Państwo i społeczeństwo w działaniu. Polityki publiczne wobec potrzeb modernizacji państwa i społeczeństwa - ebook

Wprowadzenie

Pa­da­ją cza­sa­mi opi­nie, że po­li­ty­ki pu­blicz­ne sta­no­wią naj­bar­dziej zbał­ka­ni­zo­wa­ną dzie­dzi­nę wie­dzy spo­łecz­nej. Ich przed­mio­tem są bo­wiem nie­zwy­kle zło­żo­ne zja­wi­ska spo­łecz­ne, trud­ne do kon­cep­tu­ali­za­cji. Wi­dzi­my tu bo­wiem ol­brzy­mie na­kła­da­nie się zda­rzeń, aspek­tów, wy­mia­rów, za­leż­no­ści. Każ­dy pro­blem pu­blicz­ny moż­na roz­pa­try­wać od dzie­siąt­ków stron i czę­sto trud­no jest usta­lić, a na pew­no uzgod­nić, co jest przy­czy­ną, a co skut­kiem (jak w kon­flik­cie bał­kań­skim), czy któ­ry aspekt da­nej po­li­ty­ki jest naj­bar­dziej klu­czo­wy, któ­ry wa­run­ku­je wy­stę­po­wa­nie po­zo­sta­łych. A jed­nak jest to dzie­dzi­na nie­zwy­kle pręż­nie roz­wi­ja­ją­ca się, zwłasz­cza w kra­jach naj­wy­żej roz­wi­nię­tych. Na­ukow­cy, jak i ana­li­ty­cy pró­bu­ją usil­nie mo­de­lo­wać spo­so­by ana­li­zy po­li­tyk pu­blicz­nych oraz sa­mych dzia­łań pu­blicz­nych. Swo­imi kon­cep­cja­mi wspie­ra­ją pań­stwa, któ­re sta­ra­ją się do­pra­co­wy­wać in­stru­men­ty roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów pu­blicz­nych, czy któ­re sta­ra­ją się utrzy­mać kon­tro­le nad ich roz­mia­rem.

W Pol­sce dys­cy­pli­na „po­li­ty­ki pu­blicz­ne” jest obec­nie w trak­cie wy­ła­nia­nia się z in­nych nauk, któ­re wciąż po­zo­sta­ją głów­nym na­rzę­dziem opi­su dzia­łań pań­stwa. My­ślę tu o na­ukach praw­nych, na­ukach o ad­mi­ni­stra­cji pu­blicz­nej, na­uce o po­li­ty­ce. Wy­ła­nia się tak­że na­uka o za­rzą­dza­niu pu­blicz­nym (pu­blic go­ver­nan­ce). Każ­da z nich opi­su­je funk­cjo­no­wa­nie pań­stwa pod in­nym ką­tem. Na­uki praw­ne opi­su­ją ramy nor­ma­tyw­ne, w któ­rych funk­cjo­nu­je sys­tem pań­stwo­wy, na­uki o za­rzą­dza­niu pu­blicz­nym for­mu­łu­ją tezy o spo­so­bach funk­cjo­no­wa­nia pań­stwa jako sys­te­mu form or­ga­ni­za­cyj­nych, zaś na­uki po­li­tycz­ne opi­su­ją pań­stwo głów­nie od stro­ny me­cha­ni­zmu ry­wa­li­za­cji grup po­li­tycz­nych czy me­cha­ni­zmów wy­bor­czych.

Na­to­miast na­uka o po­li­ty­kach pu­blicz­nych ma za za­da­nie opi­sa­nie tre­ści funk­cjo­no­wa­nia pań­stwa (nie tyl­ko ko­lej­nych rzą­dów) czy kon­cep­cji dzia­ła­nia, ja­kie zo­sta­ły wy­pra­co­wa­ne w celu roz­wią­za­nia róż­nych ka­te­go­rii pro­ble­mów i sta­wie­nia czo­ła wy­zwa­niom, któ­re do­ty­ka­ją spo­łe­czeń­stwa. W pań­stwach roz­wi­nię­tych jest przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia od wie­lu dzie­się­cio­le­ci, co wy­ra­ża się w ist­nie­niu ca­łej in­fra­struk­tu­ry tej na­uki – po­cząw­szy od ka­tedr uczel­nia­nych, in­sty­tu­tów eks­perc­kich, po ko­mór­ki ana­li­tycz­ne w in­sty­tu­cjach pu­blicz­nych czy do­brze przy­go­to­wa­nych me­ry­to­rycz­nie za­so­bach ludz­kich. Po­ja­wia się to tak­że w ak­cep­to­wa­nych po­wszech­nie me­to­dach upra­wia­nia tych nauk, sys­te­mie pu­bli­ko­wa­nia ana­liz, for­mu­ło­wa­nia są­dów, tez itp.

W Pol­sce istot­ne zna­cze­nie w tym za­kre­sie mia­ła de­cy­zja Mi­ni­stra Na­uki i Szkol­nic­twa Wyż­sze­go¹, któ­ry za­li­czył na­ukę o po­li­ty­ce pu­blicz­nej do ofi­cjal­nych dys­cy­plin na­uko­wych. Nie ozna­cza to, że do tej pory pol­scy na­ukow­cy nie po­dej­mo­wa­li za­gad­nień z za­kre­su po­li­tyk pu­blicz­nych. W wie­lu po­li­ty­kach, zwłasz­cza bran­żo­wych, mają spo­ry do­ro­bek, na przy­kład w ana­li­zach po­li­tyk go­spo­dar­czej, spo­łecz­nej, za­gra­nicz­nej czy edu­ka­cji. Na­ukow­cy i eks­per­ci do­brze cha­rak­te­ry­zu­ją te po­li­ty­ki w wy­bra­nych ob­sza­rach, przy czym wi­docz­na jest prze­wa­ga ana­liz, któ­re kon­cen­tru­ją się na aspek­tach praw­nych i re­gu­la­cyj­nych. Na­to­miast od­czu­wal­ny jest de­fi­cyt ana­liz pod sze­re­giem wzglę­dów, któ­re w kra­jach za­chod­nich są przed­mio­tem roz­wa­żań od dzie­się­cio­le­ci. Mam tu na my­śli choć­by za­gad­nie­nia agen­dy w po­li­ty­kach pu­blicz­nych, ana­li­zy na­rzę­dzi dzia­ła­nia, źró­deł wie­dzy zwrot­nej o re­zul­ta­tach dzia­łań pu­blicz­nych. Sła­bo ana­li­zo­wa­ni są ak­to­rzy dzia­łań pu­blicz­nych, rzą­do­wi i po­za­rzą­do­wi (or­ga­ni­za­cje po­za­rzą­do­we, gru­py in­te­re­su itp.), ich po­ten­cjał do ana­liz pro­gra­mo­wych i wpływ na koń­co­we re­zul­ta­ty dzia­łań pu­blicz­nych.

Dla zo­bra­zo­wa­nia dy­stan­su war­to przy­to­czyć frag­ment książ­ki uzna­ne­go ame­ry­kań­skie­go uczo­ne­go, któ­ry w 2003 roku pi­sał, że w cią­gu ostat­nich trzech dzie­się­cio­le­ci stu­dia nad po­li­ty­ka­mi pu­blicz­ny­mi były jed­ną z naj­szyb­ciej ro­sną­cych spe­cja­li­za­cji w na­ukach spo­łecz­nych. Au­tor miał na my­śli roz­wój tej dys­cy­pli­ny w Sta­nach Zjed­no­czo­nych i w Eu­ro­pie Za­chod­niej. „Dzie­dzi­na wy­ło­ni­ła się, aby za­rów­no le­piej zro­zu­mieć pro­ces two­rze­nia po­li­tyk pu­blicz­nych, jak i le­piej wy­ko­rzy­stać wie­dzę na­uko­wą w two­rze­niu po­li­tyk. Aby ra­dzić so­bie z tym dru­gim za­gad­nie­niem, za­ło­żo­no wy­ko­rzy­sta­nie tech­ni­ki ana­li­zy po­li­tyk pu­blicz­nych”².

Roz­wój współ­cze­sne­go pań­stwa nie­ja­ko wy­mu­sza co­raz więk­szą spe­cja­li­za­cję w na­ukach spo­łecz­nych. Jest to ty­leż po­żą­da­ne, co i nie­sły­cha­nie trud­ne w prak­tycz­nym funk­cjo­no­wa­niu nauk, a tak­że sa­mych na­ukow­ców i ich stu­den­tów. Mu­szą jed­nak po­wsta­wać nowe dys­cy­pli­ny na­uki i wie­dzy, któ­re będą od­po­wia­da­ły po­trze­bom ade­kwat­nie do po­zio­mu zło­żo­no­ści zja­wisk ma­ją­cych miej­sce w pań­stwie. W in­nym wy­pad­ku pań­stwo po­zo­sta­je zja­wi­skiem sła­bo po­zna­nym i zro­zu­mia­nym, co two­rzy sze­reg za­gro­żeń.

Nie jest tak, że w Pol­sce nie ist­nie­je tra­dy­cja na­uko­wej re­flek­sji nad prag­ma­ty­ką dzia­łań zbio­ro­wych. Przy­kła­dem jest choć­by prak­se­olo­gia twór­czo roz­wi­ja­na przez Ta­de­usz Ko­tar­biń­skie­go i jego kon­ty­nu­ato­rów. Bada ona wa­run­ki spraw­ne­go dzia­ła­nia. Ten nurt ba­daw­czy obej­mu­je sze­reg za­gad­nień, któ­re są tak­że przed­mio­tem za­in­te­re­so­wa­nia w po­li­ty­kach pu­blicz­nych (dia­gno­zo­wa­nie, pla­no­wa­nie, pro­gra­mo­wa­nie czy oce­na efek­tów).

II

W po­niż­szej pu­bli­ka­cji po­li­ty­ki pu­blicz­ne ro­zu­miem jako dzie­dzi­nę sys­te­mo­wych, upo­rząd­ko­wa­nych dzia­łań pań­stwa i jego oby­wa­te­li, dzia­łań, któ­re – do­daj­my – wy­pły­wa­ją z wy­two­rzo­nej zo­biek­ty­wi­zo­wa­nej wie­dzy, po­dej­mo­wa­nych, aby roz­wią­zy­wać klu­czo­we pro­ble­my zbio­ro­we. Wy­ko­ny­wa­ne są one przy po­mo­cy sze­re­gu spe­cy­ficz­nych na­rzę­dzi, ta­kich jak: re­gu­la­cje (praw­ne, ale tak­że sa­mo­re­gu­la­cje róż­nych grup oby­wa­te­li czy biz­ne­su), współ­pra­ca, edu­ka­cja, in­for­mo­wa­nie, ar­gu­men­to­wa­nie, de­ba­to­wa­nie, ba­da­nie, kształ­to­wa­nie bodź­ców do przyj­mo­wa­nia ocze­ki­wa­nych po­staw, wskaź­ni­ki efek­tyw­no­ści dzia­łań, ewa­lu­acja, eks­per­ty­zy (po­li­cy ana­ly­sis), in­sty­tu­cje (urzę­dy pu­blicz­ne oraz sie­ci współ­pra­cy or­ga­ni­za­cji spo­łecz­nych).

W po­niż­szej pu­bli­ka­cji sta­wia­my hi­po­te­zę do­ty­czą­cą cha­rak­te­ry­sty­ki po­li­ty­ki pu­blicz­nej, któ­ra jest pro­jek­to­wa­na i wy­ko­ny­wa­na w Pol­sce. In­ny­mi sło­wy de­fi­niu­je­my naj­waż­niej­sze ce­chy dzia­łań pu­blicz­nych, w tym ich styl, mo­del pro­ce­su de­cy­zyj­ne­go, mo­del two­rze­nia pro­jek­tów dzia­łań, ich re­ali­zo­wa­nia itp. Hi­po­te­za, jaką sta­wia­my, gło­si, że pro­ces for­mu­ło­wa­nia po­li­tyk w znacz­nej mie­rze po­zo­sta­je wciąż spro­wa­dzo­ny do pro­ce­su sta­no­wie­nia pra­wa. Jest to wy­ra­zem wą­skie­go ro­zu­mie­nia po­li­ty­ki pu­blicz­nej. W kon­se­kwen­cji pro­gra­mo­wa­nie dzia­łań pu­blicz­nych ro­zu­mia­ne jest za­wę­ża­ją­co jako za­so­by pro­jek­tów ak­tów praw­nych, z na­tu­ry scen­tra­li­zo­wa­nych. Le­gi­sla­cja jest za­tem głów­nym na­rzę­dziem im­ple­men­to­wa­nia po­li­tyk. Jed­no­cze­śnie ak­to­rzy po­li­tyk tra­cą czę­sto z pola wi­dze­nia in­ne­go typu na­rzę­dzia for­mu­ło­wa­nia i wy­ko­ny­wa­nia po­li­tyk.

Wo­bec po­wyż­sze­go ukształ­to­wa­ła się spe­cy­ficz­na ar­chi­tek­tu­ra/struk­tu­ra dzia­łań pu­blicz­nych. Opar­ta jest ona w znacz­nym stop­niu na pa­ra­dyg­ma­cie uprosz­czo­ne­go, me­cha­nicz­ne­go ra­cjo­na­li­zmu. Za­kła­da on, że pro­ces for­mu­ło­wa­nia i im­ple­men­to­wa­nia po­li­ty­ki pu­blicz­nej prze­bie­ga w spo­sób li­ne­ar­ny (or­der­ly pu­blic po­li­cy). Opie­ra się na czte­rech re­gu­łach: po­rząd­ku, prze­wi­dy­wal­no­ści, re­duk­cjo­ni­zmie i de­ter­mi­ni­zmie³. Jego pod­sta­wą jest swo­isty de­ter­mi­nizm, któ­ry ozna­cza de fac­to jego sil­ne opar­cie na prze­ko­na­niu o ist­nie­niu pro­stej re­la­cji przy­czy­no­wo-skut­ko­wej mię­dzy pro­jek­tem dzia­ła­nia pu­blicz­ne­go a jego re­zul­ta­tem. Na przy­kład pro­jek­ty za­mie­rzo­nych dzia­łań wy­ra­ża­ne są w ak­tach praw­nych i w pro­sty spo­sób mają pro­wa­dzić do osią­gnię­cia prze­wi­dzia­nych re­zul­ta­tów. Z ko­lei re­duk­cjo­nizm za­kła­da, że po­li­ty­kę pu­blicz­ną na­le­ży ana­li­zo­wać po­przez wy­szcze­gól­nie­nie wszyst­kich moż­li­wych me­cha­nicz­nie ro­zu­mia­nych ele­men­tów/skła­do­wych (czę­ści). Do­sko­na­le­nie po­li­tyk po­le­ga na na­pra­wie albo wy­mia­nie okre­ślo­ne­go ele­men­tu w struk­tu­rze da­nej po­li­ty­ki. Po­nad­to po­wyż­szy pa­ra­dyg­mat wy­ra­ża się w tak zwa­nym fa­zo­wym wy­obra­że­niu ca­łe­go ob­ra­zu pro­ce­su for­mu­ło­wa­nia i wy­ko­ny­wa­nia po­li­tyk. Za­kła­da się, że ist­nie­ją w nim upo­rząd­ko­wa­ne fazy, we­dług któ­rych prze­bie­ga pro­ces for­mu­ło­wa­nia i im­ple­men­to­wa­nia po­li­ty­ki. A za­tem w jego ob­rę­bie znaj­du­ją się wy­kon­cy­po­wa­ne eta­py, przez któ­re prze­cho­dzą ak­to­rzy po­li­tyk re­ali­zu­ją­cy za­pla­no­wa­ne dzia­ła­nia. Wy­nik dzia­łań jest względ­nie moż­li­wy do prze­wi­dze­nia, za­zwy­czaj po­zy­tyw­ny (pod wa­run­kiem, że ak­to­rzy po­li­tyk wier­nie zre­ali­zu­ją za­ło­że­nia po­szcze­gól­nych eta­pów). Mu­szą za­tem do­brze zro­zu­mieć pro­blem, któ­ry ma być roz­wią­zy­wa­ny, stwo­rzyć pa­le­tę moż­li­wych do za­sto­so­wa­nia roz­wią­zań, opra­co­wać na­rzę­dzia im­ple­men­ta­cji, prze­pro­wa­dzić kon­sul­ta­cje, wy­ko­nać ewa­lu­ację ex ante, pod­jąć de­cy­zje, ewa­lu­ować dzia­ła­nia po­dej­mo­wa­ne w toku re­ali­za­cji pro­gra­mu, a tak­że ewa­lu­ować koń­co­we re­zul­ta­ty (zob. rys. 1).

Rys. 1. Cykl two­rze­nia i wy­ko­ny­wa­nia po­li­tyk pu­blicz­nych

Źró­dło: J. Gór­niak, Spraw­ne pań­stwo – cy­kle two­rze­nia i oce­nia­nia po­li­tyk/pro­gra­mów pu­blicz­nych, „Dia­log. Pi­smo Dia­lo­gu Spo­łecz­ne­go” 4/2008, s. 62.

Na­le­ży za­zna­czyć, że po­wyż­szy mo­del znaj­du­je się w głów­nym nur­cie dzie­jów po­li­tyk, zo­stał sil­nie skon­cep­tu­ali­zo­wa­ny na sa­mym po­cząt­ku roz­wo­ju tej dys­cy­pli­ny wie­dzy. Mimo to w ostat­nich de­ka­dach for­mu­ło­wa­ne są wo­bec nie­go co­raz istot­niej­sze kontr­ar­gu­men­ty. Już w la­tach 50. po­wsta­ła jego dość fun­da­men­tal­na kry­ty­ka⁴. Wska­zy­wa­ła ona na to, że dzia­ła­nia pu­blicz­ne w po­li­ty­kach są znacz­nie bar­dziej zło­żo­ne niż przed­sta­wia to mo­del opar­ty na fa­zach. Ist­nie­je wie­le źró­deł licz­nych trud­no­ści, któ­re na­po­ty­ka­ją ak­to­rzy im­ple­men­tu­ją­cy po­li­ty­ki. Wskaż­my tyl­ko nie­któ­re z nich. Otóż przy­stę­pu­jąc do dzia­ła­nia, nie po­sia­da­ją zwy­kle ade­kwat­nej wie­dzy o pro­ble­mie. Za­stę­pu­ją ją czę­sto zgo­dą wśród in­te­re­sa­riu­szy, ana­li­ty­ków. Na­wet gdy po­tra­fią uzgod­nić klu­czo­we cele w da­nej po­li­ty­ce, to róż­nią ich war­to­ści, któ­re okre­śla­ją prze­cież ra­cjo­nal­ność da­nych ce­lów i kie­ru­nek dzia­ła­nia. Nie ma za­tem moż­li­wo­ści uzgod­nie­nia wszyst­kich naj­waż­niej­szych pa­ra­me­trów po­li­tyk.

Char­les E. Lind­blom pod­kre­śla zna­cze­nie gra­nic ludz­kie­go po­zna­nia. Me­to­dy ra­cjo­na­li­stycz­ne są bez­sil­ne wo­bec na­praw­dę zło­żo­nych pro­ble­mów. Pi­sze on „Two­rze­nie po­li­ty­ki pu­blicz­nej jest nie­rów­nym, trud­nym pro­ce­sem. Ani na­ukow­cy spo­łecz­ni, ani po­li­ty­cy czy urzęd­ni­cy nie wie­dzą wy­star­cza­ją­co dużo o współ­cze­snym świe­cie, aby móc unik­nąć po­wta­rza­nia błę­dów w prze­po­wia­da­niu kon­se­kwen­cji swo­ich ru­chów. Mą­dry de­cy­dent kon­se­kwent­nie ocze­ku­je, że jego po­li­ty­ka osią­gnie tyl­ko część z tego, na co miał na­dzie­ję i jed­no­cze­śnie wy­two­rzy nie­ocze­ki­wa­ne efek­ty, któ­rych wo­lał­by unik­nąć. Je­śli pój­dzie dro­gą wpro­wa­dza­nia stop­nio­wych zmian, to unik­nie wie­lu po­waż­nych, trwa­łych błę­dów”⁵.

Po­wyż­sze bar­dzo za­gre­go­wa­ne kwe­stie pro­ble­mo­we wska­zu­ją na ist­nie­nie wie­lu za­gad­nień ba­daw­czych, któ­re są przed­mio­tem ana­liz w tej książ­ce, a któ­re w pol­skiej li­te­ra­tu­rze przed­mio­tu są do­tąd sła­bo prze­ba­da­ne, zwłasz­cza w ka­te­go­riach po­ję­cio­wych spe­cy­ficz­nych dla dys­cy­pli­ny wie­dzy, jaką jest na­uka o po­li­ty­ce pu­blicz­nej. Two­rzą one swo­isty pro­gram ba­daw­czy. W opar­ciu o wła­sne ana­li­zy, li­te­ra­tu­rę przed­mio­tu i ba­da­nia em­pi­rycz­ne (tam, gdzie oka­za­ło się to moż­li­we) po­dej­mu­ję tu za­gad­nie­nia ba­daw­cze w na­stę­pu­ją­cych ob­sza­rach, któ­re do­ty­czą:

– po­zio­mu uspo­łecz­nie­nia dzia­łań pu­blicz­nych (czy są to dzia­ła­nia rzą­du, pań­stwa i jego in­sty­tu­cji, czy dzia­ła­nia spo­łe­czeń­stwa?),

– spo­so­bu pro­jek­to­wa­nia dzia­łań pu­blicz­nych (np. czy są pro­jek­to­wa­ne ra­czej w mo­de­lu od­gór­nym, scen­tra­li­zo­wa­nym (top-down), czy mo­de­lu od­dol­nym (bot­tom-up) za po­mo­cą me­cha­ni­zmów współ­udzia­łu, sa­mo­re­gu­la­cji, par­ty­cy­pa­cji),

– spo­so­bu i za­kre­su opar­cia dzia­łań pu­blicz­nych na zo­biek­ty­wi­zo­wa­nych ana­li­zach wy­zwań i pro­ble­mów (czy zo­biek­ty­wi­zo­wa­ne ana­li­zy są swo­istym list­kiem fi­go­wym, czymś in­cy­den­tal­nym, czy po­wsta­ją w opar­ciu o utrwa­lo­ny me­cha­nizm ana­li­tycz­ny na róż­nych po­zio­mach funk­cjo­no­wa­nia pań­stwa),

– spo­so­bu ro­zu­mie­nia dzia­łań pu­blicz­nych (czy są ro­zu­mia­ne jako ze­spół stop­nio­wych, do­peł­nia­ją­cych się przed­się­wzięć w kie­run­ku re­ali­za­cji wy­bra­ne­go celu, czy jako jed­no­ra­zo­we przed­się­wzię­cia, sfrag­men­ta­ry­zo­wa­ne),

– spo­so­bu ro­zu­mie­nia dzia­łań pu­blicz­nych – czy jako wy­ra­zu władz­twa, zdol­no­ści do pod­po­rząd­ko­wa­nia, czy jako coś or­ga­nicz­ne­go, w czym róż­ne sub-dzia­ła­nia do­peł­nia­ją się,

– spo­so­bu for­mu­ło­wa­nia agen­dy dzia­łań pu­blicz­nych (w ja­kim za­kre­sie współ­two­rzy ją trans­pa­rent­na de­ba­ta, de­li­be­ra­cja, a na ile od­gór­ne roz­gryw­ki, w tym wy­łą­cza­ją­ca spo­łecz­nie gra in­te­re­sów gru­po­wych, któ­ra jest nie­czy­tel­na dla spo­łe­czeń­stwa),

– ska­li, w ja­kiej de­ba­ta do­ty­czy do­sko­na­le­nia stan­dar­dów usług pu­blicz­nych dla spo­łe­czeń­stwa, a w ja­kiej do­ty­czy ona przy­wi­le­jów gru­po­wych,

– pro­fi­lu in­sty­tu­cji pu­blicz­nych i spo­łecz­nych i ich do­pa­so­wa­nia do wy­mo­gów uczest­nic­twa w for­mu­ło­wa­niu i im­ple­men­to­wa­niu po­li­tyk pu­blicz­nych,

– stop­nia, w ja­kim moż­na mó­wić o ist­nie­niu trwa­łych me­cha­ni­zmów ucze­nia się wśród in­te­re­sa­riu­szy po­szcze­gól­nych po­li­tyk,

– stop­nia, w ja­kim dzia­ła­nia pu­blicz­ne mają cha­rak­ter si­lo­so­wy, bran­żo­wy, a na ile są one ho­ry­zon­tal­ne, do­strze­ga­ją­ce te­ry­to­rial­ne zróż­ni­co­wa­nie pro­ble­mów pu­blicz­nych,

– stop­nia, w ja­kim dzia­ła­nia pu­blicz­ne spro­fi­lo­wa­ne są na aspekt pro­ce­du­ral­ny, a na ile na re­zul­ta­ty, istot­ne z punk­tu wi­dze­nia spo­łe­czeń­stwa.