Listy do młodego kontestatora - ebook

Przed­mo­wa

Mój dro­gi X,

nad­szedł czas, by tę pa­pie­ro­wą łó­decz­kę pu­ścić na wodę, i po­my­śla­łem, że list na za­koń­cze­nie na­pi­szę jako wstęp. Jak wiesz, kie­dy ta książ­ka była w rę­kach re­dak­to­rów i dru­ka­rzy, ja dzia­ła­łem na wie­lu in­nych fron­tach. Wów­czas przy­po­mnia­łem so­bie py­ta­nie, któ­re mi kie­dyś za­da­łeś: co zro­bię, gdy zo­ba­czę, że owo­ce mo­jej pra­cy są wy­ko­rzy­sty­wa­ne nie­zgod­nie z prze­zna­cze­niem albo błęd­nie oma­wia­ne w pra­sie?

Krót­ka od­po­wiedź brzmi, że się za­har­to­wa­łem, choć z pew­no­ścią nie jest mi wszyst­ko jed­no. Sam ata­ku­ję i kry­ty­ku­ję róż­ne oso­by, więc nie mam pra­wa się spo­dzie­wać ta­ry­fy ulgo­wej. Nie wie­rzę au­to­rom, któ­rzy twier­dzą, że nie przej­mu­ją się re­cen­zja­mi i omó­wie­nia­mi ich ksią­żek. Mę­czy mnie jed­nak czy­ta­nie co­raz to no­wych tek­stów tego ro­dza­ju, któ­re opar­to na frag­men­tach wcze­śniej­szych. Ta­kie omó­wie­nia za­czy­na­ją się zwy­kle aka­pi­tem na­pi­sa­nym w ty­po­wej dla za­po­ży­czeń for­mie: „Hit­chens, któ­ry wcze­śniej wziął na cel mię­dzy in­ny­mi mat­kę Te­re­sę i księż­ną Dia­nę, obec­nie ata­ku­je…”.

Oczy­wi­ście, jak się do­my­ślasz, jest to dość fru­stru­ją­ce. Po pierw­sze, nuży mnie, gdy „pro­fe­sja”, któ­rą i ja rze­ko­mo upra­wiam, zo­sta­je spro­wa­dzo­na do re­cy­klin­gu. Nikt nie po­tra­fi wy­ka­zać się kre­atyw­no­ścią choć­by na tyle, by na­pi­sać: „Hit­chens, któ­ry kry­ty­ko­wał mat­kę Te­re­sę za jej go­rą­ce po­par­cie dla re­żi­mu Du­va­lie­ra na Ha­iti…”. W ten spo­sób wy­wro­to­we idee są po ci­chu mar­gi­na­li­zo­wa­ne lub trak­to­wa­ne z po­bła­ża­niem i tym sa­mym uśmier­ca­ne. Lecz do pi­sa­nia nie skło­ni­ła mnie prze­cież chęć, by się nad sobą po­uża­lać. Po­zwól, że ci opo­wiem, co przy­tra­fi­ło mi się w cią­gu czte­rech ty­go­dni maja i czerw­ca 2001 roku.

Wa­ty­kan za­pro­sił mnie, bym przed­sta­wił do­wo­dy na rzecz stro­ny prze­ciw­nej pod­czas zbli­ża­ją­ce­go się pro­ce­su be­aty­fi­ka­cyj­ne­go mat­ki Te­re­sy. Ozna­cza­ło to dla mnie nie­zwy­kłą szan­sę ode­gra­nia roli ad­wo­ka­ta dia­bła, w do­słow­nym tego sło­wa zna­cze­niu, i mu­szę wy­znać, że Ko­ściół pod­szedł do spra­wy ze znacz­nie więk­szą tro­ską i skru­pu­lat­no­ścią niż moi li­be­ral­ni kry­ty­cy. Za­mknię­ty po­kój, Bi­blia, ma­gne­to­fon, mon­si­gnor, dia­kon i oj­ciec – od­by­ło się bar­dzo po­waż­ne wy­słu­cha­nie, pod­czas któ­re­go za­chę­ca­no mnie, bym przed­sta­wił wszyst­kie swo­je do­cie­ka­nia i opi­nie. Opo­wiem ci o tym in­nym ra­zem. W tej chwi­li chcia­łem je­dy­nie za­zna­czyć, że to na­gra­nie nie po­zo­sta­je wy­łącz­nie w rę­kach fun­da­men­ta­li­stów.

Bry­tyj­ska te­le­wi­zja wy­świe­tli­ła ob­szer­ny film do­ku­men­tal­ny o księż­nej Dia­nie, w któ­rym (w koń­cu) zna­la­zło się dość miej­sca i cza­su dla nas – lu­dzi nie­na­le­żą­cych do jej kul­tu. Prze­pro­wa­dzo­no ze mną dość dłu­gi wy­wiad, po któ­rym nie do­sta­łem na­wet cząst­ki tej ster­ty nie­na­wist­nych li­stów, jaką jesz­cze do nie­daw­na re­gu­lar­nie do­sta­wa­łem przy ta­kich oka­zjach. Su­flet dwa razy nie wy­ro­śnie.

Slo­bo­da­na Mi­lo­še­vi­cia po­sta­wio­no przed try­bu­na­łem ha­skim. Nie po­do­ba­ło mi się zbyt­nio, że de fac­to ku­pio­no go od Ser­bii za obiet­ni­ce po­mo­cy fi­nan­so­wej, ale upły­nę­ło już kil­ka lat, od­kąd w Day­ton za­po­wie­dział współ­pra­cę z try­bu­na­łem, i na­stał w koń­cu czas, by do niej do­pro­wa­dzić. Przy­po­mnia­ły mi się wszyst­kie dys­ku­sje, któ­re to­czy­łem na te­mat Sre­bre­ni­cy, Sa­ra­je­wa i Ko­so­wa, wszyst­kie nie­do­wa­rzo­ne wy­mów­ki, dla­cze­go nic się nie robi, by po­wstrzy­mać ser­bo­fa­szyzm, oraz wszyst­kie te chwi­le, gdy sy­tu­acja w Bo­śni wy­da­wa­ła się zu­peł­nie bez­na­dziej­na. Wów­czas w głę­bi du­cha po­czu­łem się dum­ny, że zdzia­ła­łem w tej spra­wie choć tro­chę, a za­ra­zem za­wsty­dzo­ny, że tak nie­wie­le.

Pa­raf­kę pre­zy­den­ta Bil­la Clin­to­na od­kry­to na no­tat­ce na­pi­sa­nej przez jego przy­rod­nie­go bra­ta Ro­ge­ra, któ­ry usi­ło­wał do­pro­wa­dzić do uła­ska­wie­nia han­dla­rza nar­ko­ty­ka­mi1 i tłu­ma­czył się z po­sia­da­nia gru­be­go jak en­cy­klo­pe­dia pli­ku cze­ków po­dróż­nych. Jak zwy­kle roz­wad­nia­no te­mat, mó­wiąc, że „nie udo­wod­nio­no wi­docz­nych ko­rzy­ści”, spo­strze­głem jed­nak, że po spra­wie uła­ska­wie­nia Ri­cha2 po raz pierw­szy od wie­lu mie­się­cy znów mo­głem brać udział w spo­rach o to, czy Clin­ton nie jest aby po­spo­li­tym oszu­stem. Wierz mi, pa­mię­tam cza­sy, kie­dy było zu­peł­nie ina­czej.

Hen­ry Kis­sin­ger, kie­dy przed ka­me­rą przed­sta­wio­no mu mój za­rzut, że jest od­po­wie­dzial­ny za zbrod­nie wo­jen­ne i zbrod­nie prze­ciw ludz­ko­ści, de­spe­rac­ko pró­bo­wał zmie­nić te­mat i stwier­dził, że za­prze­czam Ho­lo­cau­sto­wi. (Po­szedł przy tym w śla­dy po­przed­ni­ków i wspo­mniał też o mat­ce Te­re­sie oraz, z nie­wy­ja­śnio­nych przy­czyn, o Jac­kie Ken­ne­dy). Dzię­ki temu mo­głem za­cząć przy­go­to­wy­wać pro­ces o znie­sła­wie­nie prze­ciw nie­mu oraz wy­ka­zać w toku czyn­no­ści wy­ja­śnia­ją­cych, że jest re­gu­lar­nym, za­twar­dzia­łym kłam­cą. Bio­rąc pod uwa­gę to, co o nim na­pi­sa­łem3, każ­dy ła­two do­strze­że róż­ni­cę mię­dzy pod­sta­wa­mi, na ja­kich opie­rał się mój pro­ces prze­ciw nie­mu, a tymi, na pod­sta­wie któ­rych on chciał wy­to­czyć pro­ces mnie. Otóż ja mo­głem udo­wod­nić, że mó­wię praw­dę, pod­czas gdy on nie – a to za­sad­ni­cza róż­ni­ca. (Ad­lai Ste­ven­son po­wie­dział kie­dyś do Ri­char­da Ni­xo­na: „Je­śli prze­sta­nie pan opo­wia­dać kłam­stwa na mój te­mat, ja prze­sta­nę mó­wić praw­dę o panu”. Po­do­ba mi się, jak zgrab­nie to ujął, choć nie przy­znał­bym so­bie pra­wa do po­dob­ne­go kom­pro­mi­su z czło­wie­kiem, któ­ry zde­wa­sto­wał Kam­bo­dżę, Cypr, Chi­le i Ti­mor Wschod­ni).

Był to nie­zwy­kły, cu­dow­ny mie­siąc, być może naj­lep­szy w moim ży­ciu. (Ukoń­czy­łem wte­dy tak­że książ­kę o Or­wel­lu na stu­le­cie jego uro­dzin. Pi­sa­nie o nim to rzecz znacz­nie bar­dziej cy­wi­li­zo­wa­na niż pi­sa­nie o któ­rym­kol­wiek z wcze­śniej wy­mie­nio­nych za­gad­nień). Wspo­mi­nam ci o tym nie tyl­ko po to, by się po­chwa­lić. Tam­ten mie­siąc wy­na­gro­dził mi mnó­stwo in­nych, kie­dy wy­da­wa­ło się, że wszyst­ko za­wsze idzie po my­śli kul­tu­ry ce­le­bry­tów, szu­mo­win od so­cjo­tech­ni­ki, za­kła­ma­nych ad­wo­ka­tów, pseu­do­dy­gni­ta­rzy i klech. Oni oczy­wi­ście w koń­cu po­wró­cą. Za­wsze wra­ca­ją. Ni­g­dy nie od­cho­dzą na do­bre. Ich zwy­cię­stwo nie jest jed­nak wca­le z góry prze­są­dzo­ne. No i wciąż cza­sem moż­na udo­wod­nić wła­sną słusz­ność, a to sma­ku­je dużo le­piej niż wszyst­ko, co wy­czy­tasz w złud­nie obiek­tyw­nych re­cen­zjach albo w „do­brej pra­sie”.

Mam na­dzie­ję, że na ko­lej­nych stro­nach uda mi się do­kład­niej omó­wić te spra­wy. Bar­dzo ci dzię­ku­ję, po­nie­waż to ty skło­ni­łeś mnie do pi­sa­nia.

Chri­sto­pher Hit­chens, Stan­ford w sta­nie Ka­li­for­nia, Dzień Nie­pod­le­gło­ści, 2001 r.

1 Ro­sa­rio Gam­bi­no (ur. 1942) – gang­ster wło­skie­go po­cho­dze­nia i prze­myt­nik nar­ko­ty­ków. W roku 1995 Ro­ger Clin­ton, w za­mian za pięć­dzie­siąt ty­się­cy do­la­rów i ze­ga­rek Ro­lex, bez­sku­tecz­nie pró­bo­wał do­pro­wa­dzić do jego uła­ska­wie­nia przez pre­zy­den­ta Bil­la Clin­to­na (wszyst­kie przy­pi­sy po­cho­dzą od tłu­ma­cza).

2 Marc Rich (1934–2013) – fi­nan­si­sta i biz­nes­men. W roku 1983, oskar­żo­ny m.in. o ogrom­ne oszu­stwa po­dat­ko­we, wy­mu­sze­nia i han­del ropą z ob­ło­żo­ny­mi em­bar­giem Ira­nem i RPA, uciekł do Szwaj­ca­rii i tra­fił na li­stę dzie­się­ciu naj­bar­dziej po­szu­ki­wa­nych przez FBI zbie­gów. Zo­stał uła­ska­wio­ny przez Bil­la Clin­to­na 20 stycz­nia 2001 roku, w ostat­nim dniu jego pre­zy­den­tu­ry.

3 W roku 2001 Chri­sto­pher Hit­chens wy­dał książ­kę The Trial of Hen­ry Kis­sin­ger. Rok póź­niej na jej pod­sta­wie na­krę­co­no film do­ku­men­tal­ny The Trials of Hen­ry Kis­sin­ger.Wpro­wa­dze­nie

Ni­niej­sza książ­ka jest re­zul­ta­tem wy­zwa­nia, któ­re pod­ją­łem z wa­ha­niem na po­cząt­ku 2000 roku. Co mógł­bym do­ra­dzić mło­dym i po­szu­ku­ją­cym? Jaka wska­zów­ka po­zwo­li im unik­nąć roz­cza­ro­wań? Wśród mo­ich stu­den­tów w no­wo­jor­skiej New Scho­ol oraz w ba­rach i ka­wiar­niach in­nych kam­pu­sów, w któ­rych pro­wa­dzi­łem dys­ku­sje, wciąż wie­le osób ży­wi­ło nie­mod­ną na­dzie­ję, że moż­na zmie­nić świat na lep­sze oraz – a to nie­zu­peł­nie to samo – w znacz­nym stop­niu sa­mo­dziel­nie de­cy­do­wać o wła­snym ży­ciu. Roz­mo­wy te z bie­giem lat przy­bie­ra­ły róż­ne for­my, aż za­czą­łem od­czu­wać cię­żar każ­dej se­kun­dy, któ­ra ro­bi­ła ze mnie po­si­wia­łe­go so­ixan­te-hu­itar­da czy też po­gro­bow­ca ostat­niej wy­ra­zi­stej epo­ki re­wo­lu­cyj­ne­go fer­men­tu – epo­ki po czę­ści za­koń­czo­nej, po czę­ści spu­en­to­wa­nej przez les événe­ments de qu­atre-vingt neuf. Wów­czas otrzy­ma­łem pro­po­zy­cję, aby wy­ło­żyć i prze­dys­ku­to­wać te spra­wy w po­sta­ci li­stów – tak jak to zro­bił Ra­iner Ma­ria Ril­ke w Li­stach do mło­de­go po­ety. Od razu przy­po­mnia­łem so­bie, jak By­ron w wier­szu skry­ty­ko­wał słu­żal­czych Gre­ków:

Czy two­ja lut­nia o bo­skich dźwię­kach

Ma skoń­czyć w mo­ich nie­god­nych rę­kach?1

Wie­lu mo­ich stu­den­tów uzna­ło jed­nak, że gra jest war­ta świecz­ki, a na pew­no do­star­czy spo­ro roz­ryw­ki. Po­niż­sze li­sty uka­zu­ją me­ri­tum na­szych dys­ku­sji – ad­re­su­ję je do jed­nej oso­by, któ­ra re­pre­zen­tu­je wszyst­kich stu­den­tów.

1 Wszyst­kie cyt., o ile nie po­da­no ina­czej, w tłum. D.Ż.I

Mój dro­gi X,

po­chle­biasz mi i wpra­wiasz w za­kło­po­ta­nie, py­ta­jąc, jak po­win­no wy­glą­dać ży­cie ra­dy­ka­ła czy też „kon­te­sta­to­ra”. Po­chle­biasz mi swo­im prze­ko­na­niem, że mógł­bym sta­no­wić pod tym wzglę­dem „wzór”, choć nie­mal z de­fi­ni­cji jed­no ży­cie nie wy­star­czy, by się nim stać (zwłasz­cza że, sko­ro jest zbu­do­wa­ne na idei sprze­ci­wu, nie na­le­ży za­kła­dać, że po­win­no się je na­śla­do­wać). W za­kło­po­ta­nie z ko­lei wpra­wia mnie ty­tuł, któ­ry pro­po­nu­jesz. To dziw­ne, lecz praw­dzi­we, że w na­szym ję­zy­ku i kul­tu­rze bra­ku­je wła­ści­we­go sło­wa na od­da­nie tego, co masz na my­śli. Szla­chet­ne­go mia­na „dy­sy­den­ta” nie moż­na so­bie po pro­stu nadać – na­le­ży na nie za­słu­żyć. Wią­żą się z nim po­świę­ce­nie i ry­zy­ko, a nie je­dy­nie sprze­ciw, i zo­sta­ło uszla­chet­nio­ne lo­sa­mi wie­lu zna­ko­mi­tych, od­waż­nych męż­czyzn i ko­biet. „Ra­dy­kał” jest in­nym po­ży­tecz­nym i za­szczyt­nym ty­tu­łem – pod wie­lo­ma wzglę­da­mi bar­dzo mi od­po­wia­da – lecz bywa groź­ny dla zdro­wia, o czym opo­wiem ci w jed­nym z ko­lej­nych li­stów. Inne okre­śle­nia, któ­re nam po­zo­sta­ją – „au­tsaj­der”, „śmia­łek”, „bun­tow­nik”, „mło­dy gniew­ny”, „upar­ciuch” – są tro­chę afek­to­wa­ne i nie­po­waż­ne, a przez to w ja­kimś stop­niu pro­tek­cjo­nal­ne. Gdy się je sto­su­je, po­wsta­je wra­że­nie, że spo­łe­czeń­stwo ni­czym po­błaż­li­wa ro­dzi­na to­le­ru­je czy wręcz po­dzi­wia eks­cen­trycz­ność. Na­wet ter­mi­nu „ob­ra­zo­bur­ca” rzad­ko uży­wa się w zna­cze­niu ne­ga­tyw­nym – prze­waż­nie owo „bu­rze­nie ob­ra­zów” uka­zy­wa­ne jest, ko­niec koń­ców, jako nie­szko­dli­we roz­ła­do­wa­nie ener­gii. Ist­nie­ją już na­wet utrwa­lo­ne zwro­ty, któ­ry­mi wy­ra­ża się apro­ba­tę dla tego ro­dza­ju skłon­no­ści. Naj­now­szym z nich jest praw­do­po­dob­nie „nie­sza­blo­no­we my­śle­nie” przed­sta­wia­ne jako umie­jęt­ność god­na po­zaz­drosz­cze­nia. Ja sam żyję na tyle dłu­go, że – mam na­dzie­ję – wy­ro­słem już z wie­ku „nie­grzecz­ne­go chło­pa­ka”, któ­rym nie­gdyś by­łem, i sta­łem się „nu­dzia­rzem”. Aż w koń­cu „ogrom­na pro­tek­cjo­nal­ność po­tom­nych” – su­ge­styw­ne okre­śle­nie uku­te przez E.P. Thomp­so­na, he­re­ty­ka, któ­ry był już we­te­ra­nem, gdy ja do­pie­ro za­czy­na­łem – spo­wi­je moje ko­ści.

Oczy­wi­ście je­śli ktoś my­śli zbyt nie­sza­blo­no­wo, może się zde­rzyć z okre­śle­nia­mi znacz­nie mniej „to­le­ran­cyj­ny­mi”. Sło­wa klu­cze to: „fa­na­tyk”, „za­dy­miarz”, „awan­tur­nik”, „mal­kon­tent”. Po­mię­dzy tymi bie­gu­na­mi od­naj­dzie­my nie­zli­czo­ne, epa­tu­ją­ce sa­mo­za­do­wo­le­niem pa­mięt­ni­ki o sza­blo­no­wych ty­tu­łach, ta­kich jak „Pod prąd” czy „Na prze­kór”. (Ha­rold Ro­sen­berg zna­ne­mu mu śro­do­wi­sku „no­wo­jor­skich in­te­lek­tu­ali­stów” nadał zbio­ro­wą na­zwę „sta­da nie­za­leż­nych umy­słów”).

Prze­mysł roz­ryw­ko­wy z jego nie­za­spo­ka­jal­ny­mi po­trze­ba­mi tak­że po­zba­wia nas róż­nych form sty­lu kry­tycz­ne­go oraz zdol­no­ści jego do­ce­nia­nia. Po­wie­dze­nie o kimś, że wy­po­wia­da się w spo­sób „sa­ty­rycz­ny” lub „iro­nicz­ny”, jest dziś ko­lej­ną me­to­dą pro­tek­cjo­nal­ne­go trak­to­wa­nia. Sa­ty­ryk to szyb­ko ga­da­ją­cy cy­nik, a iro­nia to sar­kazm albo po­pi­sy i mę­dr­ko­wa­nie. Kie­dy cen­ne, nie­moż­li­we do za­stą­pie­nia sło­wo, ta­kie jak „iro­nia”, sta­je się nie­do­wa­rzo­nym sy­no­ni­mem ano­mii, gwał­tow­nie kur­czy się prze­strzeń ory­gi­nal­no­ści.

Ale nie na­rze­kaj­my. Nikt nie może ocze­ki­wać, że bę­dzie żył w cza­sach sprzy­ja­ją­cych ten­den­cjom wy­wro­to­wym. W koń­cu więk­szość lu­dzi przez więk­szość cza­su pra­gnie ak­cep­ta­cji lub bez­pie­czeń­stwa. To tak­że nie po­win­no nas za­ska­ki­wać (zresz­tą dą­że­nia te jako ta­kie nie za­słu­gu­ją by­naj­mniej na po­tę­pie­nie). Nie­mniej w każ­dej epo­ce ist­nie­li lu­dzie, któ­rzy czu­li się tro­chę poza. Nie bę­dzie prze­sa­dą stwier­dze­nie, że ludz­kość wie­le im za­wdzię­cza, nie­za­leż­nie od tego, czy się z nimi zga­dza­ła. (Na­wia­sem mó­wiąc, nie ocze­kuj po­dzię­ko­wań. Ży­cie opo­zy­cjo­ni­sty jest po pro­stu trud­ne, i tyle).

W tej chwi­li przy­szło mi do gło­wy sło­wo „od­szcze­pie­niec”, któ­re do­brze nada­wa­ło­by się do na­szych ce­lów, gdy­by nie jego re­li­gij­ne i sek­ciar­skie ko­no­ta­cje. Po­dob­ny pro­blem na­strę­cza okre­śle­nie „wol­no­my­śli­ciel”, choć wy­da­je się lep­sze o tyle, że pod­kre­śla ele­ment sa­mo­dziel­ne­go my­śle­nia. Isto­ta nie­za­leż­ne­go umy­słu po­le­ga nie na tym, o czym my­śli, lecz w jaki spo­sób to robi. Ter­min „in­te­lek­tu­ali­sta” wy­my­śli­li na­to­miast Fran­cu­zi wie­rzą­cy w winę ka­pi­ta­na Al­fre­da Drey­fu­sa: uwa­ża­li, że sta­ją w obro­nie or­ga­nicz­ne­go, har­mo­nij­ne­go, upo­rząd­ko­wa­ne­go spo­łe­czeń­stwa przed ni­hi­li­zmem, i tym po­gar­dli­wym sło­wem okre­śla­li lu­dzi, któ­rzy ich zda­niem byli wy­ko­le­je­ni, sku­pie­ni na so­bie, nie­lo­jal­ni i nie­pew­ni. Sło­wo to do dziś nie wy­zby­ło się cał­ko­wi­cie tych ko­no­ta­cji, choć obec­nie znacz­nie rza­dziej uży­wa się go w cha­rak­te­rze znie­wa­gi. (Po­dob­nie jak „to­rys”, „im­pre­sjo­ni­sta” i „su­fra­żyst­ka” – okre­śle­nia po­wsta­łe jako in­wek­ty­wy czy obe­lgi – zo­sta­ło za­anek­to­wa­ne przez część ob­ra­ża­nych, któ­rzy od­tąd uży­wa­li go z dumą). Trud­no twier­dzić, że jest się „in­te­lek­tu­ali­stą” – lub „dy­sy­den­tem” – bez pew­ne­go po­czu­cia za­że­no­wa­nia, choć Emil Zola daje do­bry przy­kład, zaś jego sa­mot­na kam­pa­nia na rzecz spra­wie­dli­wo­ści sta­no­wi jed­ną z naj­wspa­nial­szych ilu­stra­cji tego, cze­go może do­ko­nać jed­nost­ka.

Zola nie po­trze­bo­wał jed­nak szcze­gól­nej siły in­te­lek­tu, by sta­nąć w obro­nie po­krzyw­dzo­ne­go. Po­słu­żył się przede wszyst­kim umie­jęt­no­ścia­mi do­cho­dze­nio­wy­mi i dzien­ni­kar­ski­mi, z któ­rych ko­rzy­stał, two­rząc tło spo­łecz­ne swo­ich po­wie­ści. W ten spo­sób uzbro­ił się w nie­pod­wa­żal­ne fak­ty. To jed­nak nie wy­star­czy­ło, po­nie­waż an­ty­drey­fu­sow­com nie cho­dzi­ło o usta­le­nie winy lub nie­win­no­ści oskar­żo­ne­go. Otwar­cie twier­dzi­li, że w imię ra­cji sta­nu nie na­le­ży po­now­nie roz­pa­try­wać jego spra­wy, ta­kie po­su­nię­cie mo­gło­by bo­wiem pod­wa­żyć pu­blicz­ne za­ufa­nie do pań­stwo­we­go ładu i in­sty­tu­cji. Po co ry­zy­ko­wać? I to dla Żyda? Zwo­len­ni­ków Drey­fu­sa oskar­ża­no więc nie tyle o błęd­ne usta­le­nie fak­tów, ile o to, że po­stę­pu­ją jak nie­pa­trio­tycz­ni, bez­boż­ni zdraj­cy. Z tego po­wo­du wie­lu prze­zor­nych lu­dzi wo­la­ło nie za­bie­rać gło­su w spra­wie.

Sta­ro­żyt­ni Rzy­mia­nie uku­li po­wie­dze­nie fiat iu­sti­tia – ruat ca­elum. Spra­wie­dli­wo­ści musi stać się za­dość, choć­by nie­bo mia­ło ru­nąć. W każ­dej epo­ce byli tacy, któ­rzy twier­dzi­li, że pew­ne „wyż­sze” do­bra, ta­kie jak ple­mien­na so­li­dar­ność czy spój­ność spo­łecz­na, są waż­niej­sze od spra­wie­dli­wo­ści. Ak­sjo­mat cy­wi­li­za­cji „Za­cho­du” za­sa­dza się po­noć na tym, że jed­nost­ki – lub praw­dy – nie moż­na po­świę­cić dla hi­po­te­tycz­nych ko­rzy­ści, ta­kich jak „po­rzą­dek”. Jed­nak w rze­czy­wi­sto­ści do­cho­dzi­ło do tego bar­dzo czę­sto. Dzie­je się tak, po­nie­waż jed­nost­ki wal­czą ze zbio­ro­wo­ścia­mi, a te pra­gną spo­koj­ne­go ży­cia. Emil Zola mógł być wzo­rem dla za­an­ga­żo­wa­nych i hu­ma­ni­stycz­nie zo­rien­to­wa­nych ra­dy­ka­łów, po­nie­waż nie tyl­ko uzna­wał nie­zby­wal­ne pra­wa jed­no­stek, lecz tak­że uogól­nił swo­je oskar­że­nie, wska­zu­jąc na nik­czem­ną rolę, jaką od­gry­wa­ły kle­ry­ka­lizm, nie­na­wiść ra­so­wa, mi­li­ta­ryzm oraz fe­ty­szy­za­cja „na­ro­du” i pań­stwa. Jego zja­dli­wą, bły­sko­tli­wą kam­pa­nię li­sto­wą, któ­rą pro­wa­dził w la­tach 1897–1898, moż­na uznać za pier­wo­wzór więk­szo­ści zna­ko­mi­tych ak­cji sprze­ci­wu or­ga­ni­zo­wa­nych póź­niej w dwu­dzie­stym wie­ku.

Lu­dzie nie pa­mię­ta­ją, że przed na­pi­sa­niem słyn­ne­go li­stu Oskar­żam do pre­zy­den­ta re­pu­bli­ki Zola wy­sto­so­wał wie­le li­stów otwar­tych do fran­cu­skiej mło­dzie­ży oraz do sa­mej Fran­cji. Nie ogra­ni­czał się do pięt­no­wa­nia sko­rum­po­wa­nej eli­ty, lecz usta­wił zwier­cia­dło, w któ­rym swo­je brzyd­kie ob­li­cze mo­gła uj­rzeć opi­nia pu­blicz­na. Do mło­dych, wspo­mi­na­jąc chwa­leb­ne cza­sy, gdy w dziel­ni­cy ła­ciń­skiej de­mon­stro­wa­no po­par­cie dla Pol­ski i Gre­cji, pi­sał o od­ra­zie, jaką czuł wzglę­dem stu­den­tów pro­te­stu­ją­cych prze­ciw obroń­com Drey­fu­sa:

An­ty­se­mi­ci wśród na­szej mło­dzie­ży? Oni wciąż ist­nie­ją? Ta idio­tycz­na tru­ci­zna już zdo­ła­ła ska­zić mło­de umy­sły i znisz­czyć du­sze? Co za przy­kre, nie­po­ko­ją­ce od­kry­cie na nowe stu­le­cie, któ­re nie­ba­wem za­wi­ta. Wiek po De­kla­ra­cji Praw Czło­wie­ka, wiek po ak­cie naj­wyż­szej to­le­ran­cji i eman­cy­pa­cji osu­wa­my się z po­wro­tem w woj­nę re­li­gij­ną, w naj­ohyd­niej­sze, naj­głup­sze fa­na­ty­zmy!

Opi­su­jąc tok­sycz­ną at­mos­fe­rę mo­ral­ną, Zola po­słu­żył się ude­rza­ją­cym ob­ra­zem:

Pa­nu­ją hań­bią­ce rzą­dy ter­ro­ru, naj­dziel­niej­si za­mie­nia­ją się w tchó­rzy i każ­dy boi się mó­wić, co my­śli, by nie zo­stać uzna­nym zdraj­cą albo ła­pów­ka­rzem. Tych parę ga­zet, któ­re po­cząt­ko­wo bro­ni­ły spra­wie­dli­wo­ści, te­raz czoł­ga się uni­że­nie przed czy­tel­ni­ka­mi.

Wró­cił do tego wąt­ku w li­ście do na­ro­du fran­cu­skie­go, pro­sząc współ­o­by­wa­te­li o za­sta­no­wie­nie:

Czy zda­jesz so­bie spra­wę, że nie­bez­pie­czeń­stwo kry­je się wła­śnie w tym upo­rczy­wym mro­ku otu­ma­nia­ją­cym opi­nię pu­blicz­ną? Set­ki pism po­wta­rza co dzień, że opi­nia pu­blicz­na nie chce nie­win­no­ści Drey­fu­sa, że usta­le­nie jego winy jest ko­niecz­ne dla do­bra oj­czy­zny. Czy czu­jesz, jak bar­dzo za­wi­nił­byś, gdy­by naj­wyż­sze czyn­ni­ki po­czu­ły się upo­waż­nio­ne ta­kim so­fi­zma­tem do zdła­wie­nia praw­dy?1

Ana­li­zy spo­łecz­ne Zoli ni­g­dy nie były abs­trak­cyj­ne – w dal­szej czę­ści li­stu de­ma­sko­wał nie­mal sado-ma­so­chi­stycz­ne przy­wią­za­nie lę­kli­we­go tłu­mu do „sil­nych męż­czyzn” i woj­ska:

Uczyń ra­chu­nek su­mie­nia: czy ty na­praw­dę ar­mii swo­jej chcia­łaś bro­nić wte­dy, gdy nikt jej nie ata­ko­wał? Czy nie od­czu­wa­łaś ra­czej gwał­tow­nej po­trze­by wzno­sze­nia okrzy­ków na cześć sza­bel­ki?

W grun­cie rze­czy w ży­łach two­ich nie pły­nie jesz­cze krew re­pu­bli­kań­ska; ser­ce ci bije na wi­dok pió­ro­pu­szy, przy­je­dzie ja­kiś król i ty od razu je­steś w nim za­ko­cha­na. Ar­mia two­ja, ba! wca­le o niej nie my­ślisz! Po pro­stu chcesz mieć w swym łożu ge­ne­ra­ła2.

Naj­lep­szym frag­men­tem jego ar­gu­men­ta­cji jest moim zda­niem ten, w któ­rym wska­zu­je na współ­wi­nę Ko­ścio­ła:

Czy wiesz, do­kąd idziesz, Fran­cjo? Do Ko­ścio­ła, wra­casz ku prze­szło­ści, ku tej prze­szło­ści nie­to­le­ran­cji i teo­kra­ty­zmu, któ­rą naj­zna­ko­mit­sze z two­ich dzie­ci zwal­cza­ły . Dziś tak­ty­ka an­ty­se­mi­ty­zmu jest zu­peł­nie pro­sta. Na próż­no si­lił się ka­to­li­cyzm od­dzia­ły­wać na lud, two­rzył klu­by ro­bot­ni­cze, or­ga­ni­zo­wał czę­ste piel­grzym­ki, nie uda­ło mu się po­zy­skać go na nowo i przy­pro­wa­dzić z po­wro­tem do stóp oł­ta­rzy. Sta­ła się rzecz nie­odwo­łal­na, ko­ścio­ły świe­ci­ły pust­ka­mi, lud prze­stał wie­rzyć. Lecz oto oko­licz­no­ści po­zwo­li­ły tchnąć w lud an­ty­se­mic­kie sza­leń­stwo, są­czy się weń tru­ci­znę fa­na­ty­zmu, pę­dzi się go na uli­cę z okrzy­kiem: „Precz z Ży­da­mi! Śmierć Ży­dom!”. kie­dy się uczy­ni z ludu Fran­cji fa­na­ty­ka i opraw­cę, kie­dy mu się wy­drze z ser­ca szla­chet­ność i umi­ło­wa­nie tak cięż­ko zdo­by­tych praw czło­wie­ka, Bóg z pew­no­ścią do­ko­na resz­ty3.

Było to sa­eva in­di­gna­tio o mocy nie­spo­ty­ka­nej od cza­sów Swi­fta. Póź­niej wy­star­czy­ło już tyl­ko, by w li­ście do pre­zy­den­ta Féli­xa Fau­re’a, opu­bli­ko­wa­nym na pierw­szej stro­nie ga­ze­ty „L’Au­ro­re”, Zola uzu­peł­nił swój akt oskar­że­nia o szcze­gó­ły, w tym skie­ro­wa­ny prze­ciw syn­dy­ka­to­wi re­ak­cjo­ni­stów za­rzut po­peł­nie­nia po­dwój­nej zbrod­ni: ob­cią­że­nia nie­win­ne­go czło­wie­ka i unie­win­nie­nia prze­stęp­cy. (Gdy mowa o „nie­uczy­nie­niu za­dość” spra­wie­dli­wo­ści, jak to wła­dze zwy­kły neu­tral­nie i uro­kli­wie okre­ślać, war­to pa­mię­tać, że oskar­że­nie nie­win­ne­go w oczy­wi­sty spo­sób po­cią­ga za sobą unie­win­nie­nie win­ne­go. To żad­ne „nie­uczy­nie­nie za­dość” spra­wie­dli­wo­ści, lecz jej ohyd­ne po­gwał­ce­nie).

Po­czy­taj uważ­nie Zolę, a mniej będą cię za­ska­ki­wać sza­leń­stwa i zbrod­nie – od Ver­dun po Vi­chy – któ­rych do­ko­na­no póź­niej nie tyl­ko we Fran­cji, ale i w ca­łej Eu­ro­pie: pro­ce­sy po­ka­zo­we, obo­zy, woj­sko­we pa­ra­dy, nie­omyl­ni przy­wód­cy. Zro­zu­miesz le­piej, dla­cze­go Wa­ty­kan ni­g­dy nie wyda uczci­we­go lub jed­no­znacz­ne­go oświad­cze­nia na te­mat hi­sto­rycz­nych sto­sun­ków Ko­ścio­ła z Ży­da­mi, pro­te­stan­ta­mi i nie­wie­rzą­cy­mi, choć obec­nie pró­bu­je to ro­bić nie­mal co­dzien­nie. Wszyst­ko to moż­na wy­wieść od dzia­łań jed­ne­go zde­ter­mi­no­wa­ne­go czło­wie­ka z za­sa­da­mi, któ­ry z po­wo­dze­niem ko­rzy­stał z pra­wa do sprze­ci­wu i do­ma­gał się wy­słu­cha­nia nie „w są­dzie”, jak dziś czę­sto ma­wia­my, sta­ra­jąc się nadać spra­wie po­zo­rów neu­tral­no­ści, lecz przed pu­blicz­no­ścią.

Jesz­cze jed­na ob­ser­wa­cja na te­mat daw­nych cza­sów: o ile od­wa­ga nie na­le­ży do naj­waż­niej­szych cnót, o tyle bez niej ko­rzy­sta­nie z po­zo­sta­łych jest nie­moż­li­we. Jed­nak ona tak­że nie wią­że się bez­po­śred­nio z in­te­lek­tem. Ga­li­le­usz do­ko­nał od­kry­cia, któ­re pod­wa­ży­ło wy­god­ną ko­smo­lo­gię oj­ców Ko­ścio­ła, ale gdy za­gro­żo­no mu tor­tu­ra­mi, szyb­ko się wy­co­fał. Jego po­ka­ja­nie się nie wpły­nę­ło oczy­wi­ście na ruch ciał nie­bie­skich i Zie­mia na­dal krą­ży­ła wo­kół Słoń­ca, nie­za­leż­nie od opi­nii Wa­ty­ka­nu. (Ga­li­le­usz, za­raz po od­wo­ła­niu swo­ich po­glą­dów, miał po­dob­no mruk­nąć: ep­pur si mu­ove – a jed­nak się krę­ci).

Jego spra­wa sta­no­wi jed­nak ra­czej przy­kład nie­obiek­tyw­ne­go pro­ce­su niż he­re­tyc­kiej od­wa­gi. To inni mu­sie­li się nią wy­ka­zać w jego imie­niu, tak jak Zola mu­siał de­mon­stro­wać od­wa­gę w imie­niu Drey­fu­sa. (Swo­ją dro­gą, dziś jest już nie­mal pew­ne, że Zola zo­stał za­mor­do­wa­ny we śnie, a nie zmarł udu­szo­ny cza­dem z nie­spraw­ne­go pie­cy­ka. To ko­lej­ny do­wód, że wiel­cy lu­dzie naj­czę­ściej są nie­do­ce­nia­ni w swo­ich cza­sach i we wła­snych kra­jach).

Czę­sto my­ślę o moim nie­ży­ją­cym przy­ja­cie­lu Ro­nie Ri­den­ho­urze, o któ­rym prze­lot­nie zro­bi­ło się gło­śno, gdy, słu­żąc w Wiet­na­mie, ze­brał i ujaw­nił do­wo­dy po­twor­nej ma­sa­kry miesz­kań­ców wio­ski My Lai, do­ko­na­nej w 1968 roku. Jed­ną z naj­trud­niej­szych rze­czy, z ja­ki­mi czło­wiek może się zmie­rzyć, jest od­kry­cie, że „jego” stro­na nie ma ra­cji w to­czą­cej się woj­nie. Pre­sję, by mil­czeć i „trzy­mać ze swo­imi”, wzmac­nia­ją oskar­że­nia o tchó­rzo­stwo i zdra­dę, któ­re na­tych­miast pa­da­ją prze­ciw­ko my­ślą­cym ina­czej. Zło­wro­gie sfor­mu­ło­wa­nia, któ­re mają wy­mu­szać pod­po­rząd­ko­wa­nie, ta­kie jak „cios w ple­cy” czy „wrę­cza­nie bro­ni wro­gom”, na­ro­dzi­ły się wła­śnie w ta­kich sy­tu­acjach i za­wsze są na po­do­rę­dziu w wal­ce o jed­no­myśl­ność. Opie­ra­jąc się im i ob­sta­jąc przy prze­ko­na­niu, że ame­ry­kań­skich ofi­ce­rów i żoł­nie­rzy po­win­ny obo­wią­zy­wać re­gu­ły pra­wa wo­jen­ne­go, Ron Ri­den­ho­ur za­wsty­dził wie­le osób, któ­re przyj­mo­wa­ły bez­piecz­niej­sze sta­no­wi­ska. Pew­ne­go razu po­wie­dział mi, że na jego ko­rzyść za­dzia­ła­ło pew­nie to, iż nie był ja­kimś nad­wraż­li­wym uczel­nia­nym mę­dr­kiem, tyl­ko po­cho­dził z ubo­giej bia­łej wiej­skiej ro­dzi­ny z Ari­zo­ny. Jak wspo­mi­nał, wszyst­ko się za­czę­ło, gdy le­żał na łóż­ku – on, nie­wy­kształ­co­ny po­bo­ro­wy – i usły­szał, jak gru­pa żoł­nie­rzy z ochot­ni­cze­go za­cią­gu pla­no­wa­ła noc­ną na­paść na je­dy­ne­go czar­ne­go sze­re­gow­ca w ba­ra­ku. Ron po­wie­dział, że usiadł i usły­szał, jak z jego ust wy­do­by­wa­ją się sło­wa: „Je­śli chce­cie to zro­bić, naj­pierw bę­dzie­cie mu­sie­li po­ra­dzić so­bie ze mną”. Jak to czę­sto bywa, zde­ter­mi­no­wa­na po­sta­wa jed­ne­go czło­wie­ka wy­star­czy­ła, by po­wstrzy­mać tych, któ­rzy byli od­waż­ni tyl­ko w gru­pie. Waż­ne jest jed­nak to, że aż do ostat­niej, klu­czo­wej chwi­li Ri­den­ho­ur nie miał po­ję­cia, że się w ten spo­sób za­cho­wa.

Mia­łem przy­wi­lej i szczę­ście spo­tkać w ży­ciu wie­lu od­waż­nych dy­sy­den­tów z róż­nych kra­jów i spo­łe­czeństw. Ich ka­rie­ry (któ­rych w pew­nym sen­sie nie wy­bra­li sami – to one wy­bra­ły ich) zwy­kle za­czy­na­ły się od ja­kie­goś in­cy­den­tu w mło­do­ści, kie­dy stwier­dzi­li, że mu­szą sta­nąć w obro­nie ja­kiejś oso­by lub spra­wy. Część z nich przy­ję­ła też wów­czas zbiór za­sad, któ­re się póź­niej w nich za­ko­rze­ni­ły. Ber­trand Rus­sell w Au­to­bio­gra­fii wspo­mi­na, że jego bu­dzą­ca lęk pu­ry­tań­ska bab­ka po­da­ro­wa­ła mu „Bi­blię ze swo­imi ulu­bio­ny­mi tek­sta­mi, wy­pi­sa­ny­mi na pu­stej stro­ni­cy. Mię­dzy nimi było: «Nie bę­dziesz po­dą­żał za tłu­mem, by czy­nić zło». Na­cisk, jaki kła­dła na ten tekst, wy­ro­bił we mnie brak oba­wy przed na­le­że­niem do drob­nej mniej­szo­ści”4. To na­praw­dę uj­mu­ją­ce, że przy­szły młot na chrze­ści­jan utwier­dził się w swo­ich po­glą­dach w taki wła­śnie spo­sób. Oka­zu­je się, że gór­no­lot­ne mak­sy­my mogą ode­grać waż­ną rolę w naj­bar­dziej nie­ocze­ki­wa­nych mo­men­tach.

Czę­sto „chrzest” przy­szłe­go kon­te­sta­to­ra na­stę­pu­je w zu­peł­nie nie­prze­wi­dzia­nej sy­tu­acji – na przy­kład jest ak­tem sprze­ci­wu wo­bec prze­mo­cy, hi­po­kry­zji lub głu­po­ty pe­da­go­gicz­nej. Zu­peł­nie moż­li­we, że re­ak­cja taka wy­ni­ka z pew­nych wro­dzo­nych cech, a nie jest wy­uczo­na: Nic­kle­by do ostat­niej chwi­li nie wie, że w trwa­ją­cym spo­rze sta­nie po stro­nie Smi­ke’a5. Noam Chom­sky wspo­mi­na, że gdy jako mło­dy czło­wiek usły­szał wia­do­mość o znisz­cze­niu Hi­ro­szi­my, po­czuł po­trze­bę, by wyjść i za­szyć się gdzieś w sa­mot­no­ści, po­nie­waż nie miał ni­ko­go, z kim mógł­by o tym po­roz­ma­wiać. Chcia­ło­by się wie­rzyć, że ta­kie po­sta­wy są wro­dzo­ne, wte­dy mo­gli­by­śmy mieć pew­ność, że będą się po­ja­wiać nie­za­leż­nie od ich upo­wszech­nia­nia w for­mie do­brych prak­tyk czy umo­ral­nia­ją­cych opo­wie­ści.

Być może, dro­gi X, w wy­mie­nio­nych prze­ze mnie oso­bach do­strze­gasz tak­że wła­sne ce­chy – skłon­ność do opo­ru, choć­by sym­bo­licz­ne­go, prze­ciw ar­bi­tral­nie usta­no­wio­nym au­to­ry­te­tom czy bez­ro­zum­nym prze­ko­na­niom mas albo dreszcz eks­cy­ta­cji po prze­czy­ta­niu traf­ne­go zda­nia na­pi­sa­ne­go przez czło­wie­ka o nie­za­leż­nej umy­sło­wo­ści. Je­śli tak jest, chciał­bym da­lej z tobą ko­re­spon­do­wać, bym mógł czer­pać z two­ich do­świad­czeń, choć schle­biasz mi, pro­sząc, abym to ja ze­chciał się dzie­lić swo­imi. Tym­cza­sem pa­mię­taj, że cy­ni­cy mają po czę­ści ra­cję, gdy wy­śmie­wa­ją „za­wo­do­wych kon­te­sta­to­rów”. Sprze­ciw nie jest rów­no­znacz­ny z ni­hi­li­zmem. I nie ist­nie­ją żad­ne uczci­we czy spraw­dzo­ne spo­so­by, aby na nim za­ra­biać. Kon­te­sta­cja jest czę­ścią two­jej na­tu­ry, a nie za­wo­dem.

1 Emil Zola, Oskar­żam!, tłum. Zbi­gniew Bień­kow­ski, Ja­dwi­ga Dmo­chow­ska, Ire­na Ro­lew­ska, War­sza­wa: PIW, 1953, s. 50.

2 Tam­że, s. 56.

3 Tam­że, s. 57.

4 Ber­trand Rus­sell, Au­to­bio­gra­fia 1872–1914, tłum. Bro­ni­sław Zie­liń­ski, War­sza­wa: Czy­tel­nik, 1996, s. 32.

5 Cho­dzi o po­sta­ci z po­wie­ści Char­le­sa Dic­ken­sa Ni­cho­las Nic­kle­by.