Facebook - konwersja
Czytaj fragment
Pobierz fragment

Dom, którego nie było - ebook

Wydawnictwo:
Data wydania:
30 listopada 2016
Format ebooka:
EPUB
Format EPUB
czytaj
na czytniku
czytaj
na tablecie
czytaj
na smartfonie
Jeden z najpopularniejszych formatów e-booków na świecie. Niezwykle wygodny i przyjazny czytelnikom - w przeciwieństwie do formatu PDF umożliwia skalowanie czcionki, dzięki czemu możliwe jest dopasowanie jej wielkości do kroju i rozmiarów ekranu. Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na tablecie
Aby odczytywać e-booki na swoim tablecie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. Bluefire dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na czytniku
Czytanie na e-czytniku z ekranem e-ink jest bardzo wygodne i nie męczy wzroku. Pliki przystosowane do odczytywania na czytnikach to przede wszystkim EPUB (ten format możesz odczytać m.in. na czytnikach PocketBook) i MOBI (ten fromat możesz odczytać m.in. na czytnikach Kindle).
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
czytaj
na smartfonie
Aby odczytywać e-booki na swoim smartfonie musisz zainstalować specjalną aplikację. W zależności od formatu e-booka oraz systemu operacyjnego, który jest zainstalowany na Twoim urządzeniu może to być np. iBooks dla EPUBa lub aplikacja Kindle dla formatu MOBI.
Informacje na temat zabezpieczenia e-booka znajdziesz na karcie produktu w "Szczegółach na temat e-booka". Więcej informacji znajdziesz w dziale Pomoc.
Czytaj fragment
Pobierz fragment
Produkt niedostępny.  Może zainteresuje Cię

Dom, którego nie było - ebook

Przemoc wobec Żydów podczas II wojny światowej do dziś budzi grozę i zdumienie. Jak to możliwe, że kilka milionów ludzi zniknęło ze swoich domów, zakładów rzemieślniczych i sklepów, że tylu sąsiadów zniknęło z polskich miast? Byli jednak tacy, którzy przetrwali Zagładę i doczekali wyzwolenia. Łukasz Krzyżanowski śledzi losy społeczności żydowskiej w Radomiu podczas wojny i po jej zakończeniu. Opisuje zmieniające się stosunki wewnątrz wspólnoty i nastroje panujące wśród ocalałych. Ale przede wszystkim mierzy się z trudnym problemem stosunku polskich mieszkańców miasta, a także władz państwowych do powracających Żydów, którzy nierzadko w dramatycznych okolicznościach próbowali odbudować życie i odzyskać odebrane mienie. „Dom, którego nie było” jest dziełem niezwykle dojrzałym i rzetelnym, świadectwem naukowej uczciwości w poszukiwaniu prawdy.

„Książka Łukasza Krzyżanowskiego jest dziełem dojrzałym, nowatorskim i opartym na wyczerpującej i wszechstronnej kwerendzie historycznej, która obejmowała dokumenty z archiwów polskich, amerykańskich, izraelskich i niemieckich. Książka naświetla przedwojenne stosunki polsko-żydowskie w Radomiu, a następnie – w sposób bardziej szczegółowy – pochyla się nad losami wspólnoty żydowskiej w Radomiu w czasach Zagłady. Zasadnicza część książki dotyczy jednak losów Żydów w Radomiu tuż po wyzwoleniu. Jest to drobiazgowa analiza przemocy wobec Żydów powracających do Radomia po wojnie. A była to przemoc wieloraka: wśród sprawców Krzyżanowski odnotowuje nie tylko przedstawicieli zbrojnego podziemia (niezwykle aktywnego w Radomiu i w okolicach miasta), lecz również organów władzy, włączając w to milicję, UB oraz wojsko – polskie i sowieckie. Opisując ogólny wzrost bandytyzmu, Krzyżanowski odnotowuje jednak specyficzny „rasowy” charakter przemocy dotykającej Żydów. Historyczne dochodzenie autora w sposób dobitny ilustruje grozę położenia powracających do Radomia Żydów. Zamiast spodziewanej wolności, Żydzi natrafili na wrogość niejednokrotnie przywołującą na myśl czasy okupacji. Najtrafniej ten stan rzeczy oddaje cytowany przez Krzyżanowskiego prezydent Częstochowy, który pisząc o morderstwach dokonanych na Żydach, doszedł do wniosku, że „być może […] w obu zamachach odgrywały rolę momenty niedozwolonego handlu i związanych z tym rozrachunków i roszczeń, ale nie wykluczam, że momenty te spowodowałyby inne następstwa, gdyby w grę wchodzili sami Polacy”. Agresja – jak słusznie dowodzi autor – miała rozmaite podłoża, ale ich wspólnym mianownikiem było to, że panowało społeczne przyzwolenie na przemoc wobec Żydów. Autor podaje wiele przykładów, które w sposób wyrazisty zarysowują dramatyzm położenia Żydów: apele władz o skierowanie Żydów do prac w kopalniach i pojawiające się raz po raz postulaty znakowania Żydów (w Sanoku wydawano Żydom dokumenty oznaczone literą „Ż”) kontynuują niechlubną tradycję lat okupacji. Książka Łukasza Krzyżanowskiego nie tylko weryfikuje i porządkuje wcześniejsze ustalenia, ale stanowi istotny przyczynek do poznania losu polskich Żydów po 1945 roku oraz do lepszego poznania powojennej historii Polski.” prof. Jan Grabowski

Kategoria: Historia
Zabezpieczenie: Watermark
Watermark
Watermarkowanie polega na znakowaniu plików wewnątrz treści, dzięki czemu możliwe jest rozpoznanie unikatowej licencji transakcyjnej Użytkownika. E-książki zabezpieczone watermarkiem można odczytywać na wszystkich urządzeniach odtwarzających wybrany format (czytniki, tablety, smartfony). Nie ma również ograniczeń liczby licencji oraz istnieje możliwość swobodnego przenoszenia plików między urządzeniami. Pliki z watermarkiem są kompatybilne z popularnymi programami do odczytywania ebooków, jak np. Calibre oraz aplikacjami na urządzenia mobilne na takie platformy jak iOS oraz Android.
ISBN: 978-83-8049-423-7
Rozmiar pliku: 3,1 MB

FRAGMENT KSIĄŻKI

W serii ukazały się:

Christian Ingrao Czarni myśliwi. Brygada Dirlewangera

Christopher R. Browning Pamięć przetrwania. Nazistowski obóz pracy oczami więźniów

Gao Ertai W poszukiwaniu ojczyzny. Wspomnienia z chińskiego obozu pracy

Jael Neeman Byliśmy przyszłością

Božidar Jezernik Naga Wyspa. Gułag Tity

Frank Dikötter Wielki głód. Tragiczne skutki polityki Mao 1958–1962

Huszang Asadi Listy do mojego oprawcy. Miłość, rewolucja i irańskie więzienie

Szimon Peres, David Landau Ben Gurion. Żywot polityczny

Christian Ingrao Wierzyć i niszczyć. Intelektualiści w machinie wojennej SS

Julius Margolin Podróż do krainy zeków

Patrick Montague Chełmno. Pierwszy nazistowski obóz zagłady

Calder Walton Imperium tajemnic. Brytyjski wywiad, zimna wojna i upadek imperium

Piotr Osęka My, ludzie z Marca. Autoportret pokolenia ’68

Wendy Lower Furie Hitlera. Niemki na froncie wschodnim

John Dinges Czas Kondora. Jak Pinochet i jego sojusznicy zasiali terroryzm na trzech ­kontynentach

Jacques de Saint Victor Niewidoczna siła. Mafia w społeczeństwach demokratycznych

Gary J. Bass Telegram konsula Blooda. Nixon, Kissinger i zapomniane ludobójstwo

Götz Aly Obciążeni. „Eutanazja” w nazistowskich Niemczech

Ben Urwand Kolaboracja. Pakt Hollywoodu z Hitlerem

Dennis E. Showalter Pancerz i krew. Bitwa pod Kurskiem

Gerald Steinacher Zbiegli naziści. Jak hitlerowscy zbrodniarze uciekli przed
sprawiedliwością (wyd. 2)

Frederick Taylor Wypędzanie ducha Hitlera. Okupacja i denazyfikacja Niemiec

Adam Hochschild Pogrzebać kajdany. Wizjonerzy i buntownicy w walce o zniesienie
niewolnictwa

Arthur Allen Fantastyczne laboratorium doktora Weigla. Lwowscy uczeni, tyfus i walka z Niemcami

David I. Kertzer Papież i Mussolini. Nieznana historia Piusa XI i rozkwitu faszyzmu w Europie

Frank Dikötter Tragedia wyzwolenia. Historia rewolucji chińskiej 1945–1957

Następna książka w serii:

Sheila Fitzpatrick Zespół Stalina. Niebezpieczne lata radzieckiej politykiKiedy wróciłem z obozu, nasze miasteczko było zupełnie puste. Oglądałem domy niedomy, ulice nieulice i widziałem ludzi nieludzi. I była chuda koza niekoza, chuda szkapa nieszkapa, i kwiaty niekwiaty, i niebo nieniebo. Łaziłem po ulicach, krążyłem wokół nierynku, na którym stał niekościół, nieratusz i jedna jedyna nieławka. Na ulicy Grobelnej była bóżnica, której nie było, ale ona jedna jedyna dla mnie istniała, tak jak nasz parterowy dom, którego nie było.

Stanisław Benski, Ocaleni

Nie ma nikogo! A tyle ludzi wkoło.

Pamiętnik Samuela Putermana, Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, 302/27Nota dotycząca pisowni cytatów, imion, nazwisk i adresów

W pojawiających się w książce cytatach zachowałem pisownię zgodną z oryginałem (dotyczy to także pojawiających się tam błędów ortograficznych, jak i zapisu wielkich i małych liter), natomiast interpunkcja została dostosowana do zasad współczesnych. Wszystkie dopiski umieszczone w nawiasach kwadratowych pochodzą ode mnie.

Bardzo często ludzie będący bohaterami tej książki w trakcie życia wielokrotnie zmieniali swoje imiona i nazwiska. Pisząc o nich, tam gdzie tylko było to możliwe, starałem się używać imion i nazwisk w formie, którą posługiwali się w badanym przeze mnie okresie. Nieraz nawet w dokumentach pochodzących z tego samego czasu imiona i nazwiska były zapisywane w różny sposób. W takich wypadkach dla jasności tekstu stosowałem jedną, najczęściej spotykaną formę (z wyjątkiem cytatów i adresów archiwalnych oczywiście).

Kilkoro moich rozmówców i osób składających relacje dla Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies wolało zachować anonimowość. Dlatego w książce niekiedy po imieniu pojawia się jedynie pierwsza litera nazwiska.

W większości adresów w książce nie podaję numerów budynków, ani tym bardziej mieszkań, a jedynie nazwy ulic. Czynię tak z dwóch powodów. Po pierwsze, szczegóły te nie wydają mi się konieczne do zrozumienia opowiadanej przeze mnie historii. Po drugie, z chęci poszanowania prywatności osób obecnie mieszkających pod tymi adresami, a jedno­cześnie na ogół niemających nic wspólnego z opisanymi tu wydarzeniami.

Wykaz najważniejszych skrótów

+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AAN | Archiwum Akt Nowych w Warszawie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AIPN BU | Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AIPN Gd | Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Gdańsku |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AIPN Ki | Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AIPN Ra | Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Radomiu |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AJDC (Joint) | American Jewish Joint Distribution Committee w Polsce |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AJN | Archiwum Prywatne Joanny Niewiadomskiej (prywatny zbiór akt) |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AK | Armia Krajowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AL | Armia Ludowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AmR | Akta miasta Radomia |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AP Kalisz | Archiwum Państwowe w Kaliszu |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AP Kielce | Archiwum Państwowe w Kielcach |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AP Radom | Archiwum Państwowe w Radomiu |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AYIVO | Archiwum Żydowskiego Instytutu Naukowego (Jidiszer Wisnszaftlecher Institut) w Nowym Jorku |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AYV | Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| AŻIH | Archiwum Żydowskiego Instytutu im. Emanuela Ringelbluma w Warszawie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| bd. | brak daty |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| BWFiS UW, Rps. | Połączone Biblioteki Wydziału Filozofii i Socjologii UW, Instytutu Filozofii i Socjologii PAN oraz Polskiego Towarzystwa Filozoficznego, Dział Zbiorów Specjalnych |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| CKŻP | Centralny Komitet Żydów w Polsce |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| CTA | Clara Thomas Archives and Special Collections, York University w Toronto |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| CŻKH | Centralna Żydowska Komisja Historyczna |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Dz.U. | Dziennik Ustaw |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| GG | Generalne Gubernatorstwo |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| GUL | Główny Urząd Likwidacyjny |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| HVT | Fortunoff Video Archive for Holocaust Testimonies, Yale University Library (dostęp w Stiftung Denkmal für die ermordeten Juden Europas w Berlinie) |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| JDCA | American Jewish Joint Distribution Committee Archives w Nowym Jorku |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| k. | karta |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KBW | Korpus Bezpieczeństwa Wewnętrznego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KC | Komitet Centralny |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KM MO | Komenda Miejska (Miasta) Milicji Obywatelskiej |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KP MO | Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KPP | Komunistyczna Partia Polski |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KPRP | Komunistyczna Partia Robotnicza Polski |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KRN | Krajowa Rada Narodowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| KW MO | Komenda Wojewódzka Milicji Obywatelskiej |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MAP | Ministerstwo Administracji Publicznej |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MBP | Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MIIP | Ministerstwo Informacji i Propagandy |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MJM | Muzeum im. Jacka Malczewskiego w Radomiu |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MO | Milicja Obywatelska |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MRN | Miejska Rada Narodowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| MUBP | Miejski Urząd Bezpieczeństwa Publicznego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| NKWD | Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych ZSRR (Narodnyj komissariat wnutriennich dieł SSSR) |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| npg. | niepaginowane |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| NSZ | Narodowe Siły Zbrojne |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| OKŻ | Okręgowy Komitet Żydowski |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| OUL | Okręgowy Urząd Likwidacyjny |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PKWN | Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PPR | Polska Partia Robotnicza |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PPS | Polska Partia Socjalistyczna |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PRN | Powiatowa Rada Narodowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PUBP | Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| PZPR | Polska Zjednoczona Partia Robotnicza |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| RUL | Rejonowy Urząd Likwidacyjny |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| SOK | Służba Ochrony Kolei |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| TOZ | Towarzystwo Ochrony Zdrowia Ludności Żydowskiej w Polsce |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| TZP | Tymczasowy Zarząd Państwowy |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| UB (także: UBP) | Urząd Bezpieczeństwa (Urząd Bezpieczeństwa Publicznego) |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| UNRRA | United Nations Relief and Rehabilitation Administration |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| USHMM | Archiwum United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| UWK | Urząd Wojewódzki Kielecki |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| VHA | Visual History Archive USC Shoah Foundation |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| WiN | Wolność i Niezawisłość |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| WKŻ | Wojewódzki Komitet Żydowski |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| WP | Wojsko Polskie |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| WRN | Wojewódzka Rada Narodowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ZHP | Związek Harcerstwa Polskiego |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| ŻAP | Żydowska Agencja Prasowa |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| | Nieczytelne |
+-----------------+--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+Prolog

Wyrzeźbiona w piaskowcu kobieta wznosi do góry pięść. Skarży się na swój los? Może to jej ostatni gest, zanim martwa opadnie na ziemię? Niżej kamienne macewy oraz tablica z napisem „Żydom radomskim ofiarom zbrodni hitlerowskich”. I druga, po żydowsku, z wciśniętymi datami: 1 IX 1939 – 9 V 1945.

Prawdopodobnie był to pierwszy pomnik, którego istnienie odnotowałem. Prowadzony za rękę, mijałem go co najmniej kilka razy w tygodniu. Dziadkowie lub rodzice powiedzieli mi, że leżące blisko pomnika, wyrzeźbione w piaskowcu fragmenty kolumn to pozostałości po stojącej kiedyś w tym miejscu synagodze. Pomnik i pusty plac po zburzonej bóżnicy były częścią krajobrazu mojego dzieciństwa.

Po latach dostrzegłem, że na pomniku nie ma informacji o tym, kiedy i kto go postawił. Fundatorzy i autor pozostali anonimowi. Jakby nigdy nie istnieli, a monument stał tam od zawsze. A przecież powstał, kiedy nie było już synagogi. Cudem ocalali z Zagłady Żydzi wznieśli pomnik upamiętniający tych, którym przeżyć się nie udało. W ósmą rocznicę likwidacji radomskiego getta, 17 sierpnia 1950 roku, podczas odsłonięcia pomnika przedstawiciel radomskich Żydów zabrał głos i przekazał plac oraz monument pod opiekę władzom miejskim.

Była to spora uroczystość. Na dokumentującej ją fotografii widoczne są poczty sztandarowe, orkiestra i tłum zgromadzony wokół placu. Dorośli i dzieci. Lokalna prasa informowała o licznym przybyciu przedstawicieli zakładów pracy. Orkiestra odegrała marsz żałobny Chopina. Chyba nie zabrzmiał Mazurek Dąbrowskiego, chociaż upamiętniane ofiary były przecież obywatelami polskimi. Hymn był także ich.

Pomnik stojący na miejscu po radomskiej synagodze upamiętnia tak naprawdę dwie społeczności żydowskie. Istnienie pierwszej z nich, przedwojennej, przerwała deportacja mieszkańców getta do obozu zagłady w Treblince w sierpniu 1942 roku. Druga, powojenna, złożona z ocalałych z Zagłady, których los połączył z Radomiem, przestała istnieć osiem lat później. Zniknęła w słoneczne sierpniowe popołudnie, gdy odsłonięto pomnik. Żydzi-obywatele Radomia po raz ostatni wystąpili wtedy publicznie jako grupa będąca częścią społeczności miasta.

Napis na zdjęciu: „Pomnik wzniesiony w miejscu po synagodze i bejt midraszu zgładzonej gminy radomskiej odsłonięty w sierpniu 1950 r.” (przeł. Anna Szyba)

Podpis pod zdjęciem: „Uroczystości żałobne podczas odsłonięcia 17 sierpnia 1950 r. w Radomiu (w miejscu, gdzie stały wielka synagoga i gminny bejt midrasz przy ul. Bóżniczej) pomnika ku czci zgładzonych Żydow radomskich – ofiar dzikiego hitleryzmu” (przeł. Anna Szyba)Źródła ilustracji

strona

+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 11, 12–13 | Plan Radomia opracowano na podstawie mapy ze zbioru kartograficznego Archiwum Państwowego w Kielcach – mapy, sygn. 17 |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 19, 170, 241, 253–257 | Archiwum Instytutu Yad Vashem w Jerozolimie |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 20 | Clara Thomas Archives and Special Collections, York University w Toronto (Der fraynt fun Radom 1925–1950, Paryż 1950) |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 44 | Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, autor nieznany |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 99 (góra) | Archiwum prywatne Elego Gata |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 99 (dół), 100–101 | Clara Thomas Archives and Special Collections, York University w Toronto |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 134 | Miejska Biblioteka Publiczna w Radomiu („Voice of Radom” 1995, numer specjalny „50th Anniversary of Liberation, 1945–1995”) |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 171 | Archiwum prywatne Andrew Griffela |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| 316 | Autor i właściciel nieznani |
+-----------------------+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+Przypisy

Wstęp

1 Bronisław Geremek, Witold Kula, Przedmowa, w: Fernand Braudel, Historia i trwanie, Warszawa: Czytelnik, 1971, s. 8.

2 Marcin Kula, Autoportret rodziny X. Fragment żydowskiej Warszawy lat międzywojennych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, 2007, s. 7.

3 Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Kielcach (dalej: AIPN Ki) 016/5, k. 53, 54 .

4 AIPN Ki 016/5, k. 29, 30 .

5 Pola Zajdensznir zmarła w 1998 r. Tak jak jej zmarły w 1970 r. mąż, rzeźbiarz Jakub Zajdensznir, została pochowana na cmentarzu rzymskokatolickim w Radomiu przy ul. Bolesława Limanowskiego. Według uzyskanych przeze mnie informacji Zajdensznir zmarła bezpotomnie. Po jej śmierci prace artystyczne pozostałe po Jakubie Zajdensznirze trafiły do Muzeum Sztuki Współczesnej w Radomiu (Oddział Muzeum im. Jacka Malczewskiego). Nie wiadomo, co stało się z dokumentami prywatnymi Zajdensznirów ani przedmiotami pochodzącymi ze zbiorów Okręgowego Komitetu Żydowskiego, które znajdowały się w posiadaniu Poli Zajdensznir. Nie odnalazłem żadnego śladu po nich w polskich ani zagranicznych archiwach i muzeach.

6 Cyfrowe kopie tej kolekcji dostępne są także w Archiwum United States Holocaust Memorial Museum (dalej: USHMM) w Waszyngtonie (RG-15.137).

7 Rozmowa z N. K., Polska, 2014.

8 Pomimo prób odnalezienia kartoteki nie udało mi się natrafić na jej ślad ani w archiwum Instytutu Pamięci Narodowej, gdzie dokumenty mogłyby się znajdować, gdyby SB zachowała je dla siebie, ani w archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, do którego trafiły kartoteki z innych komitetów.

9 Por. AIPN Ki 016/5, k. 30.

10 Robert E. Stake, The Art Of Case Study Research, Thousand Oaks-London-New Dehli: SAGE Publications, 1995, s. 3; także: David Silverman, Prowadzenie badań jakościowych, przeł. Joanna Ostrowska, red. nauk. Krzysztof Tomasz Konecki, Warszawa: PWN, 2009, s. 169.

11 Prowadząc badania, czerpałem inspirację z teorii ugruntowanej – jednej z głównych perspektyw badawczych w jakościowych badaniach społecznych. W teorii ugruntowanej, w odróżnieniu od innych podejść badawczych, faza zbierania danych i analizy przebiegają równocześnie. Materiał badawczy jest analizowany w miarę jego gromadzenia, a wyniki tych wstępnych analiz wyznaczają dalsze kierunki prowadzenia badań. Cecha ta sprawia, że teoria ugruntowana jest szczególnie przydatna, gdy przedmiot studiów wcześniej był stosunkowo mało zbadany oraz gdy trudno jest określić dostępny zbiór danych. Obie sytuacje miały miejsce w przypadku prowadzonych przeze mnie dociekań. Zob. Barney G. Glaser, Anselm L. Strauss, Odkrywanie teorii ugruntowanej. Strategie badania jakościowego, przeł. Marek Gorzko, Kraków: Nomos, 2009; Michael Quinn Patton, Qualitative Research and Evaluation Methods. 3rd Edition, Thousand Oaks–London–New Delhi: SAGE Publications, 2002, s. 125; Antony Bryant, Kathy Charmaz, The SAGE Handbook of Grounded Theory, Thousand Oaks–London–New Delhi–Singapore: SAGE Publications, 2007, s. 31.

12 Emil Marat, Michał Wójcik, Made in Poland. Opowiada jeden z ostatnich ­żołnierzy Kedywu, Stanisław Likiernik, Warszawa: Wielka Litera, 2014, s. 108, 109.

13 Zygmunt Bauman, Nowoczesność i Zagłada, przeł. Tomasz Kunz, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2009, s. 21.

14 Zob. Gunnar S. Paulsson, Utajone miasto. Żydzi po aryjskiej stronie Warszawy (1940–1945), przeł. Elżbieta Olender-Dmowska, Kraków: Znak, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2007, s. 8.

15 Joanna Tokarska-Bakir, Sprawiedliwi niesprawiedliwi, niesprawiedliwi sprawiedliwi, w: tejże, Okrzyki pogromowe. Szkice z antropologii historycznej Polski lat 1939–1946, Wołowiec: Czarne, 2012, s. 17. Tę intuicję potwierdziła opinia językoznawczyni Marzeny Makuchowskiej. W korespondencji z Tokarską-Bakir Makuchowska argumentuje, że imiesłów bierny „ocalony” wywodzi się od czasownika „ocalić” i wskazuje na istnienie nie tylko uratowanego, ale też ratującego. Przez samą swoją strukturę gramatyczną wprowadza więc relację biernego beneficjenta z aktywnym benefaktorem. Natomiast imiesłów „ocalały”, pochodzący od czasownika „ocaleć”, nie niesie zakodowanej informacji na temat sposobu przeżycia przez osobę, którą określa – jego znaczenie wydaje się więc bardziej neutralne (Korespondencja Joanny Tokarskiej-Bakir z Marzeną Makuchowską, 27.02.2014. Dziękuję Joannie Tokarskiej-Bakir za udostępnienie opinii).

16 Liisa Malkki, Speechless Emissaries: Refugees, Humanitarianism, and Dehistoricization, w: „Cultural Anthropology” 1996, vol. 11, no. 3, s. 378, 385–388.

17 Nicholas Stargardt, Witnesses of War. Children’s Lives Under the Nazis, London: Jonathan Cape, 2005; tegoż, Children of Hitler’s War, 30th Annual Vanderbilt University Holocaust Lectures Series, 1.11.2007 (https://www.youtube.com/watch?v=HoRHQXhLFFs, dostęp: 29.09.2014).

18 Zob. Kaja Kaźmierska, Ethical Aspects of Biographical Interviewing and Analysis, w: Biographical Research Methods, Robert Miller (ed.), vol. 4, Thousand Oaks–London–New Delhi: SAGE Publications, 2005, s. 368.

19 John M. Johnson, Timothy Rowlands, The Interpersonal Dynamics of In-Depth Interviewing, w: The SAGE Handbook of Interview Research. The Complexity of the Craft, Second Edition, Jaber F. Gubrium, James A. Holstein, Amir B. Marvasti, Karyn D. McKinney (eds.), Los Angeles–London–New Delhi–Singapore–Washington, D.C.: SAGE Publications, 2012, s. 100.

20 Anka Grupińska, 12 opowieści żydowskich, Wołowiec: Czarne, 2013, s. 7.

21 Swoje badania prowadziła pod nazwiskiem Sara Hurwic, w dalszej części tekstu używam jej późniejszego nazwiska: Irena Hurwic-Nowakowska. Czynię tak dla jasności wywodu, ale także dlatego, że właśnie pod tym nazwiskiem została wydana po latach jej praca (Antoni Sułek, Irena Nowakowska – ostatnia z rodu Czarnowskiego, w: „Kultura i Społeczeństwo” 2006, nr 3, s. 204).

22 Małgorzata Melchior, Irena Hurwic-Nowakowska. 28 listopada 1912–25 lutego 2006, w: „Studia Socjologiczne” 2006, nr 2, s. 13; Antoni Sułek, Irena Nowakowska…, dz. cyt., s. 203.

23 Irena Hurwic-Nowakowska, Żydzi polscy (1947–1950). Analiza więzi społecznej ludności żydowskiej, Warszawa: IFiS PAN, 1996, s. X, XI.

24 Antoni Sułek, Irena Nowakowska…, dz. cyt., s. 204.

25 Irena Hurwic-Nowakowska, A Social Analysis of Postwar Polish Jewry, Jerusalem: The Zalman Shazar Center, 1986; tejże, Żydzi polscy…, dz. cyt.

26 Irena Hurwic-Nowakowska, Żydzi polscy…, dz. cyt., s. 161.

27 Tamże, s. 163.

28 Tamże, s. 139.

29 Tamże, s. 141–146.

30 Bożena Szaynok, Pogrom Żydów w Kielcach 4 lipca 1946, Warszawa: Bellona, 1992. Ostateczna liczba ofiar pogromu jest trudna do ustalenia. Najprawdopodobniej przekroczyła 40. Nie wiadomo, ile dokładnie osób zostało zabitych wewnątrz lub w okolicy budynku Komitetu Żydowskiego przy ul. Planty 7. Żydów mordowano także w innych miejscach Kielc oraz w pociągach przejeżdżających przez Kielecczyznę. Icchak Cukierman, który dzień po pogromie przybył do Kielc, napisał w swoich wspomnieniach: „Pogrom ugodził w Żydów w promieniu dziesiątek kilometrów wokół Kielc – tego samego dnia, w tych samych godzinach, wyciągano Żydów z pociągów i mordowano. Poprosiłem, by zaprowadzono mnie do kostnicy. Widziałem dziesiątki ciał. I wciąż przynoszone nowe zwłoki Żydów zamordowanych na drogach” . Kilka osób, które zostały ciężko ranne w czasie pogromu, zmarło już po przewiezieniu do szpitala w Łodzi (Bożena Szaynok, Pogrom…, dz. cyt., s. 70). Wcześniej tematem pogromu kieleckiego zainteresował się Marcel Łoziński, który w 1986 r. zrealizował film dokumentalny Świadkowie.

31 Krystyna Kersten, Wstęp, w: Bożena Szaynok, Pogrom…, dz. cyt., s. 7.

32 Krystyna Kersten, Polacy, Żydzi, komunizm. Anatomia półprawd 1939–1968, Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza, 1992. Niektóre teksty w skróconej wersji były publikowane wcześniej w prasie.

33 David Engel, Patterns of Anti-Jewish Violence in Poland, 1944–1946, w: „Yad Vashem Studies” 1998, no. 26, s. 43–85; Anna Cichopek, Pogrom Żydów w Krakowie 11 sierpnia 1945, Warszawa: ŻIH, 2000; Dariusz Libionka, The Life Story of Chaim Hirszman: Remembrance of the Holocaust and Reflections on Postwar Polish-Jewish Relations, w: „Yad Vashem Studies” 2006, no. 36, s. 219–247; Dariusz Libionka, Losy Chaima Hirszmana jako przyczynek do refleksji nad pamięcią o Zagładzie i powojennymi stosunkami polsko-żydowskimi, w: „Polska 1944/45 – 1989. Studia i Materiały” 2006, t. 7, s. 5–23.

34 Jan Tomasz Gross, Strach. Antysemityzm w Polsce tuż po wojnie. Historia moralnej zapaści, Kraków: Znak, 2008.

35 Jan Tomasz Gross, Fear. Anti-Semitism in Poland after Auschwitz. An Essay in Historical Interpretation, Princeton–Woodstock: Princeton University Press, 2006.

36 Jan Tomasz Gross, Strach…, dz. cyt., s. 296.

37 Tamże, s. 298.

38 Tamże, s. 302.

39 Jan Tomasz Gross, Sąsiedzi. Historia zagłady żydowskiego miasteczka, Sejny: Pogranicze, 2000.

40 Paweł Machcewicz, Odcienie czerni. Wokół „Strachu” Jana Tomasza Grossa, w: tegoż, Spory o historię 2000–2011, Kraków: Znak, 2012, s. 202. Pierwotnie tekst ukazał się w miesięczniku „Więź” w 2008 r., w trakcie trwania dyskusji po publikacji książki Jana Tomasza Grossa.

41 Protestujący wznosili między innymi hasło „Gross – Wyrwać chwasta!”. Transparenty z takim hasłem widziałem przed wejściem na spotkanie promocyjne książki w Auditorium Maximum UJ w styczniu 2008 r. Była to najbardziej strzeżona promocja książki, w jakiej uczestniczyłem. We Wrocławiu Narodowe Odrodzenie Polski rozwiesiło w mieście plakaty ze zdjęciem autora książki i hasłem: „wyrwać chwasta” (zob. Karolina Łagowska, NOP obraża Jana Grossa na plakatach, „Gazeta Wyborcza”, 12.02.2008).

42 Zob. Wokół Strachu. Dyskusja o książce Jana T. Grossa, wybór i układ tekstów Mariusz Gądek, Kraków: Znak, 2008. Oddzielny tom zawierający teksty prawicowych historyków i publicystów polemizujące z tezami postawionymi przez Jana Tomasza Grossa w Strachu opublikowało także wydawnictwo związane z konserwatywnym i ultrakatolickim kwartalnikiem „Fronda” (Cena „Strachu”. Gross w oczach historyków. Wybór publicystyki, red. Robert Jankowski, Warszawa: Fronda, 2008); analizy debaty o książce: Marek Czyżewski, Polski spór o „Strach” Jana Tomasza Grossa w perspektywie „pośredniczącej” analizy dyskursu, w: „Studia Socjologiczne” 2009, nr 3 (194), s. 5–26; Piotr Forecki, Od „Shoah” do „Strachu”. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2010.

43 Paweł Machcewicz, Odcienie czerni…, dz. cyt., s. 203.

44 Jerzy Jedlicki, Tylko tyle i aż tyle, w: Wokół Strachu…, dz. cyt., s. 184.

45 Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944–1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków: Znak, 2012.

46 Tamże, s. 28. Deklaracja ta nie ustrzegła książki Zaremby przed krytyką. Joanna Tokarska-Bakir napisała: „»Wielka trwoga« Zaremby jest otwartą polemiką ze »Strachem« Jana Tomasza Grossa. Historia codzienności, którą Zaremba zaproponował przeciwko interpretacji Grossa, ma relatywizować rozmiary polskiego antysemityzmu w sposób podobny – z zachowaniem wszystkich proporcji – jak niemiecka Alltagsgeschichte łagodziła wymowę oskarżycielskich wersji historii nazizmu” (Joanna Tokarska-Bakir, Trwoga jako nawyk, w: „Kultura Liberalna”, 18.09.2012, nr 193).

47 Na fakt ten zwrócił uwagę Dariusz Stola w czasie dyskusji na książką Marcina Zaremby, która odbyła się w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie 23 marca 2012 r.

48 Józef Adelson, W Polsce zwanej ludową, w: Najnowsze dzieje Żydów w Polsce w zarysie (do 1950 roku), red. Jerzy Tomaszewski, Warszawa: PWN, 1993, s. 387–477; August Grabski, Kształtowanie się pierwotnego programu żydowskich komunistów w Polsce po Holokauście, w: Grzegorz Berendt, August Grabski, Albert Stankowski, Studia z historii Żydów po 1945 r., Warszawa: ŻIH, 2000, s. 67–100; August Grabski, Albert Stankowski, Życie religijne społeczności żydowskiej, w: Następstwa zagłady Żydów. Polska 1944–2010, red. Feliks Tych, Monika Adamczyk-Garbowska, Lublin: UMCS, Warszawa: ŻIH, 2011, 215–244; August Grabski, Żydowski ruch kombatancki w Polsce w latach 1944–1949, Warszawa: Trio, 2002; August Grabski, Działalność komunistów wśród Żydów w Polsce (1944–1949), Warszawa: Trio, ŻIH, 2004; August Grabski, Centralny Komitet Żydów w Polsce (1944–1950). Historia polityczna, Warszawa: ŻIH, 2015; Natalia Aleksiun, Dokąd dalej? Ruch syjonistyczny w Polsce (1944–1950), Warszawa: Centrum Badań i Nauczania Dziejów i Kultury Żydów w Polsce im. Mordechaja Anielewicza, Trio, 2002; Alina Skibińska, Powroty ocalałych, w: Prowincja i noc. Życie i zagłada Żydów w dystrykcie warszawskim, red. Barbara Engelking, Jacek Leociak, Dariusz Libionka, Warszawa: IFiS PAN, 2007, s. 505–599; Alina Skibińska, Powroty ocalałych i stosunek do nich społeczeństwa polskiego, w: Następstwa zagłady Żydów…, dz. cyt., s. 39–70; Monika Adamczyk-Garbowska, Patterns of Return. Survivors’ Postwar Journeys to Poland, Ina Levine Annual Lecture, USHMM, Washington, D.C., 15.02.2007; Ewa Koźmińska-Frejlak, Asymilacja do polskości jako strategia adaptacyjna ocalałych z Zagłady polskich Żydów, w: „Kwartalnik Historii Żydów” 2013, nr 2, s. 236–247; Ewa Koźmińska-Frejlak, Polska jako ojczyzna Żydów – żydowskie strategie zadomowienia się w powojennej Polsce (1944–1949). Zarys problematyki, w: „Kultura i Społeczeństwo” 1999, nr 1, s. 119–141; Ewa Koźmińska-Frejlak, Kondycja ocalałych. Adaptacja do rzeczywistości powojennej (1944–1949), w: Następstwa zagłady Żydów…, dz. cyt., s. 123–155; Ewa Koźmińska-Frejlak, Wobec przeszłości – wizje czasów przedwojennych jako element odbudowy tożsamości ocalałych w okresie tuż powojennym, w: Zagłada Żydów na polskiej prowincji, red. Adam Sitarek, Michał Trębacz, Ewa Wiatr, Łódź: IPN, 2012, s. 453–463; Małgorzata Melchior, Zagłada a tożsamość. Polscy Żydzi ocaleni „na aryjskich papierach”. Analiza doświadczenia biograficznego, Warszawa: IFiS PAN, 2004.

49 Anna Cichopek-Gajraj, Beyond Violence. Jewish Survivors in Poland and Slovakia 1944–1948, Cambridge: Cambridge University Press, 2014, s. 5.

50 Tamże.

51 Tamże, s. 7.

52 Warto podkreślić, że temat rabunku mienia żydowskiego w czasie Zagłady jest już badany w Europie od pewnego czasu. Zob. Martin Dean, Robbing the Jews. The Confiscation of Jewish Property in the Holocaust, 1933–1945, Cambridge: Cambridge University Press, 2010; Robbery and Restitution. The Conflict over Jewish Property in Europe, Martin Dean, Constantin Goschler, Philipp Ther (eds.), New York–Oxford: Berghahn Books, 2007; Götz Aly, Michael Sontheimer, Fromms. How Julius Fromm’s Condom Empire Fell to the Nazis, New York: Other Press, 2009.

53 Zygmunt Klukowski, Zamojszczyzna 1918–1943, Warszawa: Karta, 2008, s. 306, wpis z 26.10.1942. Na ten zapis zwraca też uwagę Jan Tomasz Gross: tegoż, Złote żniwa. Rzecz o tym, co się działo na obrzeżach zagłady Żydów, współpraca Irena Grudzińska-Gross, Kraków: Znak, 2011, s. 75.

54 Kazimierz Wyka, Gospodarka wyłączona, w: tegoż, Życie na niby, Kraków: Universitas, 2010, s. 292, 293 (wyróżnienie w oryginale). Zob. Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Wstęp, w: Klucze i kasa. O mieniu żydowskim w Polsce pod okupacją niemiecką i we wczesnych latach powojennych 1939–1950, red. Jan Grabowski, Dariusz Libionka, Warszawa: Centrum Badań nad Zagładą Żydów IFiS PAN, 2014, s. 19, 20.
mniej..

BESTSELLERY

Kategorie: