborze Ali opuścił Medynę, kierując się na Al-Basrę, by walczyć z dalszym kuzynem Proroka, Az-Zubajrem, oraz z Talhą, jednym z pierwszych Towarzyszy Mahometa, który w bitwie pod Badr uratował Prorokowi życie. Duszą całej tej koalicji była jednak A’isza, córka Abu Bakra, wdowa po Proroku, nienawidząca Alego, który — jak się twierdzi — miał w swoim czasie urazić dumę własną „matki wiernych”, podając w wątpliwość jej małżeńską stałość. W miesiącu dżumada II 36/grudzień 656 pod Churajbą, w okolicach Al-Basry, Ali wydał bitwę koalicji. Starcie, które przeszło do historii jako „bitwa wielbłąda” (od wielbłąda, na którym A’isza zagrzewała do walki wrogów Alego) zakończyło się pełną klęską przeciwników czwartego kalifa. Talha i Az-Zubajr utracili w walce życie, A’isza zaś dostała się do niewoli. Z honorami należnymi wdowie po Proroku odesłano ją do Medyny. Pozornie pewny na tronie — pisze P.K. Hitti — Ali ze swej nowej stolicy Kufy zainaugurował swoje rządy dymisją większości gubernatorów prowincji mianowanych przez swego poprzednika, a od innych zażądał złożenia przysięgi wierności. Z jednym z nich, Mu’awiją Ibn Abi Sufjanem, gubernatorem Syrii i krewnym Usmana, Ali nie liczył się wcale. Mu’awija wystąpił teraz jako mściciel męczeńskiego kalifa. Wystawił w meczecie w Damaszku krwią splamioną koszulę zamordowanego władcy i palce ręki jego żony Na’ili, które odcięto, kiedy próbowała bronić Usmana.

Występując w roli mściciela Usmana, Mu’awija obciążył odpowiedzialnością za jego śmierć Alego i kategorycznie odmówił posłuszeństwa kalifowi. Między Alim a Mu’awiją doszło do 110 dni starć na równinie As-Siffin na południe od Ar-Rakki. Przerwała je 10 safara 37/26 lipca 657 propozycja rozejmu ze strony Mu’awiji i przekazanie sporu do arbitrażu. W tym też celu obydwie strony wyznaczyły rozjemców: Ali — Abu Musę al-Aszariego, a Mu’awija — Amra Ibn al-Asa. W ramadanie 37/styczeń 659 w obecności ustalonej liczby obserwatorów doszło do „konferencji” w Al-Azruh. O jej przebiegu i wynikach opinie w źródłach są podzielone. Mając na uwadze sprzeczne relacje średniowiecznych arabskich kronik i roczników, cytowany już amerykański arabista wnioskuje, co następuje: To, co rzeczywiście mogło się wydarzyć, a mianowicie, że obaj rozjemcy pozbawili stanowiska obu mocodawców, było przegraną Alego. Mu’awija nie miał żadnego kalifatu, aby się go miał zrzekać. Był tylko gubernatorem prowincji. Sam fakt arbitrażu postawił go na równym poziomie z kalifem Alim, którego pozycja przez to obniżyła się do roli zwykłego pretendenta. Wyrok sędziów pozbawił Alego rzeczywistego stanowiska, a Mu’awiję fikcyjnej pretensji, której nie śmiał nawet publicznie dochodzić. Dopiero w roku 661, w dwa lata po opuszczeniu kurtyny z przeprowadzonej farsy arbitrażowej, Mu’awija ogłosił się kalifem w Jerozolimie.

Przystanie na arbitraż było ze strony Alego posunięciem z gruntu błędnym, obok innych bowiem następstw, pozbawiało go poparcia większości jego dotychczasowych zwolenników. Na fali potępienia dla niezdecydowanego kalifa doszło do pierwszego religijnego rozłamu w islamie. Część zwolenników Alego, nie godząc się z zaaprobowaniem przezeń rozstrzygnięcia sporu na drodze arbitrażu i wychodząc z założenia, że władza osądu przysługuje jedynie Bogu, oskarżyła go o zdradę wiary, odmówiła mu posłuszeństwa i opuściła (arab. charadża „odchodzić, opuszczać”’) obóz kalifa. Według nich Ali okazał się niegodny sprawowania władzy, wykluczył się swym uczynkiem ze wspólnoty wiernych. Ci odstępcy islamu, znani jako charydżyci, założyli własny obóz w wiosce Harura, nieopodal Al-Kufy. Oddziały posłuszne Alemu nieomal doszczętnie rozbiły tę grupę, co wszakże nie położyło kresu dalszemu rozwojowi propagandy charydżyckiej, stawiającej na kandydata wybranego demokratycznie przez współwyznawców i kwestionującej dynastyczne rządy Umajjadów, a później — Abbasydów. Wkrótce też charydżyci mieli dopuścić się zabójstwa Alego, gdy ten wczesnym rankiem, 17 ramadana 40/24 stycznia 661 zmierzał do meczetu w Al-Kufie.

Zabójcą czwartego kalifa okazał się członek sekty charydżytów, Abd ar-Rahman Ibn Muldżam, który mieczem rozpłatał Alemu głowę. Średniowiecznej muzułmańskiej historiografii znana jest wersja głosząca, jakoby Ibn Muldżam zaliczał się do grona spiskowców, którzy uroczyście poprzysięgli w Al-Ka’bie uwolnić tego samego dnia społeczność muzułmańską od trzech złowieszczych postaci: Alego, Mu’awiji i Amra Ibn al-Asa, zdobywcy i namiestnika Egiptu. Według tej wersji Mu’awija odniósł jedynie lekką ranę, zamiast zaś Amra Ibn al-Asa śmierć poniósł przez pomyłkę jego zastępca Z tych trzech postaci tylko Ali stał się rzeczywistą ofiarą. Przytoczona tu wersja ma posmak legendy, chociaż trudno z całą pewnością ją wykluczyć.

Wraz ze śmiercią Alego epoka kalifów obieralnych, znanych dziejopisom arabskim jako kalifowie kroczący drogą słuszności (chulafa ar-raszidun), dobiegła końca. Dzieje instytucji głównego przywódcy islamu — kalifa w tym okresie potwierdzają opinię późniejszego herezjologa, Muhammada asz-Szahrastaniego (zm. 1153), który utrzymywał: Nie było w islamie takiej sprawy, która wywołałaby większy rozlew krwi aniżeli najwyższego duchowego przewodnictwa. Wyeliminowanie Alego sprawiło, że w miejsce patriarchalnego kalifatu elekcyjnego nastały rządy „mściciela krwi” Usmana, namiestnika Syrii Mu’awiji. Prawdopodobnie już w roku 661/41 Mu’awija przeprowadził sukcesję własnego syna, Jazida, zrywając z praktyką elekcyjności kalifatu. W taki to sposób do instytucji najwyższego muzułmańskiego przywódcy przylgnęła zasada dziedziczności, tym samym Umajjadzi, potomkowie Mu’awiji Ibn Abi Sufjana, stali się pierwszą rodziną królewską (al-mulk) w dziejach islamu. Okres ich rządów w imperium arabsko-muzułmańskim trwał w przybliżeniu od 661 do 750 r. ery chrześcijańskiej.

Ciąg dalszy w wersji pełnejPRZYPISY

Ph. K. Hitti, Dzieje Arabów, Warszawa 1969, s. 101.

Ibn Hiszam, As-Sira an-nabawijja, t. 2, Kair (Mustafa al-Babi al-Halabi) 1375/1955–1956, s. 661.

Dzieje Arabów, s. 148–149.

Był żonaty najpierw z córką Mahometa — Rukajją, po jej śmierci z Umm Kulsum, najmłodszą z córek Proroka.

Ibn Sa’d, Kitab at-tabakat al-kabir, wyd. E. Sachau, t. 3, cz. 1, Leyden 1904, s. 49.

Matka Az-Zubajra Ibn al-Awwama, Safija bint Abd al-Muttalib, była siostrą ojca Proroka, Abd Allaha.

Dzieje Arabów, s. 152–153.

Tamże, s. 154.

Muhammad asz-Szahrastani, Kitab al-milal wa an-nihal, wyd. W. Cureton, t. 1, London 1842, s. 12.
mniej..

BESTSELLERY

Kategorie: