Diagnozowanie kompetencji społecznych - ebook

Wstęp

Nowe technologie powstające w wyniku intensywnego rozwoju nauki zmieniają sposób życia ludzi, prowadząc do ograniczania bezpośrednich kontaktów między nimi już w okresie dzieciństwa, co utrudnia rozwój kompetencji społecznych istotnych dla dobrych relacji z innymi ludźmi – tak ważnych w życiu każdego człowieka.

To zagrożenie i potrzebę przeciwdziałania dostrzeżono w naszym kraju, czego wyrazem jest podkreślenie konieczności wspierania rozwoju kompetencji społecznych dzieci w Rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej (2014). Odpowiedzią na nie są też Zalecenia Parlamentu Europejskiego i Rady (2006), sformułowane już dziesięć lat temu, w których zwrócono uwagę na znaczenie kompetencji społecznych. Podkreślono szczególną rolę umiejętności współpracy oraz konstruktywnego porozumiewania się w różnych środowiskach, wyrażania i rozumienia różnych punktów widzenia, negocjowania połączonego ze zdolnością wytwarzania klimatu wzajemnego zaufania, konstruktywnego radzenia sobie ze stresem i frustracją oraz zdolności do empatii.

Podstawa programowa w polskiej szkole podstawowej obejmuje między innymi naukę takich umiejętności, jak: współpraca, komunikowanie swoich spostrzeżeń, potrzeb i odczuć, słuchanie innych, pomaganie innym, przestrzeganie reguł, a do najważniejszych umiejętności zdobywanych przez ucznia na tym etapie edukacji zalicza się umiejętność pracy zespołowej (Rozporządzenie MEN, 2014). Również w Raporcie dla UNESCO powstałym pod przewodnictwem Jacques’a Delors’a (1998) podkreśla się znaczenie wspólnego działania jako jednego z czterech podstawowych filarów edukacji. „Uczyć się, aby żyć wspólnie” oznacza dążenie do pełniejszego wzajemnego zrozumienia, do realizacji wspólnych celów poprzez wykonywanie różnorodnych projektów, uczenie się rozwiązywania konfliktów oraz negocjowania celów wspólnego działania.

Kompetencje społeczne ludzi są bardzo ważnym składnikiem kapitału społecznego rozumianego jako zjawisko kulturowe obejmujące „obywatelskie nastawienie członków społeczeństwa, normy społeczne wspierające działania wspólne oraz zaufanie interpersonalne i zaufanie obywateli do instytucji publicznych” (Czapiński, 2011, s. 284).

Kapitał społeczny służy między innymi:

- rozwojowi ekonomicznemu;
- integracji i solidarności społecznej przeciwdziałającej wykluczeniu społecznemu i dyskryminacji;
- „kontroli sektora rządowego i wymuszaniu jego odpowiedzialności;
- kontroli sektora komercyjnego;
- uzupełnianiu i wyręczaniu niewydolnych instytucji państwa;
- budowaniu i ochronie kultury lokalnej przed jej komercjalizacją” (Czapiński, 2013, s. 296; 2015, s. 335).

Janusz Czapiński (2013, 2015, s. 418) pisze, iż polska młodzież ma tak dużą wiedzę o społeczeństwie, że wygrywa pod tym względem międzynarodowe rankingi. Jednocześnie w tych samych rankingach zajmuje ostatnie miejsce w praktycznym stosowaniu tej wiedzy przejawiającym się między innymi w umiejętności współpracy i samoorganizacji. Autor postuluje, by wprowadzić do przedszkoli i szkół przedmiot „kompetencje obywatelskie”, który nie będzie klasycznie rozumianą lekcją „z wykładem i podręcznikiem”, lecz taką formą wychowania, która pokaże młodym Polakom konkretne korzyści wynikające z „podjęcia ryzyka” współdziałania (Czapiński, 2013, s. 378).

Projektowanie procesu edukacji w zakresie kompetencji społecznych wymaga postawienia diagnozy dotyczącej zasobów grupy przedszkolnej, klasy szkolnej oraz obszarów, w których dzieci potrzebują wsparcia. Książka, którą oddajemy do rąk Czytelnika, ma na celu ułatwienie nauczycielom w przedszkolu i klasach I–III przeprowadzenia postępowania diagnostycznego, które może być zarówno punktem wyjścia w planowaniu pracy wychowawczej, jak i sposobem sprawdzania efektów podjętych oddziaływań w przedszkolu i szkole.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziałach pierwszym i drugim charakteryzujemy pojęcie kompetencji społecznych i wybrane właściwości dzieci składające się na nie.

W rozdziale trzecim prezentujemy sposoby ich poznawania bardziej i mniej ustrukturowane.

W rozdziale czwartym przedstawiamy model diagnozy umiejętności współpracy dzieci w młodszym wieku szkolnym wykorzystujący socjometrię, obserwację bezpośrednią i pośrednią. Jego zaletą jest możliwość poznawania tej złożonej umiejętności z perspektywy rówieśników, nauczyciela, który na co dzień pracuje z dzieckiem oraz z perspektywy badacza – osoby niezwiązanej z dzieckiem i nieznającej go bliżej. Prezentowane w tym modelu narzędzia były stosowane w praktyce, mają określoną rzetelność i teoretyczną trafność.

Rozdział piąty poświęciłyśmy na omówienie wybranych aspektów etycznych diagnostycznych badań pedagogicznych w grupie przedszkolnej i w klasie szkolnej.

W zakończeniu prezentujemy założenia tworzonego przez Marię Deptułę modelu postępowania diagnostycznego pedagoga jako podstawy planowania pracy profilaktyczno-wychowawczej w danej grupie dzieci.W rozdziałach pierwszym, drugim i czwartym wykorzystano część rezultatów szerszego projektu badawczego Agnieszki Misiuk zrealizowanego pod kierunkiem prof. dr hab. Marii Deptuły w ramach rozprawy doktorskiej Diagnoza następstw wybranych praktyk edukacyjnych dla rozwoju kompetencji społecznych uczniów w klasach I–II szkoły podstawowej, obronionej na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy. Projekt był współfinansowany ze środków grantu promotorskiego nr N N106 432940 przyznanego przez Narodowe Centrum Nauki.