Kryptonim "Frankenstein" - ebook

Od autora

Po wydaniu książki o Zdzisławie Marchwickim¹ długo zastanawiałem się, jak opisać postać Joachima Knychały. Już w pierwszym przypadku nie było to proste i bardzo często spotykałem się z opinią, że przecież w tej sprawie wszystko zostało już powiedziane. Sprawa „Wampira z Zagłębia” pokazała jednak, że to nieprawda. Czytelnicy oczywiście znali tę historię, ale głównie z artykułów prasowych i filmów dokumentalnych. Dziennikarze, pisząc tekst do gazety, nie są w stanie – co zrozumiałe – poświęcić kilku miesięcy na dokładne czytanie akt. I dlatego, przepisując od siebie nawzajem, przytaczają nierzadko identyczne argumenty, a często powielają te same błędy. Poza tym artykuł prasowy ma najczęściej siedem do dziesięciu stron maszynopisu, a moja książka o Marchwickim blisko czterysta. Już samo to wskazuje, że sporo tajemnic udało mi się odkryć.

W sprawie Knychały jest dokładnie tak samo i myślę, że Czytelnicy nie zawiodą się i tym razem, mimo że przystępując do lektury, będą wiedzieć, kto był mordercą. To trochę tak, jakby oglądali film od końca. Ja, zbierając materiały do książki, też wiedziałem, kto zabijał, a jednak wiele razy byłem zaskoczony tym, czego się dowiadywałem w trakcie tej pracy.

Zajmując się losami Knychały, miałem jeszcze jeden problem. Uznałem mianowicie, że muszę opowiedzieć tę historię inaczej niż poprzednią, w czym pomogły mi opinie Czytelników. Często słyszę głosy, że książka dokumentalna jest trudna i ludzie boją się tego gatunku, że wolą zmyślone historie kryminalne, opisane w łatwiejszej w czytaniu formie fabularnej. I dlatego właśnie zdecydowałem się na taką formę książki dokumentalnej, która bardziej jednak przypomina powieść. Oczywiście dialogi i część opisów to moja kreacja literacka, ale oparta na faktach. Starałem się je odtwarzać na podstawie relacji uczestników wydarzeń, zeznań świadków, protokołów z miejsc zdarzeń i ze źródeł historycznych. Dzięki temu Czytelnik może przenieść się do lat siedemdziesiątych oraz osiemdziesiątych i mam nadzieję, że będzie to dla niego emocjonująca podróż w czasie.

W kilku miejscach znalazły się krótkie fragmenty zaczerpnięte z ówczesnej prasy lub akt sprawy IV.K.171/83. Łatwo je odróżnić, bo są zapisane kursywą. Te, które pochodzą z milicyjnych notatek, protokołów przesłuchań oraz wspomnień napisanych przez Joachima Knychałę, przytoczyłem dosłownie. Nie ingerowałem w oryginalny styl, gramatykę i ortografię. W końcu jest to literatura faktu. Z uwagi na ochronę osób pokrzywdzonych, ich rodzin oraz świadków znaczna część personaliów została zmieniona, nowe nazwiska są zupełnie przypadkowe i nie należy ich łączyć z żyjącymi osobami. Prawdziwa jest natomiast tożsamość milicjantów, prokuratorów, adwokatów i dziennikarzy. Prawdziwe jest też imię i nazwisko głównego bohatera.Prolog Warszawa, poniedziałek, 21 maja 1985 roku

Wysoki mężczyzna w eleganckim czarnym garniturze przeciskał się pomiędzy podróżnymi stojącymi na korytarzu. W końcu dotarł do przedziału, w którym było jedno wolne miejsce. „To tu!” – upewnił się, sprawdzając numer na drzwiach. Skinął głową do pozostałych podróżnych, przepraszając za potrącanie nóg siedzących, po czym usiadł przy oknie. Przez chwilę szukał czegoś w czarnej skórzanej teczce, którą postawił na kolanach. Wreszcie wyjął z niej i położył na stoliku książkę, egzemplarz „Trybuny Ludu”, termos i zawiniętą w papier śniadaniowy kanapkę. Potem wstał i umieścił teczkę na półce na bagaż podręczny. Siedząca naprzeciwko dziewczynka nie odrywała od niego wzroku.

– Pan też do Krakowa? – zapytała, uśmiechając się i patrząc mu prosto w oczy.

– Alu, nie przeszkadzaj panu – skarciła ją pobłażliwie siedząca tuż obok matka.

– Ależ nie przeszkadza – uśmiechnął się mężczyzna. – Tak, jadę do Krakowa, bo tym pociągiem można dojechać tylko do Krakowa. Jak pociąg wyjedzie z Warszawy, to zatrzyma się dopiero w Krakowie.

– Jedzie pan zobaczyć smoka wawelskiego? – pytała dalej dziewczynka, zachęcona odpowiedzią.

Mężczyzna zaśmiał się głośno.

– Niestety, jadę do pracy, ale ze smokiem widziałem się niedawno i mówił mi, że czeka na ciebie.

– A co pan będzie robił?

– Alu, nie wolno tak przepytywać. – Tym razem głos matki był już bardziej stanowczy, jednak mężczyzna nie wydawał się zbity z tropu.

– Będę naprawiał świat, żeby takie małe dziewczynki jak ty mogły bezpiecznie spotykać smoki.

Teraz mała zaśmiała się głośno i klasnęła w dłonie. Rozmowę przerwał wchodzący do przedziału konduktor.

– Czy ktoś z państwa się dosiadał?

– Tak, ja – powiedział mężczyzna, wyciągnął z wewnętrznej kieszeni jakiś blankiet i podał konduktorowi. Ten uważnie przeczytał kartkę.

– Legitymacja służbowa jeszcze.

Mężczyzna bez wahania podał mu książeczkę. Na jej okładce matka dziewczynki dostrzegła napis „Służba więzienna”. Konduktor sprawdził dokument i oddał właścicielowi.

– Miłej podróży życzę – powiedział służbowym tonem i zamknął drzwi przedziału. Mężczyzna uśmiechnął się do kobiety, która teraz wydawała się spięta. Podniósł książkę i odnalazł właściwą stronę. Matka dziewczynki odczytała tytuł: Wspomnienia Rudolfa Hoessa, komendanta obozu oświęcimskiego.1 Katowice, środa, 18 września 1974 roku

Wysłużona trzynastka, pamiętająca chyba jeszcze pierwsze lata po wojnie, zatrzymała się na przystanku obok Zakładów Metalurgicznych „Silesia” na katowickim Wełnowcu. Drzwi tramwaju otworzyły się powoli, ze zgrzytem, z wagonów wysypał się tłum ludzi i ruszył wprost na kordon milicji. Zwykle nikt nie miał ochoty na konfrontację z mundurowymi, ale tym razem było inaczej. Każdy chciał być pierwszy.

– Osoby z przepustkami do kolejki! – wykrzyknął plutonowy w mundurze wyjściowym. Na pierwszy rzut oka widać było, że włożył sporo pracy, by wyglądać nienagannie. Mundur był idealnie czysty i gładki, czarne spodnie zaprasowane w kant, a w wypucowanych trzewikach można się było przeglądać jak w lustrze. Na głowie milicjant miał czapkę z zapiętym pod brodą paskiem, do przewieszonej przez ramię raportówki przypiął krótką białą pałkę, a prawą dłoń trzymał opartą o kaburę pistoletu.

– Osoby bez przepustek na lewo! – dyrygował nadchodzącymi.

Ludzie bez protestów stanęli w ogonku. Była dopiero ósma rano i zwykle o tej porze Joachim kończył szychtę. Wolał nocne zmiany, bo były lepiej płatne, ale wiedział, że po pracy nie zdąży tak wcześnie dojechać do Katowic. Dlatego na dzisiejszą noc wziął wolne. Bał się tylko, że może zaspać. Niepotrzebnie, bo z emocji nie zmrużył oka ani na chwilę. Wstał przed czwartą nad ranem i pobiegł na tramwaj. Od szóstej czekał w kolejce przed budynkiem sądu wojewódzkiego przy ulicy Andrzeja. O siódmej zaczęli wydawać przepustki uprawniające do wejścia na salę sądową. Dzisiaj rozpoczynał się proces „Wampira z Zagłębia” – człowieka, który zamordował piętnaście kobiet, a kolejnych sześć próbował zabić.

Rozprawy miały się odbywać z udziałem publiczności. Na salę mogło wejść pięćset osób, ale chętnych było kilka razy więcej. Joachimowi się poszczęściło, zdobył mały biały kartonik. Prosto z sądu pobiegł na katowicki Rynek i wskoczył do tramwaju. W sądzie wojewódzkim nie było sali, która mogła pomieścić tylu chętnych i dlatego proces miał się toczyć w budynku domu kultury przy Zakładach Cynkowych „Silesia” w Katowicach.

Joachim stał spokojnie, czekając na sprawdzenie dokumentów. Spuścił głowę, unikając wzroku milicjantów, bacznie obserwujących tłum. Nie zwrócili na to uwagi, bo sporo osób postępowało podobnie – poranne słońce było już na tyle wysoko, że oślepiało stojących w kolejce. Ale Joachimowi nie przeszkadzało słońce, zawsze chodził ze spuszczoną głową, unikając wzroku innych ludzi. Taki po prostu był.

Gdy nadeszła jego kolej, podał przepustkę i dowód osobisty.

– Nazwisko i imię! – zdecydowanym głosem zażądał plutonowy.

– Tam jest napisane – bąknął Joachim, wciąż ze wzrokiem wbitym w podłogę.

– Ja was nie pytam, co tu pisze, tylko jak się nazywacie, obywatelu! – burknął wyraźnie rozdrażniony milicjant.

– Knychała, Joachim Knychała.

– Gdzie pracujecie?

– Na grubie, znaczy w kopalni Radzionków. Jestem cieślą – odpowiedział, podnosząc wreszcie głowę.

– W porządku, możecie iść. Po schodach na drugie piętro. – Milicjant wskazał gestem wejście i zajął się następnym w kolejce.

Do budynku prowadziły oszklone drzwi. Joachim wmieszał się w grupę ludzi i zaczął wchodzić po szerokich schodach z wypolerowanego lastrika. Na drugim piętrze ujrzał dwóch mundurowych i kilku cywili. „Tajniacy” – pomyślał i wszedł do sali. Widok go zaskoczył. W szkolnych czasach był tu kiedyś z klasą na jakimś spektaklu teatralnym. Teraz sala wyglądała zupełnie inaczej. Ogromne okna, wysokie na jakieś trzy metry, wypełniały obie długie ściany. Po lewej stronie rozpościerał się widok na teren huty cynku, a okna po prawej wychodziły na ulicę Armii Czerwonej i przystanek tramwajowy. Na końcu sali znajdowała się scena, na której ustawiono długi stół przykryty zielonym suknem. Po lewej stronie blat załamywał się w stronę widowni. Przed sceną, pod oknem od strony huty, na drewnianym podwyższeniu stała duża kamera telewizyjna, a obok znajdowała się druga, znacznie mniejsza, filmowa. Przy oknach z prawej ujrzał kilka rzędów drewnianych ławek przypominających kościelne. Pierwsze trzy rzędy miały niewielkie blaty, dalej, za barierką, stały kolejne trzy. Pomiędzy ławkami a oknem tkwiło trzech milicjantów w czapkach regulaminowo zapiętych pod brodą, z raportówkami i białymi pałkami. Uwagę Joachima zwróciły kabury z bronią, które mieli wszyscy milicjanci, i ci przed budynkiem, i ci przed drzwiami, i ci tutaj na sali. Część przeznaczoną dla widowni rozpoczynały dwa rzędy ławek ze stolikami, a resztę sali wypełniały proste drewniane krzesła.

– Nie stać w przejściu. Niech obywatel znajdzie sobie miejsce i siada – zakomenderował milicjant, który nie wiedzieć skąd pojawił się za jego plecami. Joachim przecisnął się do przodu, klucząc pomiędzy zajętymi krzesłami. Chciał podejść jak najbliżej, ale niestety kartki ułożone w pierwszych trzech rzędach informowały, że są to miejsca zarezerwowane dla osób ze stałymi przepustkami. Udało mu się jednak znaleźć wolne miejsce w czwartym rzędzie, na tyle blisko, by dobrze widzieć stół sędziowski, a co najważniejsze, oskarżonych. Usiadł. Rozejrzał się wokół. Mimo że ludzie rozmawiali przyciszonymi głosami, wokół panował spory gwar. Zewsząd było słychać rozmowy toczone tylko na jeden temat i wciąż padało to samo słowo: „Wampir”.

Joachim wyjął z kieszeni wymiętą „Trybunę Robotniczą” i otworzył ją na trzeciej stronie. Na środku bił po oczach wypisany wołami tytuł: PROCES WAMPIRA. Przebiegł wzrokiem po tekście, który znał prawie na pamięć:

W środę, osiemnastego września, o godzinie dziewiątej rano, padnie sakramentalna formuła: Proszę wstać. Sąd idzie! Rozpocznie się proces „wampira”. Proces wyjątkowy, bo wymierzający sprawiedliwość w sprawie bez precedensu. Przedtem eskorta wprowadzi oskarżonego i współoskarżonych. Zdzisław Marchwicki pokaże nam swą twarz. I najpewniej twarz nie jedną. Okrutną twarz człowieka, stojącego przed zarzutem pozbawienia życia czternastu kobiet i „nie z własnej winy” nieudanych zamachów na życie sześciu dalszych, zdegenerowanego alkoholika katującego żonę i dzieci, wyznającego prawo siły wszędzie tam, gdzie przewaga siły była po jego stronie – i twarz cieszącego się dobrą opinią pracowitego konwojenta kopalni „Siemianowice”, chodzącego w cierniowej koronie pokrzywdzonego przez los, porzuconego przez żonę, borykającego się z przeciwieństwami².

Autor artykułu nie pozostawiał wątpliwości, kim był Zdzisław Marchwicki. Już nie podejrzanym ani nie oskarżonym, lecz winnym. Podobnie zresztą jak pozostali członkowie jego rodziny: bracia Henryk i Jan, siostra Halina, jej syn Zdzisław i kochanek Jana – Józef Klimczak. Cała zdegenerowana rodzina. Ostatnie zabójstwo miał zlecić Jan.

osobnik, który czegokolwiek się dotknął, poczynało gnić. Człowiek, który zgodnie z sumieniem dzielił swój czas na zabiegi wokół druku świątobliwych tekstów, wyuzdane orgie z innymi homoseksualistami, deprawowanie czternastoletniego chłopca, zresztą swego krewnego i branie sumujących się w kwotę miliona złotych łapówek za protekcję, a równocześnie przygotowujący z pedanterią zabójstwo kobiety, która śmiała zagrażać praktykom „wszechwładnego” Jana. Potem zaś, zwalający całą winę za zabójstwo na współoskarżonych.

Trzeci z braci, Henryk Marchwicki, był zdaniem redaktora drobnym pijaczkiem, damskim bokserem, kieszonkowcem i współuczestnikiem ostatniego mordu. Dziennikarz nie oszczędził także Haliny Flak, siostry Marchwickich, która miała z całą świadomością przyjmować przedmioty zrabowane ofiarom: kolczyk (próbowała zrobić sobie zeń złoty ząb), obrączkę, a nawet kilogram mięsa wyciągnięty z torby konającej kobiety. Z tego mięsa Halina ponoć usmażyła kotlety dla brata „Wampira”.

Sala powoli się wypełniła, ludzie rozmawiali, rozglądali się, komentowali, niektórzy wyciągali kanapki i jedli je, kryjąc się za plecami innych. Unosił się przyjemny zapach kiełbasy, pomidorów i kawy zbożowej nalewanej z kanek do blaszanych kubków, ale nie mógł zagłuszyć smrodu bijącego z oddechów przesiąkniętych dymem papierosowym i oparami wypitej poprzedniego dnia wódki, odoru spoconych ciał i brudnych ubrań. Nagle ktoś otworzył drzwi po prawej stronie sceny i weszło kilku milicjantów, a między nimi dało się dostrzec postaci w szarych więziennych drelichach. Przez tłum przebiegł szmer i zanim oskarżeni oraz konwojenci zdążyli zająć miejsca, ciszę rozdarł krzyk kobiety. Stała w połowie sali, ubrana na czarno, w opuszczonej na twarz woalce.

– Moje dziecko! Moje dziecko! Morderca! Ludzie, pomóżcie! Moje dziecko!

Dwaj tajniacy podbiegli do kobiety, chwycili ją pod ręce i próbując uciszyć jej lamenty, wyprowadzili na zewnątrz. Poruszeni ludzie obserwowali tę scenę, ale kiedy kobieta zniknęła, jak na komendę odwrócili głowy w stronę ławy oskarżonych. Mężczyzna siedzący najbliżej publiczności, z dziwnym, skrzywionym nosem i falującymi włosami, jako jedyny nawet nie drgnął, jakby nie dostrzegł incydentu z rozhisteryzowaną kobietą. Patrzył przed siebie i można było odnieść wrażenie, że z uwagą wpatruje się w coś ważnego za oknem. Drugi, wyraźnie wyższy od pierwszego, nerwowo rozglądał się na boki. Trzeci, niewysoki, korpulentny, z okrągłą twarzą i łysiną, niecierpliwie kiwał się w tył i w przód. Kobieta i dwaj młodsi mężczyźni w drugim rzędzie mieli spuszczone głowy. Joachim zastanawiał się, który to Zdzisław Marchwicki.

Nagle jeden z oskarżonych, ten korpulentny, poderwał się z miejsca i zaczął krzyczeć:

– Tu są przedstawiciele prasy! Zamordował ją Wiktor Graczyk ze Służby Bezpieczeństwa, bo nie chciała szpiclować i donosić na biskupa katowickiego! I na nikogo nie zwalam sprawy! Bo wiem, kto jest mordercą! Szukają kozła ofiarnego! Bandyci ukraińscy, których Benedykt Cader³ przywiózł z Warszawy. Chcąc ratować swoją kochankę, Kamińską z uniwersytetu, musiał mordować niewinną kobietę. A dzisiaj szukają… – zawiesił głos – …głupich! Smyki! Nikt z Marchwickich nie strzelał na Wybrzeżu do ludzi. Nikt! Niech policzą te sieroty! Niech Wielgolawski policzy sieroty, które zostały po zamordowanych na Wybrzeżu. Jeszcze z tamtego się nie rozgrzeszyli, a już szukają nowych ofiar. A kochance Strużyńskiej, która zawoziła go samochodem swoim do miejsca morderstwa, zorganizował ucieczkę do NRF-u! – Mężczyzna znów zawiesił głos, wyraźnie stawiając opór milicjantom próbującym zmusić go, by usiadł. I zaczął ponownie: – Zaraz parę miesięcy po jej morderstwie. Jest do dzisiejszego dnia w NRF-ie z mężem i z dzieckiem. Ten sam smyk Wiktor Graczyk ze Służby Bezpieczeństwa! Tego w prasie nie napiszą.

Dowódca konwojentów dał znak, milicjanci chwycili oskarżonego pod ręce i z trudem wywlekli z ławki. Mężczyzna szamotał się, nogami próbował zaprzeć się o barierkę, ale milicjanci okazali się silniejsi. Wlekli oskarżonego w stronę drzwi, a ten nie dawał za wygraną i dalej krzyczał:

– Całą prawdę mówię! Nie martw się, Zdzichu! Nie martw się! Proszę, za prawdę to się wyprowadza z sali. To jest Polska i praworządność! – Ostatnie, ledwo słyszalne słowa, dobiegły już z korytarza.

Na sali zapanowała kompletna cisza, ludzie siedzieli jak sparaliżowani. Dopiero po chwili zaczęli szeptać między sobą. Joachim wyłowił czyjeś słowa:

– To Jan Marchwicki, ten z uniwersytetu. Profesor!

Niektórzy z podziwem kiwali głowami, że nie bał się wykrzyczeć takich rzeczy, inni oburzali się na bezczelnego bandytę, który śmie cokolwiek mówić i próbuje zwalać winę na innych. Przytłumiony gwar narastał, ludzie nie zwracali już uwagi na mundurowych ani na oskarżonych, do których docierały urywki rozmów. Kilka minut później sala jeszcze raz zamarła. Milicjanci ponownie wprowadzili Jana Marchwickiego i gdy tylko znalazł się na miejscu, rozległ się głos woźnego:

– Proszę wstać, sąd wchodzi!

Ludzie poderwali się z hałasem z krzeseł. Sędziowie i ławnicy spokojnie zasiedli za stołem na scenie. W głowie Joachima znów ożyły wspomnienia. Minęły już cztery lata od czasu, gdy sam siedział na ławie oskarżonych. Był przerażony i skołowany, nie miał zielonego pojęcia, co go czeka. Wszystko potoczyło się bardzo szybko; zanim cokolwiek do niego dotarło, sędzia ogłosił, że skazuje go na trzy lata pozbawienia wolności. Nie bardzo wiedział, co to znaczy, po czterech miesiącach w areszcie śledczym wyobrażał sobie, że zakład karny nie może być gorszy, jednak okazało się, że może. Nagle coś ścisnęło mu żołądek, tak samo jak wtedy. W ustach poczuł słodkawy smak, fala gorąca uderzyła mu do głowy, a w skroniach zaczęło pulsować. Zrobiło mu się słabo i z trudem łapał powietrze.

– Proszę usiąść – wezwał zebranych woźny i znów podniósł się gwar.

– Chciałem prosić o głos jako… – powiedział Jan Marchwicki i poderwał się z miejsca, zmagając się z powstrzymującymi go milicjantami.

– Proszę oskarżonego. – Przewodniczący składu sędziowskiego jednym skinieniem ręki powstrzymał kolejną przepychankę. Jan Marchwicki stanął trzymany za ramiona przez mundurowych, którzy przestali go szarpać.

– Oskarżonemu będzie udzielony głos w odpowiedniej chwili.

– Ja tylko chciałem przeprosić Wysoki Sąd – mówił Marchwicki, nie czekając na pozwolenie. – Bo mnie zirytowały fałszywe dane w prasie, podane przez redaktora „Trybuny Robotniczej”. Zdenerwowałem się i tutaj, wszedłszy na salę, powiedziałem fakty prawdziwe, tylko nie we właściwym czasie. I za to chciałem przeprosić.

Sędzia nie zwrócił na niego uwagi i zaczął spokojnie mówić:

– Otwieram posiedzenie sądu wojewódzkiego, na sesji w Domu Kultury Zakładów Cynkowych w Katowicach. Rozpoznawana będzie sprawa Zdzisława Marchwickiego i innych oskarżonych o przestępstwa zabójstwa, usiłowania zabójstwa, pomocnictwa, podżegania do zbrodni oraz całego szeregu innych przestępstw z całego Kodeksu karnego. Sąd uprzedza strony, prokuratorów, obrońców oraz zawiadamia oskarżonych, że cała rozprawa jest rejestrowana na taśmie magnetofonowej. W związku z tym, w razie zabierania głosu, proszę strony o posługiwanie się mikrofonami.

Sędzia monotonnie i beznamiętnie odczytywał kolejne zarzuty. Zdzisław Marchwicki wstał i teraz Joachim zorientował się, że to ten mężczyzna ze skrzywionym nosem jest „Wampirem”. Był niski i robił nieciekawe wrażenie. Spokojnym i opanowanym głosem dwadzieścia razy z rzędu powtarzał:

– Nie przyznaję się!

I dopiero kiedy padło pytanie, czy przyznaje się do kradzieży, odparł zdecydowanie:

– Tak!

Sędzia zapytał jeszcze o znieważenie funkcjonariuszy na służbie i wtedy Marchwicki uśmiechnął się:

– Coś tam powiedziałem, ale żeby znieważyć? Niech będzie, że znieważyłem. – Wzruszył ramionami i nie czekając na pozwolenie, usiadł.

Przewodniczący składu odczytał zarzuty dla kolejnych oskarżonych, Henryka, Jana, Haliny Flak, Zdzisława Flaka i Józefa Klimczaka, ale Joachim już tego nie słuchał, tylko wpatrywał się w zastygłą twarz Zdzisława Marchwickiego i zastanawiał się, czy ten niepozorny i wątły mężczyzna może być tym straszliwym mordercą. Czy to rzeczywiście on uderzał ofiary w tył głowy i roztrzaskiwał im czaszki?

Po odczytaniu wszystkich zarzutów ogłoszono pół godziny przerwy i publiczność odetchnęła, tak jak w wojsku po podaniu komendy „spocznij”. Zaczęły się gorączkowe dyskusje, bo każdy miał coś do powiedzenia, i tylko Joachim milczał, przysłuchując się rozmowom.

– Po co tracić na takich czas? Powiesić bandytów! Na szubienicę! – mówili jedni. Inni uspokajali, że tak nie można, że po to jest sąd, by orzec winę i karę, ale i ci nie mieli najmniejszych wątpliwości, że na ławie oskarżonych siedzą morderca i pomocnicy.

Po przerwie głos zabrał prokurator, łysiejący mężczyzna o wystających przednich zębach, który wstał i zaczął odczytywać akt oskarżenia. Marchwickich porównywał do rodziny Corleone, a Zdzisława nazwał hurtownikiem zbrodni, który „w celu pozbawienia życia i zaspokojenia swego popędu seksualnego zadał ofierze kilka ciosów tępym narzędziem”. Słowa prokuratora wywoływały poruszenie wśród publiczności, Zdzisław Marchwicki natomiast przysłuchiwał się opisom zbrodni bez emocji. Joachim obserwował go, starając się wyczytać coś z jego twarzy. Na próżno. „Wampir” wydawał się nieobecny, wpatrywał się uparcie w jakiś punkt za oknem i zachowywał się tak, jakby całe to przedstawienie go nie dotyczyło. Jakby znalazł się tu przypadkiem jak jedna z pięciuset osób zasiadających na widowni.

Było pół do czwartej, gdy Joachim z ulgą wyszedł na świeże powietrze. Był bardzo zawiedziony. Czekał na tę rozprawę, rozmyślał o niej godzinami, a zobaczył coś, czego się nie spodziewał. Człowiek okrzyknięty największym zbrodniarzem w historii Polski wydawał mu się zupełnie niegroźny i on sam z łatwością mógłby sobie z nim poradzić. W szkole wiele razy tłukł się z chłopakami, a i jako dorosły nie unikał bijatyk i gdy dochodziło do pyskówki, walił pierwszy, nie czekając, aż ktoś uderzy. A Marchwicki wyglądał na takiego, który muchy nie skrzywdzi. Czy ktoś taki mógł być największym mordercą?

Wspominając dawne czasy, Joachim dojechał do Piekar Śląskich, zjadł przygotowany przez matkę obiad, wypił butelkę piwa i położył się. Musiał odpocząć przed nocną szychtą, ale nie mógł zasnąć. W głowie wciąż kołatały mu się wspomnienia z sali sądowej, ale z własnej rozprawy. Nadal czuł żal do tamtej dziewczyny. Może gdyby przeprosił, wszystko potoczyłoby się inaczej, ale nie zrobił tego. Uważał, że nie miał za co. Ot, takie wygłupy, trochę dotykania. Właściwie nic się nie stało, a ona narobiła krzyku i oskarżyła ich o gwałt. Ich, bo byli we trzech. I dlatego wyrok okazał się taki surowy, bo sędzia uznał, że chodzi tu o próbę gwałtu zbiorowego.

Mówi się, że wojsko zmienia chłopaka w mężczyznę. Joachim nie był w wojsku, zaraz po szkole poszedł do pracy w kopalni i nie objął go jesienny pobór, z czego był nawet zadowolony. Niestety radość nie trwała długo, bo przez tę głupią Emilkę, mając zaledwie osiemnaście lat, trafił do więzienia, z którego po półtora roku wyszedł za dobre sprawowanie. Ale był już kimś zupełnie innym. Nie zmieniło go wojsko, lecz więzienie. W kogo? Tego nie wiedział, wciąż zastanawiał się, kim jest. Coś go ciągnęło do kobiet, chciał je dotykać, poczuć ich ciała, ciepło, zapachy, a jednak gdy wyobrażał sobie, że jest z którąś blisko, ogarniał go gniew.

W końcu zasnął.2 Katowice, wtorek, 16 lutego 2016 roku

Mimo wczesnej pory przy wejściu do Sądu Okręgowego w Katowicach ruch jest niemały. Pcham ciężkie drzwi. Tuż za nimi stoi rodzina z dzieckiem, zimny wiatr wdziera się do przedsionka i mężczyzna patrzy na mnie wściekły.

– Tu ciągle piździ na tym jebanym hanysowie.

Jak niewiele trzeba, by odróżnić gorola z Zagłębia Dąbrowskiego od hanysa z Górnego Śląska. Ich wzajemna niechęć jest tak stara, że nikt już chyba nie wie, o co w niej właściwie chodzi. Czekam chwilę w kolejce. Opróżniam kieszenie, wyjmuję portfel, telefon, klucze, a nawet bilon. Wszystko do pudełka. Plecak na taśmę i do prześwietlarki bagażu. Jest problem, bo jak zawsze mam przy sobie scyzoryk.

– Broń musi pan zostawić w depozycie.

Próby protestu nie odnoszą skutku. Scyzoryk to broń. Czytelnia jest na parterze, kilka kroków od wejścia, ale najpierw muszę wejść na drugie piętro i załatwić formalności u pani Anety w sekretariacie V Wydziału Karnego. W latach siedemdziesiątych sprawę prowadził Wydział IV, ale od tego czasu zmieniły się numery wydziałów i sal sądowych. Ludzie też się zmienili, dzisiaj mało kto z pracowników sądu pamięta tamte głośne procesy. Na szczęście wniosek o udostępnienie akt procesowych złożyłem kilka miesięcy wcześniej i nie będzie trudności z wglądem do tych dokumentów. Czytelnia to duże, jasne pomieszczenie, kilkanaście małych stolików. Na końcu sali, na podwyższeniu przypominającym katedrę, stoją monitory. Za nimi dwie panie, którym nie muszę się przedstawiać, znamy się od dwóch lat, bo pisząc poprzednią książkę, spędziłem tu sporo czasu. Pokazuję zgodę prezesa sądu, wszystko w porządku, mogę dostać zamówione materiały. Kilka minut później pracownik archiwum przywozi na wózku stos zakurzonych tomów.

Akta główne to dwadzieścia trzy opasłe teczki. Niewiele. Brakuje aktu oskarżenia, protokołów rozpraw, wyroku z uzasadnieniem i apelacji. Nie ma też tomu dwudziestego drugiego, który przed rokiem jeszcze był. Przeglądałem go przy okazji, gdy czytałem akta sprawy Marchwickiego. W tomie dwudziestym drugim znajdowały się dowody rzeczowe, pamiętam mały notesik w plastikowej oprawce, w którym Joachim zapisał kaligraficznym pismem listę książek, jakie miał w swojej biblioteczce. Były też legitymacja studencka jednej z ofiar, jakiś grzebień, bilety komunikacji miejskiej. Pytam o ten tom. W archiwum sprawdzają, ale nie ma. Proszę, aby jeszcze raz poszukali, może ktoś omyłkowo położył na innej półce. Wykluczone. Niedawno była inwentaryzacja. Gdyby leżał w innym miejscu, toby od razu zauważono. Co się stało? Nikt nie potrafi powiedzieć. Akta Marchwickiego, Arnolda i Knychały ciągle ktoś przegląda, nie ma miesiąca, by jakaś telewizja nie chciała zrobić paru ujęć do filmu dokumentalnego, niedawno było BBC czy CBS. Pytanie, co się stało z pozostałymi tomami. Ile ich właściwie było? Tego nie uda się już ustalić. Trzeba zająć się tym, co jest.3 Piekary Śląskie, niedziela, 6 października 1974 roku

Joachima obudził ból głowy. Przez chwilę zastanawiał się, jaki jest dzień i czy nie zaspał do pracy. Z trudem przełknął ślinę i jak przez mgłę dotarło do niego, że wczoraj była sobota. „Skoro tak, to dzisiaj jest niedziela” – pomyślał, nie otwierając oczu. Co nie znaczyło, że nie idzie do pracy. Kopalnia nigdy nie śpi, pracuje świątek, piątek, w dzień i w nocy. Co osiem godzin kolejna grupa mężczyzn wtłacza się do szoli⁴ i zjeżdża pod ziemię fedrować węgiel dla socjalistycznej ojczyzny. Joachim nie otwierał oczu, zaciskał nawet mocniej powieki, walcząc ze światłem, które próbowało wedrzeć się do jego obolałej głowy.

– Dzień dobry – usłyszał ciepły głos Haliny. – Stawej. Zrobia ci smażonka. Taką jak lubisz.

Poczuł, jak Halina kładzie się obok niego.

– I coś ty wczoraj z sobą zrobił? – zapytała, nie oczekując raczej odpowiedzi.

Teraz dopiero sobie przypomniał. Wczoraj wziął ślub w piekarskiej bazylice, z czym było sporo zachodu, załatwiania, bo on ewangelik, a Halina – katoliczka. Mogli pójść tylko do urzędu stanu cywilnego, ale ona uparła się na kościół i tyle. Jak się baba uprze, to rady nie ma. Ale jakoś pozałatwiali wszystko. Sporo ludzi przyszło, jego rodzina z Bytomia, z którą rzadko się widywał, trochę znajomych i delegacja z kopalni. Przyjęcie zrobili w Ludowej przy Bytomskiej. Może nie był to najbardziej elegancki lokal w Piekarach, ale za to niedrogi. Niestety pamiętał tylko początek wesela, dalsze wspomnienia się zacierały, aż wreszcie urywały się na dobre. Nie wiedział nawet, jak znalazł się w domu, na Osiedlu Wieczorka.

– Stawej, Achim. – Halina pogładziła go po głowie. – Już połednie. Dyć zaros przijdum na poprawiny. Napraliście się i ześ zaprosiół łojca ze szwagrami.

Joachim podniósł się z trudem. Głowa bolała jak cholera, z czego wywnioskował, że rzeczywiście musiał sporo wypić. Dopiero teraz zauważył, że spał w odświętnej koszuli. Zdjął ją przez głowę, nie rozpinając guzików, i rzucił na łóżko. Podniósł wiadro i nalał wody do metalowej miednicy ustawionej na krześle.

– Poczekej, naleja ci gorki wody. – Halina poderwała się w stronę kuchenki.

– Niy trza. – Zatrzymał ją machnięciem ręki. – Wola zimno.

Uśmiechnęła się.

– To zrobia ci ta smażonka.

Obmył się, wytarł wiszącym na oparciu krzesła ręcznikiem, potem wziął metalowy kubek, zaczerpnął wody z wiadra i wypił jednym haustem. Tak łapczywie, że woda uciekała bokiem, spływając mu po brodzie.

– A muterka kaj? – zapytał, siadając przy stole.

– Spała u kumy, eszcze niy prziszła.

Patrzył, jak wbijała jajka i mieszała, żeby się nie przypaliły. Wolał taką lejącą się, nie do końca ściętą. Wreszcie Halina postawiła przed nim patelnię i zabrała się do krojenia chleba.

– Wiysz... – Urwała, patrząc na niego. – Musisz coś wynokwić. Jo tak dali niy dom rady. Niy chca miyszkać na kupie. – Podała mu pajdę chleba.

Jadł, nie podnosząc głowy, a Halina nie odrywała od niego wzroku.

– Tyś jest jedynok i łona mie niy lubi, boch cie ji zabrałach. A do tego jo jest katoliczka i Polka.

– Żeś katoliczka to prowda, ale czy Polka? A fto to wiy, kiery tu jest Polokym, Niemcym czy Słowakym? Pomyśl trocha. Ty z doma żeś jest Hornik. Czy to polskie nazwisko? – Zaśmiał się. – Jo tyż niy wiym, kim żech jest. Starka Niemka, matka Niemka, a łojciec już Polok i tyż katolik. Ale mosz recht, Halina. Łona cie nie lubi. Tyla że łona nikogo nie lubi.

Halina patrzyła, jak skórką z chleba wycierał patelnię, zbierając resztki jajecznicy. Widać było, że mu smakuje, i poczuła, że jest szczęśliwa. Wreszcie miała kogoś, kto się nią zaopiekuje. Zawsze marzyła o normalnym domu, w którym będą rodzinne ciepło i uczucia, o tym wszystkim, czego brakowało jej w dzieciństwie. Ojciec zmarł, gdy miała kilka lat, matka szybko ponownie wyszła za mąż, urodziły się kolejne dzieci, dwóch braci i siostra. Przyrodnie rodzeństwo. Ojczym, Jerzy Gawron, nie był złym człowiekiem, nie bił jej, ale postępował surowo. Niby od wszystkich wymagał tyle samo, ale Halina czuła, że ją traktuje inaczej. Nie kochał pasierbicy i nie okazywał uczuć tak jak swoim dzieciom. Gdy poznała Joachima, poczuła coś, czego nie doświadczyła nigdy wcześniej, a teraz, po ślubie, chciała tylko jednego: żeby mieszkali sami. Wiedziała, że to nieproste, że mieszkań nie dawali tak od ręki. Fakt, Joachim miał większe szanse, jak każdy górnik. Gdyby zaszła w ciążę, to kopalnia szybko by im coś znalazła, ale nie chciała tułać się z dzieckiem, zanim dostaną własny kąt. Wolała poczekać. Aby było normalnie, po kolei. W końcu naczekała się już tyle lat na to wymarzone życie, to może wytrwać jeszcze trochę. Wiedziała, że będzie dobrze. Jeszcze tylko odrobinę cierpliwości.