Czwarty pożar Teheranu - ebook

prolog

Szah­ra­ma wy­jąt­ko­wo mę­czy­ła dziś gra na san­tu­rze. Był wy­stra­szo­ny i wca­le nie pró­bo­wał tego ukryć. Kil­ka ty­go­dni wcze­śniej w jego domu od­by­ła się pry­wat­ka. Mło­dzi męż­czyź­ni, mło­de ko­bie­ty. Gło­śna mu­zy­ka, ta­niec, tro­chę al­ko­ho­lu wła­snej pro­duk­cji. I je­den zdraj­ca. Do dziś nie bar­dzo wia­do­mo, kto nim był, więc te­raz po­ło­wa to­wa­rzy­stwa pa­trzy na sie­bie wil­kiem. Usta­wił te­le­fon gdzieś na sza­fie z książ­ka­mi i na­grał kil­ka­na­ście mi­nut za­ba­wy. Po czym za­niósł film rek­to­ro­wi uczel­ni. Ju­tro Szah­ram idzie na roz­mo­wę. Zu­peł­nie nie wie, cze­go się spo­dzie­wać. W Ira­nie nie ma ja­snych re­guł. Może zo­stać skre­ślo­ny z li­sty stu­den­tów, może zo­stać za­wie­szo­ny, a może tyl­ko rek­tor po­gro­zi mu pal­cem.

Szah­ram, za­zwy­czaj naj­we­sel­szy w ca­łym to­wa­rzy­stwie mo­ich zna­jo­mych z Szi­ra­zu, te­raz wi­dzi tyl­ko naj­czar­niej­szy ze sce­na­riu­szy. Od­kła­da san­tur, tra­pe­zo­idal­ny in­stru­ment z drew­na orze­cho­we­go. Ręce ma sztyw­ne i nie jest mu ła­two tra­fić pa­łecz­ka­mi w od­po­wied­nie stru­ny, któ­rych jest po­nad pięć­dzie­siąt. Nie spo­sób osią­gnąć wy­ma­ga­nej kon­cen­tra­cji, gdy w gło­wie sły­szy się wciąż głos dzie­ka­na: „Roz­po­zna­li­śmy na fil­mie pięć osób. Jed­nak rek­tor ocze­ku­je, że poda mu pan peł­ną li­stę swo­ich go­ści”.

Sie­dzi­my w mil­cze­niu. Jest jesz­cze Arad, któ­ry naj­pierw akom­pa­nio­wał Szah­ra­mo­wi na ta­rze, in­stru­men­cie po­dob­nym do gi­ta­ry, a po­tem na da­fie, bęb­nie przy­po­mi­na­ją­cym wiel­ki tam­bu­ryn. Arad był na fe­ral­nej im­pre­zie, więc do­sko­na­le ro­zu­mie na­strój przy­ja­cie­la i mę­czą­cy go dy­le­mat: ukry­wać przy­ja­ciół czy ra­to­wać wła­sną skó­rę? Ude­rza de­li­kat­nie w daf i za­czy­na opo­wia­dać hi­sto­rię.

Dwóch przy­ja­ciół wę­dro­wa­ło od wie­lu dni po wy­pa­lo­nym słoń­cem pust­ko­wiu. Je­cha­li kon­no z Szi­ra­zu do Jaz­du. Na­gle ze­rwał się wi­cher, nad­cią­gnę­ła bu­rza. Jed­na z bły­ska­wic za­da­ła śmier­tel­ny cios, po chwi­li dru­ga. Ale wę­drow­cy je­cha­li da­lej. Nie wie­dzie­li, że są mar­twi, nie ro­zu­mie­li, że ko­nie nio­są tyl­ko ich du­sze. Kie­dy byli już bar­dzo zmę­cze­ni, do­tar­li do pięk­ne­go domu, w któ­rym sto­ły ugi­na­ły się od ja­dła i na­po­jów. „Cóż to za miej­sce?” – py­ta­ją po­dróż­ni­cy. „To jest Raj – od­po­wia­da im Go­spo­darz, zie­lo­no­oki męż­czy­zna w błę­kit­nej pe­le­ry­nie. Po czym sta­wia wa­ru­nek: – Tyl­ko je­den z was może tu zo­stać, ten wyż­szy. Ty zaś – mówi do niż­sze­go – je­steś grzesz­ni­kiem i mu­sisz na­tych­miast się stąd wy­nieść”. Wę­dro­wiec, któ­ry do­stą­pił za­pro­sze­nia, pró­bu­je prze­ko­ny­wać: „To mój przy­ja­ciel, znam go od lat, wiem, że nie mógł­by po­peł­nić żad­nej zbrod­ni, któ­ra ska­zy­wa­ła­by go na śmierć z pra­gnie­nia na pust­ko­wiu”. Jed­nak Go­spo­darz krę­ci gło­wą: „Wi­dzę da­lej niż ty, po­tra­fię zejść głę­bo­ko w du­szę czło­wie­ka i od­na­leźć w niej naj­bar­dziej po­nu­re ta­jem­ni­ce”. Wę­dro­wiec nie ufa Go­spo­da­rzo­wi. Sio­dła ko­nia i ru­sza wraz z przy­ja­cie­lem w dal­szą dro­gę. Nie roz­ma­wia­ją zbyt wie­le, nie mają sił. Ale w ser­cu wyż­sze­go z męż­czyzn za­czy­na kieł­ko­wać ziar­no nie­uf­no­ści: „Może po­wi­nie­nem zo­stać w tam­tym domu? Może nie znam przy­ja­cie­la tak do­brze, jak my­ślę? Może na­le­ża­ło za­ufać Go­spo­da­rzo­wi? Może ska­za­łem się na śmierć z pra­gnie­nia i wiecz­ne po­tę­pie­nie?”. Po kil­ku­na­stu go­dzi­nach obaj wę­drow­cy są na skra­ju śmier­ci. I wte­dy do­strze­ga­ją ko­lej­ny dom, bar­dzo po­dob­ny do po­przed­nie­go. Tym ra­zem drzwi otwie­ra im nie­bie­sko­oki męż­czy­zna w zie­lo­nej pe­le­ry­nie. „Cóż to za miej­sce?” – py­ta­ją po­dróż­ni­cy. „To jest Raj” – od­po­wia­da im Go­spo­darz i za­pra­sza oby­dwu do środ­ka, gdzie pod cię­ża­rem je­dze­nia i na­po­jów ugi­na­ją się sto­ły. „Ależ wczo­raj tra­fi­li­śmy do po­dob­ne­go domu i tyl­ko jed­ne­mu z nas ze­zwo­lo­no po­zo­stać” – mó­wią wę­drow­cy. „To miej­sce było Pie­kłem – od­po­wia­da Go­spo­darz. – Pie­kło to raj dla lu­dzi, któ­rzy go­to­wi są zo­sta­wić przy­ja­ciół w po­trze­bie”.

Na­stęp­ne­go dnia Szah­ram idzie do rek­to­ra. Że­gna­jąc go w drzwiach, ani ja, ani Arad nie py­ta­my, czy prze­ka­że li­stę go­ści.

Szah­ram wra­ca po trzech go­dzi­nach. Jest ura­do­wa­ny, pa­ła­szu­je mon­stru­al­ne ilo­ści je­dze­nia. Gdzie on to wszyst­ko mie­ści? Jest prze­cież chu­dy jak pa­tyk. Po­mię­dzy jed­nym a dru­gim kę­sem opo­wia­da, że usły­szał dużo gorz­kich słów na swój te­mat od rek­to­ra, re­li­gij­ne­go ra­dy­ka­ła z czar­ną bro­dą i w ta­nim gar­ni­tu­rze a la Ah­ma­di­ne­żad. Ale na ko­niec, gdy był już pew­ny usu­nię­cia z uczel­ni, oka­za­ło się, że rek­tor też jest czło­wie­kiem. „Po­dob­no do­bry z pana stu­dent, wy­kła­dow­cy pana ce­nią, może kie­dyś pan zmą­drze­je. Nie wy­cią­gnę kon­se­kwen­cji. Niech pan już idzie”. O li­stę go­ści na­wet nie za­py­tał.

W Ira­nie bar­dzo czę­sto Raj za­mie­nia się w Pie­kło, a Pie­kło w Raj. Jak w opo­wie­ści Ara­da.dziś ulica jest nasza

Te­he­ran. Szes­na­ste­go czerw­ca 2009 roku. Go­dzi­na 20.30. Wie­czór przy­niósł mia­stu w pre­zen­cie przy­jem­ny, lek­ki po­wiew wia­tru. Po­śród gwał­tow­nie za­pa­da­ją­ce­go zmro­ku moż­na jesz­cze raz rzu­cić okiem w stro­nę ma­je­sta­tycz­nych gór El­burs, któ­re od­po­czy­wa­ją po ca­ło­dzien­nym boju ze słoń­cem pró­bu­ją­cym roz­to­pić ostat­nie ję­zo­ry śnie­gu na szczy­tach. Za­zwy­czaj o tej po­rze lu­dzie wdy­cha­ją świe­że, czerw­co­we po­wie­trze, wy­zwa­la­jąc zmę­czo­ne płu­ca od smo­gu. Dają się uwo­dzić za­pa­chom przy­praw za­po­wia­da­ją­cych dłu­gą, póź­ną ko­la­cję – naj­waż­niej­szy ce­re­mo­niał irań­skiej co­dzien­no­ści. Od kil­ku dni coś się jed­nak zmie­ni­ło. Za­pa­chy są de­li­kat­ne, jak­by po­cho­wa­ne. Chy­ba nikt nie ma dziś ocho­ty tra­cić cza­su w kuch­ni.

Go­dzi­nę póź­niej męż­czyź­ni, ko­bie­ty, mło­dzież i dzie­ci wy­cho­dzą na uli­ce, bal­ko­ny, da­chy i wznie­ca­ją nie­praw­do­po­dob­ny ru­mor. „Al­la­hu Ak­bar! Marg bar dik­ta­tor!” (Bóg jest wiel­ki! Śmierć dyk­ta­to­ro­wi!) – nie­sie się w pro­mie­niu wie­lu ki­lo­me­trów. Pło­ną kon­te­ne­ry z od­pad­ka­mi, a na mu­rach i uli­cach lu­dzie wy­bi­ja­ją mia­ro­wy rytm. Czym po­pad­nie: ki­ja­mi, ce­gła­mi, po­kry­wa­mi ko­szy na śmie­ci. Jak w Ir­lan­dii Pół­noc­nej w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych. W kil­ka mi­nut dzie­siąt­ki osie­dli dwu­na­sto­mi­lio­no­wej me­tro­po­lii za­mie­nia­ją się w twier­dze.

Lu­dzie nie idą na de­mon­stra­cję do cen­trum mia­sta. Wy­cho­dzą przed wła­sne domy, by cze­kać, aż usły­szą ja­zgot nad­jeż­dża­ją­cych od­dzia­łów po­li­cji. Chwi­lę póź­niej lecą pierw­sze ka­mie­nie, ce­gły z oko­licz­nych bu­dów i prze­kleń­stwa. Sta­ra Par­win – le­gen­da dziel­ni­cy, mio­ta­ła ka­mie­nia­mi jesz­cze w sie­pa­czy ostat­nie­go sza­cha – pró­bu­je dy­ry­go­wać mło­dzie­żą z pierw­szej li­nii.

– Naj­pierw rzu­caj, po­tem ucie­kaj! Jak rzu­casz, to naj­pierw przy­stań na chwi­lę i wy­ce­luj! Nie mar­nuj sił i ka­mie­ni! Meh­di, za cięż­ka ta ce­gła, nie do­rzu­cisz! Co za tępy dzie­ciak! – Sie­dem­dzie­się­cio­let­nia Par­win krzy­czy z da­chu, na któ­rym sto­imy, ale nikt jej nie sły­szy. Tu­mult nie­sa­mo­wi­ty, a i głos już nie ten. Choć wzro­ku moż­na po­zaz­dro­ścić.

– Pa­trz­cie na tego tam, pod bra­mą domu Da­ra­bich. Tego na mo­to­rze! Sprawdź­cie go, to na pew­no ba­sidż! Nie daj­cie się zajść od tyłu! Al­la­hu Ak­bar!

Kie­dy czar­ne i zie­lo­ne mun­du­ry przy­pusz­cza­ją osta­tecz­ny szturm, uży­wa­jąc mio­ta­czy gazu, tłum roz­pierz­cha się we wszyst­kie stro­ny. Lu­dzie cho­wa­ją się po bu­dyn­kach, by z da­chów pro­wa­dzić dal­szą wal­kę. Co od­waż­niej­si mio­ta­ją ka­mie­nie z okien swo­ich miesz­kań. Wi­dzę, jak z domu na­prze­ciw­ko ktoś strze­la do po­li­cji z racy sy­gna­li­za­cyj­nej. Już za chwi­lę całe jego miesz­ka­nie wy­peł­nia dym po­ci­sku z ga­zem łza­wią­cym. Irań­czy­cy są bar­dzo emo­cjo­nal­ni, więc ła­two tra­cą gło­wę. Żeby strze­lać do po­li­cji z wła­sne­go miesz­ka­nia?

Na­szą uli­cą do­wo­dzi Ali, „pan ba­rył­ka”. Gru­by, nie­wy­so­ki, wą­sa­ty wła­ści­ciel po­bli­skie­go fast fo­odu, z dy­plo­mem in­ży­nie­ra, mio­ta ka­mie­nie ra­mię w ra­mię z pięt­na­sto­let­nią cór­ką Ne­gin. Po­lu­bi­li­śmy się od pierw­sze­go spo­tka­nia przed mie­sią­cem, kie­dy oka­za­ło się, że wąsy za­pu­ścił dwa­dzie­ścia osiem lat temu na cześć Le­cha Wa­łę­sy, a na do­da­tek zna jesz­cze Jana To­ma­szew­skie­go, Grze­go­rza Latę i Ka­zi­mie­rza Dey­nę, pol­skie gwiaz­dy fut­bo­lu z lat sie­dem­dzie­sią­tych.

Rano Ali przy­zna­je mi ra­cję, że to było głu­pie – wyjść przed tłum po­li­cjan­tów z cór­ką. Ale ko­lej­nej nocy Ne­gin znów jest z oj­cem na uli­cy. I tak przez na­stęp­ne trzy noce, za­nim tro­skli­wi irań­scy zna­jo­mi zde­cy­du­ją, że trze­ba mnie prze­nieść na bez­piecz­niej­sze osie­dle. „Je­steś je­dy­nym ob­co­kra­jow­cem w tej oko­li­cy. W koń­cu ja­kiś życz­li­wy o tym do­nie­sie i wszy­scy bę­dzie­my mie­li pro­blem”.

Osta­tecz­nie tra­fiam kil­ka ki­lo­me­trów na po­łu­dnie, na Ju­sef Abad, ale tu jest nie­wie­le spo­koj­niej. Tu tak­że lu­dzie są wście­kli. Jesz­cze ty­dzień temu świat był pięk­ny, a więk­szość wie­rzy­ła, że krwa­wy sys­tem da się zmie­nić. Bali się ko­lej­nej, krwa­wej re­wo­lu­cji, po któ­rej na­stą­pi cha­os. Chcie­li stop­nio­wych, po­ko­jo­wych re­form i byli prze­ko­na­ni, że po wy­bo­rach nowy pre­zy­dent Mir Ho­sejn Mu­sa­wi otwo­rzy wresz­cie kraj na świat, i ten świat zo­ba­czy, że praw­dzi­wy Iran to nie tyl­ko bro­da­ci męż­czyź­ni i ko­bie­ty w czar­nych cza­do­rach. Dziś stra­ci­li złu­dze­nia. Wła­dza przy­po­mnia­ła na­ro­do­wi sta­rą za­sa­dę obo­wią­zu­ją­cą w dyk­ta­tu­rach: „Gło­so­wa­li, jak chcie­li, a wy­bra­li, kogo trze­ba”. Czy­li Mah­mu­da Ah­ma­di­ne­ża­da.

Wal­ki w Te­he­ra­nie to­czą się we­dle po­wta­rza­ją­ce­go się sce­na­riu­sza. Po kil­ku­na­stu, kil­ku­dzie­się­ciu mi­nu­tach pierw­sze­go star­cia oko­li­ca się uspo­ka­ja, a po­li­cja od­jeż­dża. „Zie­lo­ni re­wo­lu­cjo­ni­ści” (ko­lor kam­pa­nii wy­bor­czej Mu­sa­wie­go) wy­cho­dzą przed domy i li­czą stra­ty. Sprzą­ta­ją, do­ga­sza­ją ogień. Nikt za nich tego nie zro­bi. To jest ich dziel­ni­ca i mu­szą o nią za­dbać, by na­stęp­ne­go po­ran­ka obu­dzić się w mia­rę nor­mal­nym mie­ście i pójść do pra­cy. Te­raz wszy­scy ze­szli się przy hy­un­da­iu pana Ab­die­go. Na środ­ku bia­łej ma­ski dum­nie leży ce­głów­ka. Wy­żło­bi­ła w niej pięk­ną, wiel­ką ko­ły­skę, co do­wo­dzi, że le­cia­ła z wy­so­ka, z któ­re­goś z po­bli­skich do­mów, praw­do­po­dob­nie rzu­co­na przez jed­ne­go z de­mon­stran­tów. I jesz­cze ta wy­bi­ta szy­ba od stro­ny kie­row­cy, cho­ciaż to aku­rat moż­na zwa­lić na po­li­cyj­ną pał­kę.

– Oj, pan Abdi się wku­rzy, jak wró­ci do domu. Bar­dziej bę­dzie zły na nas czy na po­li­cję? – za­sta­na­wia się ko­mi­tet „zie­lo­nej re­wo­lu­cji” z na­szej uli­cy.

– Na nas. Chy­ba mu­si­my zrzu­cić mu się na bla­cha­rza – mówi z prze­ko­na­niem pan No­za­ri.

– Ale nie za dużo, prze­cież wie­dział, co się świę­ci. Mógł auto gdzieś prze­sta­wić – zrzę­dzi inny.

– Tak? Na przy­kład gdzie? Znasz tu ja­kieś spo­koj­ne miej­sce? Dom to jest dom – uci­na No­za­ri.

Na­stęp­ne­go dnia jadę kil­ka ki­lo­me­trów na za­chód, do zna­jo­mych na lunch. Na osie­dlu zło­żo­nym z kil­ku ogro­dzo­nych wy­so­ko­ściow­ców za­sta­ję wy­ła­ma­ną bra­mę, wy­bi­te nie­mal wszyst­kie szy­by w holu dwóch blo­ków, po­tłu­czo­ne do­nicz­ki. Naj­wy­raź­niej za­sto­so­wa­no tu za­sa­dę od­po­wie­dzial­no­ści zbio­ro­wej. Drzwi zna­jo­mych zdo­bi kart­ka, na któ­rej Af­naz na­ry­so­wa­ła mapę doj­ścia do miesz­ka­nia, gdzie od­by­wa się ze­bra­nie lo­ka­to­rów.

Po­przed­niej nocy mło­dzież usta­wi­ła przed osie­dlem ba­ry­ka­dę z wiel­kich pło­ną­cych kon­te­ne­rów i cze­ka­ła na krą­żą­cy po oko­li­cy od­dział ba­si­dżów. To naj­bar­dziej znie­na­wi­dze­ni lu­dzie w ob­ję­tym re­wol­tą Te­he­ra­nie. Miesz­kań­cy są w sta­nie znieść wi­dok umun­du­ro­wa­nych po­li­cjan­tów, ale cy­wil­ni bo­jów­ka­rze, czę­sto do­wo­że­ni przez wła­dzę spo­za sto­li­cy i so­wi­cie przez nią opła­ca­ni – to już za wie­le.

Wal­ka z ba­si­dża­mi to spo­re ry­zy­ko. Prze­miesz­cza­ją się szyb­ko na mo­to­cy­klach, w gru­pach li­czą­cych oko­ło dwu­dzie­stu męż­czyzn, i nig­dy nie wia­do­mo, w co będą uzbro­je­ni. Cza­sem mają tyl­ko kije, cza­sem ży­let­ki i noże, cza­sem strze­la­ją z ka­ra­bin­ków do pa­int­bal­la, by zna­czyć prze­ciw­ni­ków far­bą, a po­tem ła­twiej ich wy­ła­py­wać. Bywa jed­nak, że uży­wa­ją bro­ni pal­nej, mor­du­ją lu­dzi, a po­tem od­jeż­dża­ją. „Spraw­ca nie­zna­ny, pod­szy­wał się pod ba­si­dża. Śledz­two za­mknię­te” – kwi­tu­je się po­tem w po­li­cyj­nej kar­to­te­ce.

Lunch u zna­jo­mych po­ły­kam w po­śpie­chu, oglą­da­jąc noc­ne zdję­cia na­krę­co­ne ka­me­rą na­rze­czo­ne­go Af­naz – Dża­wa­da, ce­nio­ne­go irań­skie­go do­ku­men­ta­li­sty. Ob­raz jest wy­raź­ny tyl­ko w pro­mie­niu kil­ku me­trów od pło­ną­ce­go kon­te­ne­ra.

– Kie­dy chłop­cy od­par­li zza ba­ry­ka­dy pierw­szy atak, byli szczę­śli­wi, a my wy­szli­śmy przed dom gra­tu­lo­wać im zwy­cię­stwa. Pół go­dzi­ny póź­niej, gdy nadal świę­to­wa­li, ba­si­dżo­wie za­ata­ko­wa­li z dru­giej stro­ny – opi­su­je Dża­wad, moc­no ge­sty­ku­lu­jąc, a dłu­gie wło­sy co chwi­la nie­bez­piecz­nie zbli­ża­ją się do po­mi­do­rów na jego ta­le­rzu.

W ka­me­rze wi­dać tyl­ko koń­ców­kę fi­na­ło­wej ak­cji. Ja­sny mo­to­cykl wjeż­dża wprost w lu­dzi, obok ba­sidż goni mło­de­go chło­pa­ka i pró­bu­je tra­fić go w ple­cy drew­nia­nym drą­giem. Po­tem już nie­wie­le mo­że­my do­strzec, jest tyl­ko dźwięk. Krzy­ki, jęki, brzęk szkła, zno­wu jęki.

W kil­ka chwil ba­ry­ka­da pada, a bo­jów­ka­rze roz­bie­ga­ją się po blo­kach, tłu­kąc szy­by i do­nicz­ki. Wy­ła­mu­ją drzwi w kil­ku miesz­ka­niach, wy­bie­ra­jąc je na chy­bił tra­fił, biją do­mow­ni­ków, de­mo­lu­ją me­ble. Przez pół go­dzi­ny cho­dzą w górę i w dół po me­ta­lo­wych scho­dach prze­ciw­po­ża­ro­wych na ze­wnątrz bu­dyn­ku. Walą w nie ki­ja­mi, prze­kli­na­ją, za­glą­da­ją przez okna.

Na­stęp­ne­go dnia na ze­bra­niu miesz­kań­cy wspól­nie po­dej­mu­ją de­cy­zję, że za­mkną wie­czo­rem dzie­ci w domu, by wię­cej nie bra­ły udzia­łu w wal­kach.

Ko­lej­na noc. Ser­ce mia­sta, nie­da­le­ko skrzy­żo­wa­nia ulic Wa­liasr i Enqe­lab. Kie­dy tam do­jeż­dżam, z mo­jej ko­mór­ki zni­ka za­sięg. Już wiem, że na­stęp­ne go­dzi­ny będą go­rą­ce. W re­jo­nach, gdzie za­no­si się na star­cia, wła­dze wy­łą­cza­ją sta­cje prze­kaź­ni­ko­we, by unie­moż­li­wić po­wstań­com kon­takt. Ale te­he­rań­czy­cy uczą się pil­nie z dnia na dzień, z nocy na noc. Po kil­ku po­raż­kach, kie­dy po­li­cja za­ga­nia­ła ma­ni­fe­stan­tów w śle­pe ulicz­ki, te­raz uważ­niej wy­bie­ra­ją miej­sca starć. Ob­sa­dza­ją skrzy­żo­wa­nia z kil­ko­ma dro­ga­mi od­wro­tu, roz­sta­wia­ją czuj­ki na ro­gach ulic i na da­chach. Wy­le­wa­ją na as­falt olej, by wy­wra­cać mo­to­cy­kle ba­si­dżów. Nie po­zwa­la­ją, by w pierw­szym sze­re­gu de­mon­stran­tów po­ja­wia­li się przy­pad­ko­wi lu­dzie. Oni po­tra­fią tyl­ko krzy­czeć, a kie­dy po­li­cja ata­ku­je, za­raz ucie­ka­ją, wznie­ca­jąc w tłu­mie pa­ni­kę.

Mija go­rą­ca noc. Wy­cho­dzę na uli­cę i nie mogę po­znać świa­ta na­oko­ło. W nocy oczy pie­kły od snu­ją­cych się wszę­dzie resz­tek gazu łza­wią­ce­go, pa­no­wał cha­os. Te­raz Enqe­lab wy­glą­da, jak­by nic się nie sta­ło. Nie ma po­li­cji, nie ma ba­si­dżów, ktoś za­brał spa­lo­ne śmiet­ni­ki. Lu­dzie idą do pra­cy, na za­ku­py. Czy tak wy­glą­da mia­sto w środ­ku re­wo­lu­cji? Do­pie­ro nie­da­le­ko Uni­wer­sy­te­tu Te­he­rań­skie­go na­pis na mu­rze: „Krew na­szych bra­ci bę­dzie wodą dla drze­wa na­sze­go gnie­wu”. Tuż obok ko­lej­ny: „Moja krew jest zie­lo­na”. I jesz­cze je­den: „Dziś uli­ca jest na­sza”.

Tego sa­me­go dnia Pa­jom, stu­dent Uni­wer­sy­te­tu Amir Ka­bir, za­pra­sza mnie na spo­tka­nie ze swo­imi ko­le­ga­mi z uczel­ni. Tra­fiam aku­rat na mo­ment, kie­dy kil­ka osób w na­pię­ciu oglą­da w in­ter­ne­cie film. Wi­dać na nim, jak ka­wal­ka­da mo­to­cy­kli z uzbro­jo­ny­mi w kije ba­si­dża­mi roz­bi­ja de­mon­stra­cję, po czym od­jeż­dża. Jed­nak lu­dziom uda­je się do­paść jed­ne­go z ma­ru­de­rów i wy­wró­cić mu mo­tor. Bo­jów­karz, jesz­cze przed chwi­lą tak pew­ny sie­bie, te­raz klę­czy na zie­mi, pła­cze, bije się po twa­rzy i bła­ga o li­tość. Przed ro­ze­rwa­niem na strzę­py bro­ni go jed­na z ma­ni­fe­stan­tek. Obej­mu­je jak syna, choć prze­cież to wróg. Od­ga­nia żąd­ny ze­msty tłum. Pra­wie sły­szę, jak krzy­czy: „Nie bądź­cie tacy jak oni!”. Choć nie uda­je się jej za­po­biec do­tkli­wym kop­nia­kom do­się­ga­ją­cym twa­rzy ba­si­dża, ra­tu­je mu ży­cie.

I jesz­cze je­den film, na­krę­co­ny przez wło­ską te­le­wi­zję na uli­cy Wa­liasr. Tym ra­zem to nie ba­si­dżo­wie, ale po­li­cjan­ci z jed­nost­ki an­ty­ter­ro­ry­stycz­nej wbi­ja­ją się kli­nem w tłum. De­mon­stran­tów jest jed­nak zbyt wie­lu. Od­dział musi się szyb­ko wy­co­fać – na zgu­bę jed­ne­go z mo­to­cy­kli­stów. Tłum osa­cza go i po­wa­la na zie­mię. A jed­nak za­wsze znaj­dzie się ktoś, kto po­mo­że. Tym ra­zem trzech męż­czyzn i ko­bie­ta chro­nią wro­ga, sa­dza­ją go w bra­mie, po­le­wa­ją gło­wę wodą. Mło­dy po­li­cjant z pod­bi­tym okiem od­dy­cha cięż­ko. Jest prze­ra­żo­ny, wciąż chy­ba nie może uwie­rzyć, że żyje.

Pa­jom uwa­ża, że li­tość to błąd. Zwłasz­cza wo­bec ba­si­dżów.

– Oni do­pie­ro wte­dy za­czy­na­ją my­śleć, kie­dy śmier­tel­nie się boją. To dla­te­go lu­dzie w nie­któ­rych miej­scach roz­wie­sza­ją pla­ka­ty z ich zdję­cia­mi. Jak któ­ryś z ba­si­dżów zo­sta­nie cięż­ko po­bi­ty lub spa­lą mu sa­mo­chód, inni za­sta­no­wią się, czy war­to słu­żyć wła­dzy. – Te sło­wa w ustach dwu­dzie­sto­trzy­lat­ka o szczu­płej po­stu­rze i de­li­kat­nych ry­sach brzmią wy­jąt­ko­wo zło­wro­go.

De­mon­stra­cja, wal­ka, ogień. „Skąd wziąć ce­gły i gruz? Jak trak­to­wać po­li­cjan­tów z dro­gów­ki, ka­mie­niem czy do­brym sło­wem? Na ra­zie do­brym sło­wem”. Na­ra­da Pa­jo­ma i jego czte­rech ko­le­gów trwa już trze­cią go­dzi­nę, ale cały czas ob­ra­ca się wo­kół ulicz­nych pro­te­stów, choć na sa­mej uli­cy nie da się wy­grać z uzbro­jo­nym po zęby sys­te­mem.

Irań­czy­cy są mi­strza­mi im­pro­wi­za­cji. Spon­ta­nicz­ne, emo­cjo­nal­ne de­mon­stra­cje to ich ży­wioł. Tyle że cza­sem jest po nich tyle tru­pów, że lu­dzie tra­cą ocho­tę na wszel­ką ak­tyw­ność i przez na­stęp­nych kil­ka lat sie­dzą ci­cho, cier­pią w sa­mot­no­ści i ukła­da­ją dla po­tom­nych no­stal­gicz­ne pie­śni upa­mięt­nia­ją­ce mę­czen­ni­ków. Wszyst­kie dłu­go­fa­lo­we sce­na­riu­sze, plan A, plan B, efek­ty za kil­ka lat – więk­szość Irań­czy­ków nie ma do tego cier­pli­wo­ści.

A jed­nak w cią­gu ko­lej­nych dni coś za­czy­na się zmie­niać. Spo­ty­kam co­raz wię­cej lu­dzi zda­ją­cych so­bie spra­wę, że są na po­cząt­ku dłu­giej dro­gi ku wol­no­ści i mu­szą do­sto­so­wać do niej swo­je me­to­dy. Nie mogą dać się wy­krwa­wić w ulicz­nych wal­kach. Pla­nu­ją więc spo­tka­nia z ro­bot­ni­ka­mi, by na­ma­wiać ich do straj­ków, boj­ko­tu­ją to­wa­ry firm pod­le­głych Gwar­dii Re­wo­lu­cyj­nej, wy­sy­ła­ją w nie­bo zie­lo­ne ba­lo­ny, stem­plu­ją mury po­do­bi­zną Mu­sa­wie­go, kol­por­tu­ją ulot­ki, wy­pi­su­ją ha­sła wol­no­ścio­we na bank­no­tach, a na wor­kach ze śmie­cia­mi pi­szą „Ah­ma­di­ne­żad”. Za­sy­pu­ją in­ter­net in­for­ma­cja­mi o ko­lej­nym blac­ko­ucie. Ta ory­gi­nal­na ini­cja­ty­wa po­le­ga na włą­cze­niu mak­sy­mal­nej licz­by urzą­dzeń elek­trycz­nych o okre­ślo­nej po­rze, naj­le­piej pod­czas prze­mó­wie­nia pre­zy­den­ta. W efek­cie sieć nie wy­trzy­mu­je prze­cią­że­nia i pada, a lu­dzie klasz­czą i krzy­czą w ciem­no­ści. Co tam roz­mro­żo­na lo­dów­ka i ze­psu­te mię­so, na­resz­cie z ekra­nu te­le­wi­zo­ra znik­nę­ła ta bro­da­ta, za­kła­ma­na twarz.

Arad, były stu­dent re­le­go­wa­ny z Uni­wer­sy­te­tu Te­he­rań­skie­go za zor­ga­ni­zo­wa­nie de­mon­stra­cji upa­mięt­nia­ją­cej roz­ru­chy stu­denc­kie z 1999 roku, mówi mi:

– Nie ma nic prost­sze­go niż pięk­nie zgi­nąć na uli­cy. Ale prze­żyć i zmie­nić kraj to na­praw­dę by­ło­by pięk­ne. I to musi kie­dyś na­stą­pić. Dziś wie­my, że praw­da i Bóg jest po na­szej stro­nie, że jest nas wię­cej niż nie­wol­ni­ków sys­te­mu, że je­ste­śmy sil­ni jak nig­dy do­tąd. Dla­te­go mu­si­my wy­ko­rzy­stać tę prze­wa­gę, mu­si­my na­szych wład­ców cią­gle czymś za­ska­ki­wać, za­wsty­dzać, za­mę­czać, do­pro­wa­dzać do roz­pa­czy. Wy­gra­my, choć­by za dzie­sięć lat.

Brzmi to jak przy­go­to­wa­ne wcze­śniej prze­mó­wie­nie, ale jest szcze­re, z głę­bi ser­ca.wolność na rolkach

Chy­ba nig­dy nie za­po­mnę tego wi­do­ku. Dwa mie­sią­ce przed wy­bo­ra­mi przy­je­cha­li­śmy na tra­dy­cyj­ną irań­ską ko­la­cję do miesz­ka­nia dwój­ki ma­la­rzy, Nedy i Ma­dżi­da, na osie­dlu Ewin. Po dro­dze był jesz­cze przy­sta­nek w ka­wiar­ni, a wła­ści­wie przy ka­wiar­nia­nym okien­ku, obok któ­re­go sta­ło kil­ka in­nych sa­mo­cho­dów. Mię­dzy nimi krę­cił się kel­ner z kar­tą. Za­mó­wi­li­śmy kawę i lody. Były pysz­ne, po­twor­nie słod­kie, jak to w Ira­nie. Na po­cząt­ku po­dró­ży bar­dzo mnie to mę­czy­ło, z le­d­wo­ścią da­wa­łem radę tra­dy­cyj­ne­mu cu­kier­ko­wi roz­da­wa­ne­mu w lo­kal­nych li­niach lot­ni­czych. Po­tem bez co­dzien­nej, po­tęż­nej daw­ki cu­kru nie mo­głem już żyć. W każ­dym ra­zie tam­te­go wie­czo­ru by­łem pew­ny, że już nic u Nedy i Ma­dżi­da nie zmiesz­czę. Tyle że kil­ka­na­ście mi­nut póź­niej zo­ba­czy­łem coś pięk­ne­go: wiel­ki stół z sied­mio­ma po­tra­wa­mi, a każ­da w in­nym ko­lo­rze. Naj­bar­dziej urzekł mnie fe­sen­dżun. To coś na kształt gu­la­szu z kacz­ki (lub kur­cza­ka), zmie­sza­ne­go z prze­cie­rem z gra­na­tów, orze­cha­mi wło­ski­mi i lek­ko za­pie­ka­nym ry­żem. Wszyst­ko ma dość spe­cy­ficz­ny, słod­ko-kwa­śny smak, do któ­re­go trze­ba się przy­zwy­cza­ić. Ale war­to, bo od­rzu­ca­jąc fe­sen­dżun, od­rzu­ca się ka­wa­łek irań­skiej wraż­li­wo­ści.

Ob­ja­da­li­śmy się, spo­glą­da­jąc na ekran te­le­wi­zo­ra. Jak w wie­lu irań­skich do­mach, tak­że i tu pod­sta­wą kon­tak­tu ze świa­tem była ofi­cjal­nie za­ka­za­na an­te­na sa­te­li­tar­na.

Na nada­wa­nym z Lon­dy­nu ka­na­le BBC Far­si trwa wła­śnie dys­ku­sja o wy­ro­ku ośmiu lat wię­zie­nia, któ­ry tego dnia wy­dał te­he­rań­ski sąd na dzien­ni­kar­kę Rok­sa­nę Sa­be­ri. Ame­ry­kań­ska ko­re­spon­dent­ka o ja­poń­sko-irań­skich ko­rze­niach zo­sta­ła ska­za­na za wy­ko­ny­wa­nie za­wo­du bez wy­ma­ga­nych ze­zwo­leń oraz szpie­go­stwo – w jej te­he­rań­skim miesz­ka­niu po­li­cja zna­la­zła kil­ka po­uf­nych do­ku­men­tów. Ma­dżid spo­glą­dał w ekran znad ta­le­rza i śmiał się ner­wo­wo.

– O czym oni ga­da­ją?! Prze­cież za kil­ka dni wła­dze zmie­nią ten wy­rok i ją wy­pusz­czą. Rzą­do­wi cho­dzi tyl­ko o to, by po­ka­zać naj­pierw lwi pa­zur, a za­raz po­tem aniel­skie ob­li­cze. „Pa­trz­cie, jacy je­ste­śmy li­to­ści­wi i peł­ni mi­ło­ści, na­wet dla wro­gów”.

Kie­dy Ma­dżid się de­ner­wu­je, jego wy­gląd gwał­tow­nie się zmie­nia. Za­zwy­czaj po­stu­rą i po­wol­no­ścią ru­chów przy­po­mi­na niedź­wie­dzia, ale kie­dy się roz­zło­ści, sta­je się nie­bez­piecz­ny. Jego ru­chy są szyb­kie, oczy pło­ną. Idzie wte­dy na de­mon­stra­cję (je­śli jest) albo do szta­lug i ster­ty pa­pie­ro­wo-me­ta­lo­wych śmie­ci, z któ­rych two­rzy swo­je ko­la­że. Wspo­mnie­nia z dzie­ciń­stwa, chłop­cy z pił­ką lub la­taw­cem, mali ro­we­rzy­ści, roz­ra­do­wa­ne dziew­czyn­ki z war­ko­czy­ka­mi, gra­ją­ce w kla­sy. Ale w tle cią­gle ja­kieś ru­iny, nie­do­okre­ślo­ne, po­nu­re po­sta­cie, frag­men­ty ga­zet z cza­sów re­wo­lu­cji, ob­wiesz­cza­ją­ce ko­lej­ne eg­ze­ku­cje.

Dwa dni po wy­ro­ku na Sa­be­ri pre­zy­dent Ah­ma­di­ne­żad za­ape­lo­wał do sądu o szyb­ką re­wi­zję pro­ce­su i już po kil­ku ty­go­dniach dzien­ni­kar­ka wy­szła na wol­ność.

Ale dla mnie tego dnia Rok­sa­na wca­le nie była naj­waż­niej­sza. Kie­dy tra­fi­łem na osie­dle Ewin, przez dłuż­szą chwi­lę nie mo­głem od­na­leźć wła­ści­we­go ad­re­su i klu­czy­łem po­mię­dzy strze­li­sty­mi wie­żow­ca­mi. Na­gle do­biegł mnie ha­łas do­cho­dzą­cy zza rogu, po czym zo­ba­czy­łem coś, co wpra­wi­ło mnie w osłu­pie­nie. Po scho­dzą­cej ła­god­nie w dół be­to­no­wej plat­for­mie gna­ła na rol­kach dziew­czy­na. Na oko sie­dem­na­sto­let­nia, bez obo­wiąz­ko­wej w Ira­nie chu­s­ty na gło­wie. Wy­da­wa­ła się wol­na jak wiatr, któ­ry roz­wie­wał bu­rzę jej czar­nych wło­sów. Krę­ci­ła pi­ru­ety, szo­ro­wa­ła kół­ka­mi po me­ta­lo­wych po­rę­czach, któ­re imi­to­wa­ły pro­fe­sjo­nal­ne ram­py. Nic so­bie nie ro­bi­ła z nie­mi­ło­sier­ne­go ha­ła­su ro­lek, nie bała się bal­ko­nów, na któ­rych w każ­dej chwi­li mo­gły po­ja­wić się set­ki są­sia­dów i zo­ba­czyć jej nie­prze­pi­so­wy strój. Nie przej­mo­wa­ła się od­da­lo­nym o ki­lo­metr, zło­wróżb­nym mu­rem wię­zie­nia Ewin, w któ­rym od kil­ku­dzie­się­ciu lat gi­nę­li bez wie­ści prze­ciw­ni­cy sys­te­mu – naj­pierw sza­chow­skie­go, po­tem is­lam­skie­go.

Wte­dy, w po­ło­wie cie­płe­go, sło­necz­ne­go kwiet­nia, by­łem pew­ny, że roz­wia­ne wło­sy dziew­czy­ny to sy­gnał, iż świat ra­dy­kal­nej is­lam­skiej re­wo­lu­cji się koń­czy. Że sys­tem jest już bar­dzo sła­by i zmę­czo­ny, sko­ro na­wet na­sto­lat­ki nie boją się zrzu­cać chust z głów. Za­miast uga­niać się za nimi z ki­ja­mi, chło­stać i ogła­szać li­sty ko­lej­nych wro­gów is­la­mu, funk­cjo­na­riu­sze sys­te­mu ob­wiesz­cza­li świa­tu, że… sklo­no­wa­li kozę, do­łą­cza­jąc tym sa­mym do eks­klu­zyw­ne­go gro­na pię­ciu świa­to­wych po­tęg, któ­rym wcze­śniej uda­ło się to samo. Tego dnia by­łem pew­ny, że kie­dy przy­ja­dę do Ira­nu na­stęp­nym ra­zem – oczy­wi­ście po zwy­cię­stwie Mu­sa­wie­go – za­sta­nę cały tłum dziew­czyn na rol­kach.

Dwa mie­sią­ce póź­niej w tej sa­mej oko­li­cy w pa­mięć wrył mi się zu­peł­nie inny wi­dok. Set­ki osób, prze­waż­nie ma­tek i żon, sta­ły pod bra­mą wię­zie­nia Ewin, cze­ka­jąc w mil­cze­niu, by wejść do przed­sion­ka i zna­leźć na li­ście aresz­to­wa­nych syna lub męża. Nie mo­głem bli­żej przyj­rzeć się ich twa­rzom. Nie mia­łem cza­su od­szu­kać w tłu­mie syl­wet­ki Nedy, któ­ra od wczo­raj cze­ka­ła na wia­do­mość o aresz­to­wa­nym mężu. To by­ło­by zbyt nie­bez­piecz­ne – za­chod­ni tu­ry­sta pod wię­zie­niem to prze­cież szpieg. Ro­stam, brat Ma­dżi­da, pod­je­chał pod mur wię­zie­nia tyl­ko na chwi­lę i szyb­ko opu­ści­li­śmy to przy­gnę­bia­ją­ce miej­sce. Dwa mie­sią­ce wcze­śniej, po wspól­nej ko­la­cji, Ma­dżid po­ka­zy­wał mi zza szy­by swo­je­go czar­ne­go ci­tro­ena głów­ną bra­mę Ewin i opo­wia­dał o swo­im wuj­ku, któ­ry jesz­cze za sza­cha był tam tor­tu­ro­wa­ny. Te­raz sam zna­lazł się za mu­rem, aresz­to­wa­ny za krą­że­nie po pla­cu Enqe­lab i an­ty­pań­stwo­we okrzy­ki. Może wła­śnie pa­trzył przez okno na świa­tła swo­je­go wie­żow­ca? Je­śli w ogó­le miał w celi okno.

W kra­jach dyk­ta­tor­skich spo­łe­czeń­stwa za­zwy­czaj do­brze wie­dzą, co im wol­no, a cze­go nie. Re­gu­ły są dość czy­tel­ne i je­śli się zmie­nia­ją, to naj­czę­ściej w wy­ni­ku gwał­tow­nych wy­da­rzeń. Iran jest zu­peł­nie inny. Czer­wo­na li­nia, od­gra­dza­ją­ca do­zwo­lo­ne od za­bro­nio­ne­go, jest w cią­głym ru­chu. Lu­dzie co­dzien­nie od­gry­wa­ją swój ta­niec na li­nie, te­stu­jąc gra­ni­ce wol­no­ści. Każ­de­go dnia na nowo i na wła­snej skó­rze spraw­dza­ją, któ­re z su­ro­wych za­sad is­la­mu obo­wią­zu­ją, a któ­re zo­sta­ły chwi­lo­wo za­wie­szo­ne. Jed­ne­go dnia is­lam­skie bo­jów­ki pa­ra­mi­li­tar­ne strą­ca­ją z da­chów an­te­ny sa­te­li­tar­ne, by za kil­ka ty­go­dni – jak grzy­by po desz­czu – na tych sa­mych da­chach wy­ra­sta­ły nowe. Strach ustę­pu­je cie­ka­wo­ści świa­ta, upór za­mę­cza bez­myśl­ną opre­sję.

W jed­nej dziel­ni­cy słyn­ne bu­si­ki „Mo­ra­li­ty Po­li­ce” uga­nia­ją się za dziew­czy­na­mi cho­dzą­cy­mi w zbyt wy­so­kich bu­tach, któ­re mają rze­ko­mo wy­wo­ły­wać skraj­ne pod­nie­ce­nie u męż­czyzn. W in­nej te same od­dzia­ły spe­ców od mo­ral­no­ści prze­szu­ku­ją miesz­ka­nia nie­za­męż­nych ko­biet. A na dru­gim koń­cu mia­sta tłum in­nych nie­wiast pre­zen­tu­je spo­koj­nie naj­now­sze ko­lek­cje z za­chod­nich do­mów mody, ich twa­rze zaś zdo­bi wy­jąt­ko­wo – na­wet jak na eu­ro­pej­skie stan­dar­dy – „roz­wią­zły” ma­ki­jaż.

Kie­dy po raz pierw­szy le­cia­łem do Ira­nu, nie­wie­le wie­dzia­łem o tym kra­ju. Spo­dzie­wa­łem się ty­po­wej au­to­kra­cji, sza­rej, smut­nej, po­zba­wio­nej ener­gii. Ja­dąc z te­he­rań­skie­go lot­ni­ska do pół­noc­nej dziel­ni­cy Ta­dżrisz, zo­ba­czy­łem świat nie­przy­sta­ją­cy do ob­ra­zu su­ro­wej is­lam­skiej re­pu­bli­ki, jaki mia­łem w gło­wie: uj­rza­łem po­tęż­ne wę­zły au­to­strad, wy­so­ko­ściow­ce, neo­ny, bil­l­bo­ar­dy re­kla­mu­ją­ce nie­ziem­sko dro­gie ze­gar­ki, sa­lo­ny Do­lce & Gab­ba­ny i Ar­ma­nie­go, par­ki peł­ne gim­na­sty­ku­ją­cych się lu­dzi. Czu­ło się w po­wie­trzu pra­gnie­nie ży­cia, ale tak­że świa­do­mość kon­tro­li, cią­głej pre­sji ze stro­ny wła­dzy, któ­ra zmu­sza do pro­wa­dze­nia stre­su­ją­cej, po­dwój­nej eg­zy­sten­cji.

Każ­de­go dnia po­by­tu w Ira­nie zdo­by­wam nową wie­dzę, każ­de­go dnia otrzy­mu­ję dzie­siąt­ki sprzecz­nych in­for­ma­cji, sta­wiam so­bie te same py­ta­nia i żalę się moim te­he­rań­skim przy­ja­cio­łom, że ro­zu­miem ich kraj co­raz mniej. Oni jed­nak kle­pią mnie po ra­mie­niu i mó­wią: „Nie przej­muj się, my też go nie ro­zu­mie­my”.

Przy spraw­nym rzą­dzie Iran mógł­by stać się ra­jem na zie­mi, choć­by dzię­ki dru­gim pod wzglę­dem wiel­ko­ści zło­żom ropy i gazu na świe­cie. Ale Iran to prze­cież kraj pa­ra­dok­sów, więc ta sama ropa i ten sam gaz w obec­nych oko­licz­no­ściach są prze­kleń­stwem. – Gdy­by nie było w Ira­nie su­row­ców ener­ge­tycz­nych, ten rząd pe­łen nie­uków daw­no do­pro­wa­dził­by lu­dzi do roz­pa­czy, a w na­szych lo­dów­kach za­go­ści­ło­by echo – po­wie­dział mi zna­jo­my ar­chi­tekt Si­ja­mak. – Jak Irań­czy­cy za­czę­li­by cho­dzić głod­ni, dni re­żi­mu by­ły­by po­li­czo­ne. Nie­ste­ty, dzię­ki ro­pie rząd za­wsze ma pie­nią­dze, by w kry­zy­so­wych sy­tu­acjach, gdy wzra­sta na­pię­cie, się­gnąć do sej­fu z pe­tro­do­la­ra­mi i or­dy­nar­nie prze­ku­pić część lud­no­ści pod­wyż­ka­mi.

My­śla­łem o sprzecz­no­ściach współ­cze­sne­go Ira­nu, kie­dy prze­ra­żo­ny Ro­stam opusz­czał oko­li­ce wię­zie­nia Ewin, sta­ra­jąc się nie pa­trzeć w oczy po­li­cjan­ta sto­ją­ce­go na naj­bliż­szym skrzy­żo­wa­niu. Wie­czo­rem do­wie­dzia­łem się, że Nedy, do któ­rej bez­sku­tecz­nie pró­bo­wa­łem się do­dzwo­nić, nie było już wte­dy pod mu­ra­mi Ewin. Rano zna­la­zła Ma­dżi­da na li­ście aresz­to­wa­nych i po­je­cha­ła do Sądu Re­wo­lu­cyj­ne­go przy uli­cy Sza­ri’ati, gdzie wy­czy­ty­wa­no na­zwi­ska za­trzy­ma­nych i po­da­wa­no sumę kau­cji za zwol­nie­nie. Jeź­dzi­ła tak po­tem cały ty­dzień. Mu­sia­ła cze­kać po parę go­dzin, aż ła­ska­wy po­li­cjant wyj­dzie i prze­czy­ta kil­ka­na­ście na­zwisk. Je­śli­by prze­ga­pi­ła dzień wy­czy­ta­nia Ma­dżi­da, mu­sia­ła­by prze­żyć cały ce­re­mo­niał upo­ko­rzeń, próśb o udo­stęp­nie­nie wczo­raj­szej li­sty, może mu­sia­ła­by za to za­pła­cić ła­pów­kę. Wo­la­ła więc co­dzien­nie zwal­niać się z pra­cy i po­cić na upal­nej uli­cy.

Pią­te­go dnia po po­łu­dniu po­li­cjant zno­wu wy­szedł przed ko­men­dę i za­czął czy­tać na­zwi­ska. Była to jed­nak li­sta z po­przed­nie­go dnia. Tłum ocze­ku­ją­cych ko­biet do­stał sza­łu. Za­czę­ły krzy­czeć na mun­du­ro­we­go, nie ba­cząc, że wy­cią­ga z ka­bu­ry pi­sto­let. Za­blo­ko­wa­ły uli­cę i oświad­czy­ły, że nie ru­szą się, do­pó­ki nie zo­ba­czą ak­tu­al­nej li­sty. Prze­py­chan­ki trwa­ły parę go­dzin, ale wła­dza tym ra­zem nie uży­ła siły.

Ma­dżid po­ja­wił się na li­ście na­stęp­ne­go dnia. Wy­szedł po wpła­ce­niu ty­sią­ca do­la­rów kau­cji. Miał szczę­ście, nie zo­stał do­tkli­wie po­bi­ty. Prze­sie­dział ty­dzień ści­śnię­ty w kil­ku­oso­bo­wej celi, do któ­rej za­pa­ko­wa­no po­nad dwa razy wię­cej lu­dzi. Sły­szał obe­lgi i groź­by, ale poza pa­ro­ma kuk­sań­ca­mi nie od­niósł żad­nych ob­ra­żeń. Jego ko­le­ga w tym sa­mym cza­sie stra­cił w Ewin dwa pal­ce le­wej ręki, zmiaż­dżo­ne pod­czas ulicz­nej wal­ki przez pod­ku­ty but po­li­cjan­ta. Nikt nie chciał we­zwać do ran­ne­go więź­nia le­ka­rza. Kie­dy wresz­cie dok­tor przy­je­chał, było już za póź­no. Pal­ce były mar­twe.naród wybrany chce się bawić

Ha­ła­śli­wa dziew­czy­na na rol­kach na osie­dlu Ewin i mil­czą­cy tłum ro­dzin pod wię­zie­niem. Te dwa ob­ra­zy dzie­li­ło tyl­ko kil­ka­dzie­siąt dni. Dziś pa­trzę na to jak na dwa zu­peł­nie od­ręb­ne świa­ty. Pa­mię­tam, jak w śro­dę 10 czerw­ca, w ostat­nim dniu kam­pa­nii wy­bor­czej, tłum Irań­czy­ków opa­no­wał wszyst­kie naj­waż­niej­sze pla­ce cen­tral­ne­go i pół­noc­ne­go Te­he­ra­nu: Enqe­lab, Wa­liasr, Fer­do­usi, Ha­fte Tir, Wa­nak, Ta­dżrisz, Kadż. Wy­glą­da­ło to pra­wie jak bra­zy­lij­ski kar­na­wał. Od ósmej wie­czo­rem aż do dru­giej, trze­ciej w nocy lu­dzie blo­ko­wa­li uli­ce ude­ko­ro­wa­ny­mi na zie­lo­no au­ta­mi, trą­biąc na ca­łe­go i że­gna­jąc ak­tu­al­ne­go pre­zy­den­ta: „Ah­ma­di, bye, bye!”. Co od­waż­niej­si tań­czy­li na uli­cy i na da­chach aut. W oko­li­cy Ta­dżri­szu, gdzie miesz­ka te­he­rań­ska kla­sa śred­nia, wi­dzia­łem dziew­czy­ny, któ­re zrzu­ca­ły chu­s­ty z głów. Nie­któ­re wią­za­ły je so­bie na twa­rzy, aby nie dać się zi­den­ty­fi­ko­wać po­li­cji lub do­no­si­cie­lom.

Czy wszy­scy przy­szli tu de­mon­stro­wać po­par­cie dla Mu­sa­wie­go, kan­dy­da­ta re­for­mi­stów? Nie. Dla wie­lu te­he­rań­czy­ków trwa­ją­ca ty­dzień przed­wy­bor­cza fie­sta była przede wszyst­kim głę­bo­kim od­de­chem, pierw­szym od trzy­dzie­stu lat. Wy­obraź­cie so­bie na­ród zło­żo­ny z dwóch prze­ci­wieństw. Jed­na część uwiel­bia się ba­wić, chce się śmiać, do­świad­czać wspól­nej ra­do­ści. Dru­ga część pa­mię­ta tyl­ko o cier­pie­niu, wspo­mi­na zdra­dę i pod­łość, któ­re przed wie­ka­mi przy­nio­sły śmierć ima­mom Ale­mu i Ho­sej­no­wi, pra­wo­wi­tym w mnie­ma­niu szy­itów na­stęp­com Ma­ho­me­ta.

I na­gle trzy­dzie­ści lat temu hi­sto­ria wy­nio­sła do wła­dzy aja­tol­la­ha Cho­me­inie­go, ko­goś, kto nie miał w so­bie tej pierw­szej, ra­do­snej po­ło­wy du­szy. Dla przy­wód­cy re­wo­lu­cji ra­dość i za­ba­wa nie były czymś, co nor­mal­ne­mu czło­wie­ko­wi po­zwa­la ja­koś funk­cjo­no­wać w złym świe­cie, ha­mul­cem chro­nią­cym przed sto­cze­niem się w ot­chłań zgorzk­nie­nia. Cho­me­ini po­sta­no­wił wy­pro­du­ko­wać no­we­go czło­wie­ka. Homo is­la­mi­cus miał ży­wić prze­ko­na­nie o złych in­ten­cjach nie­mal ca­łe­go świa­ta, stać z bro­nią u nogi, uważ­nie ob­ser­wo­wać zna­ki na nie­bie i zie­mi i wy­cze­ki­wać zba­wi­cie­la – Mah­die­go, by w od­po­wied­nim mo­men­cie ru­szyć z nim do osta­tecz­ne­go boju z sza­ta­nem. Czy taki czło­wiek po­wi­nien roz­pra­szać swo­ją uwa­gę bła­host­ka­mi, tań­ca­mi, śpie­wa­mi? Czy ma pra­wo wy­cho­dzić z oko­pu na par­ty? A je­śli Mah­di przyj­dzie wła­śnie wte­dy? Nie za­sta­nie swo­jej ar­mii? Swo­je­go na­ro­du wy­bra­ne­go?

Jed­nak po trzy­dzie­stu cięż­kich la­tach ra­do­sna część irań­skiej du­szy nadal żyje i pod­czas tam­tych czerw­co­wych nocy po­sta­no­wi­ła dać temu wy­raz. Na­wet zwo­len­ni­cy Ah­ma­di­ne­ża­da jej ule­gli. Pod­czas licz­nych wę­dró­wek po uli­cach Te­he­ra­nu tra­fi­łem pew­nej nocy na plac Kadż w Sa’dat Abad, jed­nej z naj­bar­dziej zre­wol­to­wa­nych dziel­nic. Stoi tam me­czet, przy któ­rym ze­bra­ła się gru­pa oko­ło pię­ciu­set naj­wier­niej­szych obroń­ców szy­ic­kie­go cier­pie­nia. Więk­szość twa­rzy za­cię­tych, po­nu­rych. Wy­glą­da­ją, jak­by szy­ko­wa­li się do obro­ny twier­dzy, jak­by byli prze­ko­na­ni, że za chwi­lę tłum nie­wier­nych przy­pu­ści szturm na ich świą­ty­nię. Ale na sa­mym przo­dzie po­sęp­ne­go zgro­ma­dze­nia kil­ku­dzie­się­cio­oso­bo­wa gru­pa zwo­len­ni­ków Ah­ma­di­ne­ża­da wy­glą­da zu­peł­nie in­a­czej. Tłu­mek mło­dych, no­wo­cze­śnie ubra­nych chło­pa­ków drze się wnie­bo­gło­sy, wy­chwa­la­jąc pre­zy­den­ta. Sto­ją od­dzie­le­ni tyl­ko wą­ską uli­cą od kil­ku ty­się­cy zie­lo­nych re­wo­lu­cjo­ni­stów Mu­sa­wie­go. Obie gru­py prze­ko­na­ne o swo­ich ra­cjach. Cza­sem, na obrze­żach pla­cu, mie­sza­ją się z sobą, dys­ku­tu­ją za­cie­kle, ale i czę­stu­ją pa­pie­ro­sa­mi. Wi­dzę, jak dwóch ah­ma­di­ne­ża­dow­ców za­bie­ra na swój ude­ko­ro­wa­ny mo­to­cykl chło­pa­ka z obo­zu mu­sa­wi­stów i wspól­nie ro­bią run­dę wo­kół pla­cu, prze­krzy­ku­jąc się na­wza­jem. Trud­no to wszyst­ko po­jąć.

Tam­tej nocy przy­po­mnia­ło mi się, jak pół­to­ra mie­sią­ca wcze­śniej, do­kład­nie w tym sa­mym miej­scu, ja­dąc tak­sów­ką, utkną­łem w nie­spo­dzie­wa­nym kor­ku. Zza okna do­cho­dził po­twor­ny ha­łas, więc za­pła­ci­łem kie­row­cy i wy­sia­dłem, kie­ru­jąc się w stro­nę tu­mul­tu. Na pla­cu nie­da­le­ko me­cze­tu kłę­bił się gi­gan­tycz­ny tłum lu­dzi ubra­nych w błę­kit­ne stro­je, cza­sem z po­ma­lo­wa­ny­mi na nie­bie­sko twa­rza­mi.

„Es­te­qlal, Es­te­qlal, Es­te­qlal!!!” – już wie­dzia­łem, o co cho­dzi. Przed ostat­nią ko­lej­ką ligi pił­kar­skiej, pro­wa­dzą­cej w ta­be­li dru­ży­nie z Is­fa­ha­nu wy­star­czał re­mis w me­czu z ja­kimś sła­be­uszem. A jed­nak sro­mot­nie prze­gra­ła, co do dziś jest przed­mio­tem róż­nych spi­sko­wych teo­rii. Czem­pio­na­mi zo­sta­li za­wod­ni­cy te­he­rań­skie­go Es­te­qla­lu, a ich ki­bi­ce wła­śnie wy­szli na uli­ce, by świę­to­wać.

W Eu­ro­pie w więk­szo­ści miast, w któ­rych dzia­ła wię­cej niż je­den klub pił­kar­ski, fani są naj­czę­ściej przy­po­rząd­ko­wa­ni do kon­kret­nych dziel­nic i ra­czej nie to­le­ru­ją „mniej­szo­ści” na swo­im te­re­nie. W Te­he­ra­nie jest zu­peł­nie in­a­czej. Ki­bi­ce żyją prze­mie­sza­ni, ale poza dniem der­bów nie wcho­dzą so­bie w dro­gę. Tam­te­go wie­czo­ru uli­ce na­le­ża­ły do ko­ja­rzo­ne­go z war­stwa­mi śred­ni­mi „nie­bie­skie­go” Es­te­qla­lu. Fani „czer­wo­nych ko­szul”, czy­li te­he­rań­skie­go Per­se­po­lis, uwa­ża­ni za nie­co mniej za­moż­nych, ale za to licz­niej­szych, sie­dzie­li w do­mach, prze­ży­wa­jąc go­rycz po­raż­ki. „Błę­kit­ne ko­szu­le” zu­peł­nie za­blo­ko­wa­ły plac. Nie było koń­ca tań­com, śpie­wom, a po­li­cjan­ci pró­bu­ją­cy nie­zdar­nie kie­ro­wać spa­ra­li­żo­wa­nym ru­chem byli po­ry­wa­ni i no­sze­ni na rę­kach. Nikt ni­cze­go nie de­mo­lo­wał, w tłu­mie po­ja­wia­ły się ma­cha­ją­ce fla­ga­mi mło­de dziew­czy­ny i sta­re ko­bie­ty.

Pół­to­ra mie­sią­ca póź­niej, kie­dy ob­ser­wo­wa­łem przed­wy­bor­czy, na po­zór przy­ja­ciel­ski kar­na­wał na pla­cu Kadż, gwał­tow­nie przy­po­mnia­no mi, że je­stem w kra­ju, w któ­rym każ­de­mu czło­wie­ko­wi w każ­dej nie­mal chwi­li to­wa­rzy­szy nie­chcia­ny to­wa­rzysz – strach. Choć wszy­scy na­oko­ło ro­bi­li so­bie zdję­cia, dla wie­lu moja eu­ro­pej­ska twarz i apa­rat fo­to­gra­ficz­ny ozna­cza­ły za­gro­że­nie. Zdzi­wi­ło mnie to, bo pod­czas wcze­śniej­szej pił­kar­skiej fie­sty wy­ko­na­łem po­nad sto zdjęć i wszy­scy byli za­do­wo­le­ni.