Krótki rys jeografii Szląska dla nauki początkowej - ebook

1. STRO­NY, CZY­LI GŁOW­NE OKO­LI­CE ZIE­MI.

Koło, czy­li ob­ręb, któ­rym, jako się na po­zór wy­da­je, nie­bo od zie­mi odłą­czo­ne jest, na­zy­wa się ho­ry­zont, albo wi­do­krag'. Ob­rąb ten dzie­li się we­dług sta­no­wi­ska słoń­ca na czte­ry czę­ści, czy­li głów­ne oko­li­ce zie­mi. Stro­na, gdzie słoń­ce wscho­dzi, na­zy­wa się wscho­dem; gdzie na po­łu­dnie stoi, po­łu­dniem; gil­zie za­cho­dzi, za­cho­dem, a tam gdzie go o pół­no­cy nie­wi­dzie­my, pół­no­cą. W po­środ­ku, mię­dzy wscho­dem i po­łu­dniem, jest po­łu­dniow­schód; po­mię­dzy po­łu­dniem i za­cho­dem, po­łu­dnio­wo – za­chód; po­mię­dzy za­cho­dem i pół­no­cą, pół­noc­no – za­chód; a po­mię­dzy pół­no­cą i wscho­dem, pół­noc­no – wschod­nia oko­li­ca.2. PO­ŁO­ŻE­NIE, GRA­NI­CE, WIEL­KOŚĆ, KSZTAŁT I CZĘ­ŚCI SZLĄ­SKA.

Po­ło­że­nie i gra­ni­ce. Szlą­sko, (wła­ści­wiej Szląsk,) leży nie­mal w środ­ku czę­ści zie­mi, Eu­ro­pą zwa­nej i jest czę­ścią wschod­nią kra­iu nie­miec­kich. Kraj ten gra­ni­czy z stro­ny pół­u­oc­no – wschod­niej aż do rze­ki Przo­sny z ob­wo­dem re­gen­cyj­nym Po­znań­skim; ku wscho­do­wi z kró­le­stwem Pol­skiem i wol­nym kra­jem Kra­kow­skim; z stro­ny wschod­nio­po­łu­dnio­wej z Ga­li­cyą; na po­łu­dnie

z Szlą­skiem Au­stry­ac­kim, z Mo­ra­wią i Cze­cha­mi; na za­chód z Lu­za­cyą Sa­ską; na za­chód pół­noc­ny z mar­chią Bran­den­bur­ską. Gra­ni­ce jego na­tu­ral­ne sta­no­wią z stro­ny po­łu­dnio­wo – za­chod­niej: góry Kladz­kie, Su­de­ty i góry ol­brzy­mie. Rze­ki, od­dzie­la­ją­ce go od państw są­siedz­kich, są na­stę­pu­ją­ce: Opa­wa, Odra, Wi­sła, Prze­mza, Bry­ni­ca, El­ste­ra (sro­ka) czar­na.

Kształt i wiel­kość. Kształt (fi­gu­ra) Szlą­ska jest do­li­na, cią­gną­ca się od pół­noc­no – za­chod­niej, ku po­łu­dnio­wo – wschod­niej stro­nie, któ­rej dłu­gość, od uj­ścia El­ste­ry do uj­ścia Wi­sły, 57 mil, a od uj­ścia Wi­sły do uj­ścia Odry, mil 48, i któ­rej od pół­no­cy ku po­łu­dnio­wi naj­więk­sza sze­ro­kość 30, śred­nia zaś 15 aż do 20 mil wy­no­si. Cały kraj ma 741 mil kwa­dra­to­wych i bli­sko 3 mi­lio­ny lud­no­ści. Na jed­nej mili kwa­dra­to­wej jest zgo­ła 4000 lud­no­ści. Nie­mal w po­środ­ku do­li­ny Szlą­skiej pły­nie Odra, rze­ka naj­głów­niej­sza, któ­ra kraj na dwie nie­rów­ne czę­ści prze­dzie­la. Na le­wej stro­nie miesz­ka­ją po więk­szej czę­ści Niem­cy, za­czem na pra­wej po­ło­wie miesz­kań­cy więk­szą czę­ścią ję­zy­ka pol­skie­go uży­wa­ją. Ser­bo­wie Lu­źy­scy, ma­ją­cy na­rze­cze gór­no­łu­ży­skie do mowy. Sło­wiań­skiej na­le­żą­ce, znaj­du­ją się w ob­wo­dzie Re­gen­cyi Li­gnic­kiej (38, 000j; Cze­chów, w Slą­sku za­miesz­ka­łych, jest prze­szło 40, 000.

Po­wierzch­nia Szlą­ska jest w po­rów­na­niu z in­ne­mi Pro­win­cy­ami pań­stwa Pru­skie­go, bar­dzo od­mien­na. Za­czem – wszyst­kie inne Pro­win­cye pań­stwa tego, po­wierzch­nię plu­ska two­rzą, wska­zu­je się tu kraj gó­rzy­sty, któ­ry w mno­gich od­mia­nach swo­je do­li­ny, wsia­mi pięk­ne­mi za­bu­do­wa­ne, góry z swe­mi wo­do­spa­da­mi, sta­ro­żyt­ne­mi zam­ka­mi i nie­zli­czo­ne­mi pięk­no­ścia­mi przy­ro­dze­nia, wy­sta­wia. We­dług spa­du kra­ju, część jego, gdzie się nie­da­le­ko Odra po­czy­na, na­zwa­no Szlą­skiem gór­nym, po­ni­żej le­żą­cą, od Brze­ga aż pod Wro­cław, Szlą­skiem śred­nim, a resz­tę Szlą­skiem dol­nym.

Góry. Pa­smo gór naj­wyż­szych two­rzą Su­de­ty Szlą­skie, sta­no­wią­ce gra­ni­cę po­łu­dnio­wą kra­ju, naj­wyż­sze w ca­łem kró­le­stwie, roz­cią­ga­ją­ce się od stro­ny wschod­nio-po­łu­dnio­wej ku stro­nie za­chod­nio – pół­noc­nej. Scho­dzą się one z Su­de­ta­mi Lużnc­kie­mi i łą­czą się z Kar­pa­ta­mi. Pa­smo głów­ne Su­de­tów Szlą­skich dzie­li się na czte­ry od­no­gi. 1. góry ol­brzy­mie. 2. Jzer, jako ciąg za­chod­ni. 3. Góry Kladz­kie. 4. Szlą­sko – Mo­raw­skie. Góry so­wie, ( Eu­len­ge­bir­ge) są czę­ścią wschod­nią gór ol­brzy­mich. Sowa, naj­wyż­sza po­mię­dzy nie­mi, ma 3000 stóp wy­so­ko­ści. Góry ol­brzy­mie, w ję­zy­ku Cze­skim Ker­ko­no­sze, t… j… góry sę­ka­te, dzie­lą się na mniej­sze od­no­gi, ker­ko­no­sze wła­ści­we, Ra­ben­ge­bir­ge ( góry kru­ko­we) i Jzer­ge­bir­ge, – ostat­nie na­zwi­sko swo­je od je­zio­ra ma­ją­ce. Ker­ko­no­sze cią­gną się przez po­wia­ty Hyr­szber­ga ( Je­le­niej góry) Lo­wen­ber­gae ( Lwiej góry) Lan­de­shut aż do Czech, na 5 mil dłu­go i 4 mile sze­ro­ko. Tu to jest okręg mno­gich po­wie­ści, któ­re jesz­cze po dziś dzień o Ry­be­ca­lu w ustach ludu żyją. Tu są naj­wyż­sze punk­ta wszyst­kich gór. Kupa śnież­na ( Schne­ekop­pee) 4900 stóp wy­so­ka, Czar­na Kopa 4200 stóp, cze­pek wi­chro­wy ( Sturm­hau­be) 4300, wiel­kie koło 4600, Re­ifträger 4400, Ta­fel­fich­te 3300 i… t… d.3. RZE­KI ZNACZ­NIEJ­SZE KRA­JU TEGO.

Z po­mię­dzy rzek Szlą­skich naj­znacz­niej­szą jest Odra, jak­by odzie­ra­ją­ca, od­ry­wa­ją­ca, po­nie­waż by­strym swym pę­dem po­no­si łupy do ga­jów i pól, ma­ją­ca swe źró­dło pod mia­stecz­kiem Odrą, wcho­dzą­ca pod mia­stecz­kiem Bo­gu­min na zie­mię Pru­ską, pły­ną­ca wdłuż przez Szlą­sko, przez Bran­den­bu­ryą i Po­me­ra­nią, na mil 120, wpa­da do wiel­kie­go je­zio­ra uj­ścia­mi czte­re­ma. Brze­gi jej są, ni­skie, po czę­ści pięk­ne­mi dę­bo­we­mi i in­ne­go ga­tun­ku la­sa­mi uwień­czo­ne. Przez jej wy­le­wy by­wa­ją miesz­kań­cy w bli­sko­ści jej brze­gów a zwłasz­cza w ni­zi­nach Bran­den­bu­ryi uszko­dzo­ne­nii. Woda Odry w po­rze póź­ne­go lata tyl­ko jest czy­stą, zwy­czaj­nie za­wsze żoł­to­gli­nia­ta i za­mu­lo­na. Przy wstę­pie jej do Bran­den­bu­ryi two­rzy już wy­spy, dzie­li się za Kie­stry­nem na kil­ka od­nog, któ­re się zaś po­łą­cza­ją. Uj­ścia jej trzy do mo­rza, przy wy­spach: Uze­dom i Wo­lin, na­zy­wa­ją sie: Świ­nia, co w Pol­skiem na­rze­czu ma­cio­rę zna­czy; Dwi­na, czy­li Dziw­no; Pi­ja­na, co w Pol­skim ję­zy­ku szu­mo­wi­ny zna­czy. – Rze­ki do Odry wpa­da­ją­ce są, na le­wym jej brze­gu:

1. Opa­wa, ( Opa­wi­ca) ma­ją­ca źro­dło swe w bli­sko­ści mia­stecz­ka Brun­tal, a upły­nąw­szy mil 14, uj­ście przy Hul­czy­nie.