Co po Wenecji... - ebook

Początki po Wenecji…

Piszę te słowa w Rzymie. Tu znowu się znalazłem po kolejnym, ostatnim odwiedzeniu Wenecji. Dopełnia się powstawanie tomu, zbierającego wrażenia, doświadczenia – prawie dziesięciu lat. Książka jest ukończona, brakuje tylko początku, który niniejszym oto powstaje. Początek idei pisania był oczywiście wcześniej, ale jego zawartość odsłania się – również autorowi – stopniowo, tak że dopiero pod koniec dzieła staje się jasne, co kryło się w jego poczęciu, pierwotnej koncepcji.

Pierwsza myśl o książce pojawiła się wtedy, gdy zbliżający się Rok Jubileuszowy 2000 natchnął mnie do tego, by zaplanować „semestr sabatyczny”, swoisty odpoczynek (szabat!) od zwyczajnych zajęć, ale po to, żeby zająć się dawno już odkładanymi rzeczami, na które ciągle brakowało czasu. Plany wiązały się z ukończeniem dwu książek – o Szekspirze i o Goethem. O pierwszym zamierzałem pisać właśnie w Wenecji, zaczynając od dzieł, których akcja toczy się tutaj – od Kupca weneckiego oraz Otella, zwanego także Maurem weneckim. Pracę doprowadziłem do końca; została wydana pod tytułem Objawienie Szekspira (2002). Do południa pracowałem, a później na różne sposoby wchłaniałem atmosferę Wenecji, bo już wiedziałem: prędzej czy później o niej także chciałbym pisać.

A sam pomysł począł się wcześniej; dokładnie zapamiętałem i zapisałem ten moment. Było to podczas dorocznych rekolekcji, w których wtedy brałem udział – na przełomie lat 1999/2000, by dobrze kończyć „stary” i jeszcze lepiej rozpocząć „nowy” rok. Przebywałem w jezuickim domu rekolekcyjnym w Jastrzębiej Górze, gdzie zimową porą można spokojnie, samotnie spacerować brzegiem morza. Gdy w czasie jednej z przechadzek myślałem o spodziewanym za dwa miesiące wyjeździe na dłuższy pobyt do Wenecji, wtedy pojawiła się myśl, aby „coś” o tym napisać. Inne myśli krążyły wokół ostatniej lektury, wznowionej krótko wcześniej: Krótkiej historii pewnego żartu Stefana Chwina. Podziwiałem sposób, w jaki wspomnienia dojrzewały tu dzięki sztuce wysłowienia. Gdański pisarz kilkakrotnie wspomina „zimne morze” rodzinnego miasta. W Gdańsku, przypominałem sobie dalej, rozgrywa się także Hanemann, a główną postacią jest nie tyle tytułowy bohater, ile miasto – w połączeniu ze śmiercią, do tego stopnia, że niemiecki przekład mógł obrać jako tytuł: Der Tod in Danzig, analogicznie do słynnej noweli Tomasza Manna: Der Tod in Venedig. I wtedy właśnie pojawił się impuls, aby nie skupiać się na Śmierci w Wenecji, tylko pójść inną drogą. Jako pomysł tytułu, zarazem idei planowanej pracy, pojawiły się: „Narodziny w Wenecji”.

Już wtedy miałem za sobą niejedno doświadczenie Wenecji. Nie pamiętam, ile razy ją dotąd odwiedzałem – okazji było wiele, więc i skwapliwie je wykorzystywałem. Odkrywam obecnie, że pierwsza wizyta wiązała się – znowu z rekolekcjami. Gdy znalazłem się w Italii przed laty, wysłany przez przełożonych zakonnych dla odbycia tam studiów filozoficznych, byłem dopiero na początku nowej drogi życiowej – u jezuitów. Miałem za sobą nowicjat w Kaliszu, jednak opuściłem owo miejsce jeszcze przed upływem „ustawowych” dwóch lat. Oznaczało to, że pierwsze śluby zakonne czekały mnie w Italii – po rekolekcjach, odbytych w Bassano del Grappa. Droga koleją do tego miejsca prowadziła przez Mestre, skąd o krok – a raczej o przejazd mostem przez lagunę – do Wenecji, do stacji kolejowej Venezia Santa Lucia. Trudno było nie podjąć od razu tej okazji. Nie wiem już, czy zatrzymałem się tu przed rekolekcjami, czy po nich. Ale tak się zaczęło.

Minione wrażenia zacierały się. Czasami pozostawało rozczarowanie, gdy kolejny pobyt okazywał się mniej atrakcyjny, bardziej nużący niż poprzedni. Powtarzałem ustalone tradycją – turystyczną! – trasy; powracały te same widoki, fragmenty, dzieła sztuki. Zdarzało się, że trwalsze było wspomnienie ciasnych ulic, zdominowanych przez okna wystawowe, na tyle podobne do spotykanych gdzie indziej, że budziła się złość: po co tu się pchać, przepychać… Odmienność Wenecji docierała wtedy w najgorszej możliwej formie, kiedy wzrok, uciekający spod sklepów do góry, natrafiał na postarzałe, zszarzałe fasady, z pewnością mniej zadbane niż w innych centrach Italii. Gdy więc ostatni raz krótko tam byłem, na kilka lat przed Rokiem Jubileuszowym, obrałem inną strategię: zamiast wydeptywać uliczki, choćby w drodze do godnych uwagi zabytków, udałem się na jeden z placów – Campo Santa Maria Formosa, by po prostu siąść – i być, odwiedziwszy wpierw kościół, od którego pochodzi nazwa placu. Kilka godzin upłynęło na patrzeniu, zapatrzeniu. Nie mogłem zostać dłużej, owego dnia czekał mnie jeszcze powrót do Padwy, którą nazajutrz opuszczałem. Pozostało wszakże przekonanie: muszę wrócić do Wenecji, by po prostu być w niej – zatrzymać się. Dlatego tu właśnie zamierzałem spędzić lwią część owego semestru „szabatowego”, by nastawić się przy tej okazji także na – „Narodziny w Wenecji”.

Książka rodziła się powoli, mniej więcej w kolejności rozdziałów, jakie ją tworzą. Pierwszy rozdział powstał, jak o tym dalej wspominam dokładniej, jeszcze tego samego roku w Rzymie. Do niego, już w Polsce, dołączył po jakimś czasie rozdział o poecie Josifie Brodskim, który poświęcił Wenecji wiele serca i słów. Otworzyłem się na jego dzieła, przyświecało mi bowiem podążanie śladami wybitnych postaci, związanych z miastem na lagunie. Miałem przygotowaną ich listę, którą po części przynajmniej wykorzystałem, odwołując się kolejno do takich artystów, jak: Casanova (również artysta życia!), Sandor Márai, który też o nim pisał, „nieodzowny” Tomasz Mann, Henry James, a wreszcie – planowałem otwarcie się także na postaci świętych. Ale gdy powstawały – w ostatnim roku – kolejne rozdziały, koncepcja była już inna. Wprawdzie dalej interesował mnie głębszy sens narodzenia – jako odrodzenia duchowego – jednakże nie wystarczało związanie go z samą Wenecją. Po pierwsze dlatego, że sama książka rodziła się faktycznie „po” Wenecji, po moim w niej pobycie. Po drugie, przyszło nowe, decydujące doświadczenie, w którym odrodzenie związało się z innym miejscem, odwiedzonym, a raczej nawiedzonym po Wenecji. Wtedy powstał ostatni, siódmy rozdział, napisany znowu w Rzymie, choć odrodzenie było darem nie tyle Wiecznego Miasta, ile cudownego miasteczka… Więcej o tym – na koniec.

W tej nowej perspektywie powstały dwa przedostatnie rozdziały, pisane – po raz pierwszy! – w samej Wenecji. Tym razem pobyt był krótszy, zaledwie trzytygodniowy, jednak to starczyło, by zgodnie z planem wreszcie zakończyć książkę. Powrót do Wenecji po latach (dziewięciu) zaowocował oczywiście nowymi wrażeniami, które dołączyłem także w rozdziałach już napisanych. A sama książka kończy się tam, gdzie się zaczęła – w Rzymie.

W ostatniej drodze – z Wenecji do Rzymu – towarzyszyła mi w pociągu lektura Dziennika duszy błogosławionego Jana XXIII, któremu poświęciłem pierwszy rozdział Co po Wenecji… W jego życiu po Wenecji było: Wieczne Miasto, gdzie wenecki patriarcha został wybrany papieżem. A skoro z kolei po Rzymie czekało Jana niebo, jako że jest on uznany w Kościele za cieszącego się „błogosławioną wizją” Boga – to również po Wenecji wolno się spodziewać tego samego, co potwierdzają dalsze świadectwa, na jakie natrafiamy w mieście na lagunie, podążając zwłaszcza śladami świętych.

W trakcie pociągowej – i pociągającej! – lektury poruszyło mnie szczególnie to, że Jan opisuje w Dzienniku także swoje rzymskie rekolekcje w miejscu, do którego zmierzałem: w klasztorze Ojców Pasjonistów na wzgórzu Celio, na Piazza SS. Giovanni e Paolo. Miejsce przywodzi na myśl i Wenecję, gdzie plac o tej samej nazwie należy do najbardziej znanych, przy nim bowiem mieści się kilka ważnych zabytków, o których i ja dalej wspominam.

A na razie – kończę te początkowe słowa wprowadzenia. Tytu­łowe sformułowanie to nie pytanie, przeto nie szukam odpowiedzi, tylko raczej ukazuję różne postacie – pokazujące kolejno, czego po Wenecji można się spodziewać i co faktycznie po niej następuje. Nie będę także, podobnie jak dotychczas, unikał osobistego tonu, jednakże pragnę, by przemówiły zwłaszcza świadectwa, zebrane tu śladem artystów i świętych o tym jednym: co po Wenecji…

Rzym, koniec września 2009 rokuJubileuszowy Rok 2000 był upamiętnieniem narodzenia Jezusa Chrystusa, czyli – w oczach wierzących – przyjścia na świat wcielonego Syna Bożego. Wielu pielgrzymowało w owym roku do centrum chrześcijańskiego Kościoła, do Rzymu. Ja także dołączyłem do tej pielgrzymującej wspólnoty. Jednak największym przeżyciem stało się dla mnie nawiedzenie Wenecji, gdzie dane mi było przebywać cztery miesiące. Co wtedy przeżyłem?

Zaczynam opis od ostatniego zdarzenia, zwieńczenia weneckiego doświadczenia. Było to po wyjeździe z miasta na lagunie. Z góry przewidziałem, iż będzie trzeba więcej czasu, by nagromadzone przeżycia dało się pojąć, a więc i wyrazić. Oczekiwałem także pomocy – z wysoka… Dowiedziałem się w pewnym momencie, że jubileuszowa pielgrzymka wenecjan do Rzymu zostanie złączona z beatyfikacją tego, który wcześniej odbył tę samą drogę: z Wenecji do Wiecznego Miasta. To Jan XXIII, znany całemu światu „dobry papież”, ale wenecjanom bliski już uprzednio jako ich umiłowany patriarcha. Także turyści, jakże licznie ściągający do Wenecji, „ścigając” głośne zabytki – mogą trafić na jego ślady: przede wszystkim w bazylice San Marco, gdzie postawiono jego popiersie z brązu, następnie na tablicy z informacją, że placyk u boku bazyliki, tzw. Piazzetta dei Leoncini (lewków, ulubionych przez dzieci, które na nich siadają – do zdjęcia!), został dedykowany, „jednomyślną decyzją” rady miejskiej, Janowi XXIII. Do tych znaków upamiętniających go jeszcze wrócę. Najpierw inny ślad, odkryty dzięki temu, że nie poprzestałem na postawie turysty. Wspominam chwilę, gdy po raz pierwszy posłyszałem o beatyfikacji, planowanej na niedzielę 3 września, naturalnie 2000 roku.

Zwiastowanie błogosławieństwa

Było to w sobotę, 25 marca, w uroczystość Zwiastowania Pańskiego. Tego dnia, przed południem, wenecjanie mogą co roku wziąć udział w dodatkowej – poza mszą świętą – ceremonii. Czas i miejsce nie są przypadkowe. Zgodnie z tradycją powstanie miasta łączy się ze Zwiastowaniem w 421 roku, tak że Maryja, przyjmująca wieść o poczęciu Syna z Ducha Świętego, jest obecna także przy początku miasta, zrodzonego z wody. Do niezliczonych obrazów i rzeźb, upamiętniających Madonnę w Wenecji, dołączyła w 1959 roku statua Niepokalanej na placu przed dworcem kolejowym, Venezia Santa Lucia. Turyści, którzy masami tu przybywają, na ogół nie widzą figury: jest ona zasłonięta drzewami, ponadto stoi nieco z tyłu, po lewej stronie placu, gdy patrzący zwraca się ku dworcowej fasadzie. Dzieło wykonane z brązu przedstawia Madonnę wznoszącą się ku górze, jakby zawieszoną pośród obłoków, osnuwających Jej szaty niby… szmaty, łachmany; dlatego wenecjanie zwą figurę stosownie – „Łachmaniarą” (La Stracciona). Brzmi to bezceremonialnie, jednak i tu kryje się więcej: owo miejsce bowiem, ocienione drzewami, przyciąga bezdomnych, obdartych nie tylko zewnętrznie; czują się przy niepozornej Postaci jak u siebie. Raz do roku gromadzi się przy Niej liczniejsza grupa: przedstawicieli władz miejskich, instytucji świeckich i kościelnych, a wreszcie wiernych, na czele z patriarchą. Wszyscy przynoszą kwiaty, które składają wokół figury, następnie patriarcha wygłasza przemówienie, zakończone modlitwą z uroczystym błogosławieństwem. A w Roku Łaski nie zabrakło szczególnych elementów.

Patriarcha, kardynał Marco Cè, zauważył: „Akurat dzisiaj, dwa tysiące lat temu, Dziewica Maryja przyjęła wieść o Bożym macierzyństwie. Skoro Boże Narodzenie 2000 roku stanowi dwutysiąclecie narodzin Jezusa, dzisiaj upływa ta sama rocznica Jego poczęcia za sprawą Ducha Świętego”^(). Dalej mówca nawiązał do niedawnej, głośnej pielgrzymki papieża Jana Pawła II do Ziemi Świętej, i dodał: „Było to z jego strony gestem wielkiej wiary, również odważnej nadziei” co do możliwości pokoju pośród wielkich przeciwności. „Także dobro naszego miasta wymaga zgodnego współdziałania i solidarności wszystkich, na każdym poziomie, by wcielić w życie wspólnotę obywatelską coraz bardziej ludzką, wrażliwą zwłaszcza na sytuacje największej słabości i niedostatku”. Końcowe błogosławieństwo łączyło się z prośbą do Matki Jezusa, by wspomagała miasto. Przypominając wreszcie o bliskiej beatyfikacji weneckiego patriarchy, Angelo Giuseppe (Anioła Józefa) Roncallego, kardynał poprosił swego wielkiego poprzednika, by wejrzał z uśmiechem dobroci na miasto, które tak umiłował. A prasowa relacja nosiła nagłówek, oddający wydarzenie w poetyckim skrócie – w spojrzeniu na Madonnę, która w pamiętnym dniu została: „Ukwiecona we wspomnieniu dobrego Papieża”.

Zapowiedzianą datę beatyfikacji zapamiętałem tym bardziej, że w pierwszą niedzielę września miałem i tak być w Rzymie. Spodziewałem się błogosławionego – doświadczenia, które mogło koronować uprzednie wrażenia. Tymczasem ku swemu zdziwieniu dowiedziałem się, że beatyfikacja owego dnia budziła u wielu zgoła inne, przeciwne uczucia. Przy tej okazji dopiero – w Niemczech, gdzie zatrzymałem się po wyjeździe z Wenecji – dotarło do mnie, że beatyfikowanych ma być więcej osób, i że większość uwagi czy prasowych uprzedzeń skupiała się na jednej postaci, na papieżu Piusie IX. Nie wchodzę w tę kwestię, zauważę tylko, że papież ów, oceniany krytycznie, mnie osobiście kojarzył się ze świętością choćby przez ogłoszenie w 1854 roku dogmatu Maryjnej świętości od początku życia – Jej niepokalanego poczęcia; także tłumy, które podczas uroczystości na Placu Świętego Piotra nie reagowały na wypowiedzi o tym akurat błogosławionym, odezwały się brawami wtedy, gdy Jan Paweł II wspomniał o Maryjnym dogmacie Piusa IX. Natomiast – i to było zgodne z oczekiwaniami – wzmianki o Janie XXIII budziły powszechny entuzjazm. Oklaski zrywały się wielokrotnie. Wychodziły nie tylko z miejsc, gdzie zgromadzili się pielgrzymi z Wenecji, Bergamo czy Sotto il Monte (Pod Górą!), czyli ze stron rodzinnych Błogosławionego. Na pewno nie było na Placu nikogo, kto by nie znał i nie czcił Dobrego Papieża już od lat. I wolno przyjąć, że wyjątkowo liczne tłumy tego dnia przyszły ze względu na niego, pozostającego żywo w pamięci świata jako świadek dobroci – samego Boga.

Pierwszy raz uczestniczyłem w uroczystości beatyfikacyjnej. A skoro niewątpliwie zawdzięczam to jemu, błogosławionemu Janowi, co to znaczy? Na tle łaski Roku Jubileuszowego liczę na jego pomoc w zgłębianiu doświadczenia Wenecji. Mówiąc inaczej, ogłoszenie Go jako błogosławionego stanowi dla mnie zarówno zwieńczenie dotychczasowej drogi, jak i rozpoczęcie nowego jej etapu. Przypomniana postać odsłania więcej aniżeli tylko minione życie, utrwalone tyloma świadectwami, może najbardziej osobiście w intymnym, odsłaniającym jego wnętrze Dzienniku duszy. Warto powracać do tej lektury, pamiętając, iż opisana tutaj „dusza” należy do Błogosławionego, żyje więc i cieszy się teraz pełnią życia w Bogu, źródle wszelkiego błogosławieństwa. Przykłady z jego dawnego życia w połączeniu z modlitwą do Błogosławionego naświetlają także nasze życie jako drogę, rozświecają mroki. Wyjaśnienie przychodzi powoli, wymaga cierpliwości. Stopniowo przeto przybliżam się do światła, śladami świadectwa bł. Jana. Zaczynam od etapu, który na jego drodze stał mi się w Roku Łaski najbliższy: zbliżam się do błogosławionego patriarchy Wenecji^().

Początek ostatniego etapu…

Żadna stolica biskupia na świecie nie wydała w XX wieku tylu papieży, co Wenecja, z której przeszli do Rzymu – poza Janem XXIII – św. Pius X i Jan Paweł I. Wcześniejsi patriarchowie Wenecji stali się – patriarchami Rzymu. Podobny tytuł ma w obu wypadkach inny zasięg i znaczenie. W Kościele powszechnym uznawano początkowo na Wschodzie i na Zachodzie pięć patriarchatów, i to w określonym porządku, z Rzymem na początku^(). Skoro wszystkie pozostałe patriarchaty były na Wschodzie, można było nazwać biskupa Rzymu – patriarchą Zachodu. Pojawiły się wszakże dodatkowe patriarchaty, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie; w ostatnim przypadku wyróżniała się właśnie Wenecja… Wspomnę jeszcze, jak do tego doszło. Na razie zauważmy: gdy przyszły papież Jan XXIII obejmował patriarchat Wenecji, nie przewidywał, iż przyjdzie mu zmienić imię; nie był jeszcze Janem, ale – przypomnijmy polskie brzmienie włoskich imion – Aniołem Józefem… I zatrzymajmy się nad jego wypowiedzią z tego czasu – zapowiedzią, która się nie spełniła. Kuzynowi, Janowi Roncallemu, tak oto zarysował drogę swego życia: „Widzisz, co przytrafiło się Aniołkowi z Roncallich, skoro pozwolił się prowadzić dobremu Bogu? Kapłan i biskup, przedstawiciel Stolicy Świętej w różnych krajach, kardynał i patriarcha. Teraz można by jeszcze przepowiadać papiestwo, lecz to jest niemożliwe; najbliższym papieżem będzie arcybiskup Jan Chrzciciel Montini”^(). Pomylił się, ale nie do końca, jako że Montini został najbliższym papieżem – po nim!

Zadziwienie nowego patriarchy w obliczu tego, co „przytrafiło się” małemu chłopcu, prowadzi do serca jego tajemnicy. Wewnętrznie czuje się taki sam, jak wtedy – na początku życia. Myśl o poświęceniu się Bogu w kapłaństwie towarzyszyła mu od dzieciństwa, nigdy nie pragnął innej drogi. Miejsce „Pod Górą”, gdzie tkwiły jego korzenie, było mu zawsze bliskie, choć oddalił się od niego przestrzennie przez lata służby dyplomatycznej za granicą, i dopiero jako patriarcha Wenecji mógł odwiedzać je częściej, odpoczywając u boku rodziny co roku, letnią porą. Tutaj odżywał, odnajdując niezmiennie prostotę życia przenikniętego wiarą. Pod innym jeszcze względem powołanie do Wenecji stanowiło przypomnienie początku. Podczas pierwszych osobistych rekolekcji, które odbywał jako patriarcha, zanotował: „Jest zastanawiające, że Opatrzność przywiodła mnie znowu tam, gdzie moje powołanie kapłańskie miało swe pierwsze poruszenia, czyli ku służbie pasterskiej. Odnajduję się teraz w pełnym bezpośrednim posługiwaniu duszom. W istocie zawsze uważałem, że dla męża Kościoła tak zwana dyplomacja musi być przeniknięta duchem pasterskim, inaczej nie liczy się i ośmiesza świętą misję”^(). Stając przed wenecjanami 15 marca 1953 roku, podczas ingresu w Bazylice San Marco, tak właśnie się przedstawił: jako „człowiek, kapłan, pasterz”, o człowieku dodając, iż „chce być po prostu waszym bratem, miłym, przystępnym, wyrozumiałym”.

Był wdzięczny papieżowi Piusowi XII za to, że dał mu okazję takiego „schyłku” życiowej drogi. Zaczynał swe duszpasterstwo w siedemdziesiątym drugim roku życia, czyli: „gdy inni je kończą. Znajduję się więc na progu wieczności”. W jego zapiskach i listach powracają wzmianki, że nowy etap jest ostatni, wieńczący długą drogę życia. Myśl o krótkim czasie, jaki ma jeszcze przed sobą, próbuje niekiedy spowolnić jego zapał, ale: „To się jej nie uda, z pomocą Pana”. Spokojnie poddaje się Jego woli, jakakolwiek by nie była. Jednak oczywiste mu się wydaje, że w końcu przecież umrze tutaj, u boku weneckiego patrona, św. Marka. Dlatego notatki z pierwszych rekolekcji, które podsumowują początek jego patriarchatu, zamykają się spostrzeżeniem i postanowieniem: „Łuk mego pokornego życia – zbyt uhonorowanego, znacznie ponad moje zasługi, przez Stolicę Świętą – z mej rodzinnej wioski schodzi pomiędzy kopuły i wieżyczki San Marco. Chcę złożyć w moim testamencie prośbę o zachowanie dla mnie miejsca w krypcie bazyliki przy grobie Ewangelisty, który stał się tak drogi i bliski mojemu duchowi i modlitwie. Marek syn św. Piotra, św. Piotra uczeń i tłumacz”.

Ale życiowy łuk objął więcej, nie zatrzymał się na krypcie San Marco. Nowy patriarcha nie poprzestał na dołączeniu do swego testamentu wspomnianej prośby. Następnego roku (1954) w czasie kolejnych rekolekcji, których owocem było sformułowanie testamentu, przewidział ponadto, że gdyby nie było możliwe pochowanie go w krypcie Bazyliki, wtedy życzyłby sobie, by miejsce jego spoczynku „cielesnego” znalazło się w największej weneckiej świątyni poświęconej Maryi, w „La Salute, pod miłosiernym wzrokiem wspólnej Matki żywych i zmarłych”. Ale postarał się następnie, by jego życzeniu co do pochówku w San Marco nic nie zdołało przeszkodzić. W kolejnym roku dokonał uroczystego przeniesienia do krypty Bazyliki szczątków sześciu patriarchów z XIX i XX wieku, swoich poprzedników, a więc – i dla niego nie mogło zabraknąć tu miejsca. Spełnienie przyszło – czy muszę dodawać? – inaczej. Związany ze św. Markiem patriarcha musiał udać się tam, gdzie jego patron – śladami św. Piotra. Gdy już okazało się, że nie Wenecja, ale Wieczne Miasto będzie dopełnieniem drogi patriarchy, wtedy przyjął on imię, wyrażające żywo jego więzy z uczniem i duchowym synem Piotra, którego Pismo Świętego wspomina w pełnym brzmieniu jako: Jana Marka^(). W nowym imieniu Jan XXIII widział także trwanie swej łączności „z umiłowanym patriarchatem Wenecji”. To stanowi dodatkowy motyw, aby w perspektywie spełnienia mówić dalej – w niniejszych rozważaniach – po prostu: o błogosławionym Janie, weneckim patriarsze.

Tak odkrywamy tajemnicę weneckiego patriarchatu Jana: w lokalnej oprawie miasta na lagunie zaczęło jawić się to, co w uniwersalnej skali Kościoła i świata objawił jego pontyfikat. I w tym sensie pobyt w Wenecji stanowił istotnie początek ostatniego etapu jego drogi. Znajdujemy tutaj elementy „typowe” dla późniejszego Papieża. Jednocześnie – Wenecja jest jedyna i niepowtarzalna, więc i tutejsza posługa błogosławionego patriarchy miała rysy specyficzne, które ją wyróżniały. Jednak i najpiękniejsze miejsce, choćby skłaniało do zatrzymania się, może do końca, stanowi jedynie przejście – dalej i głębiej. A zatem i Wenecja – czy raczej ona przede wszystkim – pozostaje najwyżej przedostatnim etapem.

Przyswajanie Wenecji

W jednej ze swoich mów do wiernych w Bazylice San Marco Błogosławiony zauważał: „Zwykło się mówić, że kto dobrze zaczyna, dokonał połowy dzieła. Nie jest mi dozwolone kierować moje spojrzenie zbyt daleko w przyszłość. Ale czy mój pobyt pośród was będzie krótki, czy długi, składam go w ręce Pana, i powierzam go współdziałaniu waszych dobrych woli i waszych modlitw”. Jego słowa wiązały się z akcją, którą podjął po swoim zmarłym poprzedniku: była to pasterska wizytacja diecezji, której dokończenie, jak się okazało, miało zająć kolejne trzy lata. Dobrze zapoczątkowane dzieło znaczyło wszakże więcej, obejmując inne jeszcze działania – przejawy pasterskiej postawy patriarchy, lecz i zwyczajnie jego budzącego sympatię człowieczeństwa. Tak objawiał się stopniowo, pamiętamy: „człowiek, kapłan, pasterz”.

Jako człowiek odwołał się najpierw do swego pochodzenia. W pierwszym wystąpieniu wobec wiernych w San Marco powołał się na „mocne więzy”, łączące go z Wenecją. Przypomniał, że Bergamo, w którego pobliżu przyszedł na świat, przez ponad cztery wieki należało do Republiki Weneckiej, aż do jej końca w 1797 roku. Stamtąd pochodził słynny Bartolomeo Colleoni, zasłużony dla Serenissimy kondotier, który także po śmierci przysłużył się miastu pozostawioną fortuną, zaś upamiętnia go najwspanialszy wenecki pomnik – jeździec na koniu – wznoszący się na jednym z placów^(). A dalej, patriarcha czuł się związany z miastem nie tylko dzięki przodkom, ale jeszcze bardziej przez swoje studia oraz osobistą sympatię. Tu możemy wspomnieć o jego licznych, wcześniejszych odwiedzinach Wenecji. Pierwszy dłuższy pobyt obejmował dwa tygodnie w październiku 1908 roku, gdy młody kapłan i sekretarz biskupa Bergamo prowadził kwerendę w archiwach weneckich: szukał tu materiału do swej pracy historycznej – edycji dokumentów o pasterskiej wizycie św. Karola Boromeusza w Bergamo, ponadto danych o biskupach tego miasta pochodzących z Wenecji. Praca poświęcona św. Karolowi towarzyszyła mu przez długie lata ze względu na liczne dodatkowe zajęcia, zwłaszcza późniejszą służbę dyplomatyczną; pierwszy tom opublikował w 1936 roku, natomiast ostatni – dopiero w 1957 – jako patriarcha.

Wielokrotne wizyty błogosławionego Jana w mieście na lagunie związane były z przemieszczaniem się – pomiędzy Zachodem a Wschodem. Odnotujmy, że pierwszy przejazd tego typu wiązał się z… Polską. Jeszcze jako sekretarz towarzyszył on swemu biskupowi na Kongresie Eucharystycznym we Wiedniu, po czym wyruszył do Krakowa, gdzie 17 września 1912 roku pozostawił w katedrze – po mszy św. – swój podpis^(). I właśnie w drodze powrotnej do Italii zatrzymał się na krótko w Wenecji, odprawiając mszę św. w kościele karmelitańskim obok dworca. Naturalnie, więcej okazji do nawiedzenia Wenecji znalazło się wtedy, gdy przebywał na Wschodzie jako przedstawiciel Stolicy Apostolskiej – najpierw jako wizytator apostolski i delegat w Bułgarii, później w Turcji i Grecji. Korzystał albo z pociągu, słynnego „Simplon Orient Express”, albo z drogi morskiej, linią łączącą Wenecję z Brindisi i greckim Pireusem. Podczas pobytu w mieście zatrzymywał się zazwyczaj – od roku 1928 – u sióstr, Córek Najświętszego Serca, w ich siedzibie zwanej „al Pianto” (przy Opłakiwaniu!) – od obrazu Matki Bożej Bolesnej w kaplicy. Kroniki notują wizyty na jednej z wysp w obrębie Wenecji – San Lazzaro degli Armeni (Św. Łazarz Ormian), gdzie pielęgnowano wschodnią tradycję liturgiczną. Niekiedy głównym motywem odwiedzenia miasta było – zwiedzenie wystawy malarskiej, poświęconej najwybitniejszym twórcom Wenecji: Tycjanowi (w 1935 roku) i Tintorettu (w 1937 roku). Gdy wreszcie z Paryża, gdzie spędził osiem lat jako nuncjusz, został powołany do Wenecji, mogło się wydawać, że jego służba Kościołowi na Wschodzie i na Zachodzie dopełnia się właśnie w mieście, które od wieków spełniało funkcję pomostu między obiema częściami chrześcijańskiego świata.

Proces oswajania się z Wenecją wszedł u patriarchy w ostatnią fazę. Lubił on odwoływać się do początku miasta związanego ze zwiastowaniem poczęcia Syna Bożego z Maryi. Podkreślał, że miasto „od urodzenia katolickie” zachowało „zawsze nienaruszony depozyt swej wiary”; nazywał Wenecję „jedynym miastem Zachodu, które narodziło się jako chrześcijańskie, nosząc żywe ślady chrześcijaństwa wyciśnięte w swych pierwszych formach organizowanego życia”. Nawiązywał do popularnej nazwy maryjnej świątyni „La Salute” – „Zdrowia” czy „Wybawienia”, które historycznie wiązało się z ustaniem epidemii wyniszczającej miasto: świątynia, zbudowana dla Matki Bożej jako wotum wdzięczności za ratunek z opresji, stanowi do dzisiaj „najpiękniejszą ilustrację i spuściznę maryjnej pobożności wenecjan, a jednocześnie najbardziej ufne zaproszenie do modlitwy, ponieważ ‘unde origo, inde salus’”. Ostatnie słowa znaczące: „gdzie początek, tam wybawienie”^(), wskazują, zauważmy, że nie tylko początek miasta, lecz i dalsze przejawy rozpoczynania na nowo dokonywały się w Wenecji pod znakiem Maryi. Do końca życia, czyli także jako patriarcha Rzymu, bł. Jan wspominał inne przeżycie maryjne – ze swej pierwszej liturgii paschalnej w San Marco, w 1953 roku. Na zakończenie, gdy po błogosławieństwie był gotowy do wyjścia, zaczął się śpiew litanii loretańskiej. I na swe pytanie pod adresem ceremoniarza, co jeszcze będzie, posłyszał w odpowiedzi, w dialekcie weneckim, że razem z innymi kapłanami patriarcha ruszy teraz przed ołtarz Nikopei, by „pogratulować” Pani Matce z okazji zmartwychwstania Jej Syna^(). Wenecka pobożność okazana Tej, która „odnosi zwycięstwo” (Nikopeia!), poruszyła Jana do żywego – na zawsze.

Znajomość weneckiego dialektu, pogłębiona dzięki lekturze Goldoniego, ułatwiała patriarsze bezpośredni kontakt z ludźmi. Spotykał się z nimi nie tylko w czasie kościelnych uroczystości, ale także nieformalnie, czy to na mieście, gdzie chętnie się przechadzał, czy zapraszając do siebie. Znaczniejszych gości sam oprowadzał po weneckich zabytkach, a szczególnie wyróżniał tych, z którymi wspinał się na stumetrową bez mała dzwonnicę, Campanile San Marco, skąd roztacza się niezapomniany widok na całą lagunę; doświadczył tego m.in. zaprzyjaźniony z Janem arcybiskup Montini, wspominając okazaną mu gościnę po latach – jako papież, Paweł VI. Błogosławionemu były bliskie wszystkie potrzeby wiernych, materialne i duchowe. W liście do siostry, przed pierwszym Bożym Narodzeniem w Wenecji, pisze bez ogródek, ale czule, że czuje się tu „jak mama w ubogiej rodzinie i obarczona wieloma dziećmi”. Szuka dla biednych nie tylko doraźnej pomocy; wstawia się za nimi również u władz i przedsiębiorców, aby zachęcić do rozwiązań strukturalnych. Ale na pierwszym miejscu – jako duszpasterz – troszczy się o dobro duszy ludzkiej. Swym kapłanom ukazuje, że jeśli niemożliwe jest, oczywiście, pozyskać wszystkich, to Chrystus jako Dobry Pasterz oczekuje „przynajmniej od nas, abyśmy znali wszystkie owieczki powierzone naszej osobistej opiece, byśmy w tej czy innej formie mogli je wezwać co do jednej”.

Krokiem w tym kierunku miała być akcja, przeprowadzona w Wielkim Poście 1955 roku jako „miejska misja”. W licznych miejscach publicznych Wenecji, na jej ulicach i placach, głoszona była – przez kapłanów i świeckich katechetów – Ewangelia. Na początek odbyła się procesja pokutna, której przewodniczył patriarcha. Dźwigał wielki krzyż po drodze, prowadzącej przez „deptak” Wenecji (Riva degli Schiavoni) – z kościoła La Pietà do San Marco^(). Dwutygodniowej misji bł. Jan poświęcił całą swą „ojcowską i macierzyńską uwagę”, jak wyznawał w jednym z listów. Owoce były tak obfite, że po dwóch latach inicjatywa została podjęta w Mediolanie – przez arcybiskupa Montiniego.

Świętych obcowanie

Współpraca Błogosławionego z arcybiskupem, w którym widział przyszłego papieża, przyjmowała wiele postaci. Jedno z ich spotkań odbyło się w Sotto il Monte, pod uroczystym znakiem wniebowzięcia Maryi – 15 sierpnia 1955 roku. Tablica przy wejściu do Ca’Maitino, dawnego domu rodziny, zamienionego później w muzeum, upamiętnia to zdarzenie jako „wieszczą rozmowę o losach Kościoła”^(). Wolno się domyślać, że Jan wspominał o swoich weneckich inicjatywach, zarówno niedawnej misji miejskiej, jak i trwającej wizytacji diecezji, która miała zaowocować synodem – antycypacją Soboru w skali patriarchatu. Podejmowane przezeń działania miały źródło w tajemnicy wiary: świętych obcowania. Szukał on wsparcia zwłaszcza ze strony świętych Wenecji. Znamienne, że właśnie do nich odwołał się także w ostatnim zapisie swego Dziennika duszy bezpośrednio przed wyborem na papieża; gdy już przewidywał, co go czeka, wspominał i wymieniał: „Wezwani ze szczególną czułością moi święci opiekunowie: św. Józef, św. Marek, św. Wawrzyniec Giustiniani, św. Pius X, aby napełnili mnie spokojem i odwagą”. Poza pierwszym, oczywiście, wszyscy pozostali byli związani z miastem na lagunie. Bł. Jan nie tylko do nich się modlił, ale zawdzięczał im szereg inspiracji duszpastersko-duchowych.

Św. Marek, patron Wenecji i jej cudownej Bazyliki, był dla patriarchy znakiem tradycji miasta, świadkiem czasów apostolskich, a zwłaszcza więzi z Piotrem. Aktualne przesłanie świętego patrona zostało wydobyte w pierwszym liście pasterskim do wiernych, w przeddzień uroczystości Ewangelisty, obchodzonej co roku 25 kwietnia. Bł. Jan wzywał wenecjan, aby św. Marek nie stał się dla nich emblematem – z obrazów czy innych dzieł sztuki – „minionej chwały Serenissimy”, lecz pozostał znakiem „świętego dziedzictwa wiary” w ich sercach i życiu. Wyróżniony element wiary katolickiej stanowi żywa łączność z papieżem jako następcą św. Piotra. Patriarcha przytacza formułę św. Piotra Damiana: „Merito, ubi Marcus, ibi Petrus: słusznie, gdzie Marek, tam Piotr”, i dodaje, że to spostrzeżenie wyraża jasno postawę „katolickiej Wenecji”, jak i charakteryzuje „najjaśniejsze dokonania” jej dziejów. I nie trzeba dodawać, iż on sam jako następca św. Marka dał wiele dowodów swej więzi z następcą św. Piotra – aż po końcowe, pełne utożsamienie…

Kolejny święty, Wawrzyniec Giustiniani, uznawany przez błogosławionego Jana za „największego patrona Wenecji po św. Marku”, był pierwszym patriarchą miasta na lagunie. Już uprzednio piastował on urząd miejscowego biskupa – z siedzibą przy katedralnym kościele św. Piotra na wysepce Castello, wchodzącej w obręb Wenecji; katedra zatem nie mieściła się jeszcze w Bazylice San Marco, najokazalszej świątyni, która miała początkowo charakter prywatnej kaplicy dożów – jako przylegająca do ich pałacu. Także biskupi Wenecji nie byli z początku patriarchami. Zgodnie z tradycją godność patriarchatu przysługiwała w północnej Italii miastu rzymskiego pochodzenia – Akwilei. Po zniszczeniu miasta w okresie wędrówki ludów, patriarchowie przenieśli się do pobliskiego Grado, portu na lagunie Adriatyku – poniekąd antycypującego Wenecję. Przez następne wieki patriarchat był związany z Grado i miejscowymi biskupami. Gdy znaczenie miasta podupadło, jego patriarchowie przenieśli swą rezydencję do Wenecji, wtedy już największej potęgi w owym rejonie. Tu przez trzy wieki rezydowali przy kościele San Silvestro – do czasu, gdy 8 października 1451 roku papież Mikołaj V zniósł patriarchat Grado, jak i biskupstwo Wenecji – ustanawiając nowy patriarchat wenecki z dotychczasowym biskupem Wawrzyńcem jako pierwszym patriarchą^(). Jego katedrą pozostał dalej kościół San Pietro di Castello, bo dopiero po upadku Republiki Weneckiej kościołem katedralnym i centrum patriarchatu stała się Bazylika San Marco – począwszy od 1807 roku.

Okazją do przypomnienia „wielkiego protopatriarchy Wenecji”, pierwszego nie tylko w urzędzie, lecz i świętości, była dla bł. Jana 500. rocznica śmierci świętego w 1956 roku. Wspominając o zbliżaniu się rocznicy w Dzienniku duszy, podczas osobistych rekolekcji w 1955 roku, zauważył, iż Wawrzyniec miał w momencie śmierci (8 stycznia 1456) tyle samo lat, ile on obecnie liczy: siedemdziesiąt cztery. Pyta więc siebie, czy przygotowania do rocznicy „tego błogosławionego przejścia” nie byłyby także dobrym przygotowaniem do własnej śmierci, zwłaszcza że: „Myśl o śmierci dotrzymuje mi towarzystwa, bolesnego, ale dobrego, od dnia mojej nominacji na kardynała i patriarchę Wenecji”^(). Pierwsza inicjatywa rocznicowa wiązała się z relikwiami świętego: z kościoła San Pietro, w którym spoczywały, rozpoczęła się ich peregrynacja po kościołach patriarchatu, miasta z okolicami. Gdy relikwie dotarły do San Marco na główne uroczystości rocznicowe, patriarcha zarządził, by pozostały tu dłużej, zanim powrócą na swe zwykłe miejsce w odległym od centrum Wenecji dawnym kościele katedralnym. Miało to przybliżyć świętego wenecjanom i turystom, poprzestającym nierzadko na Bazylice i jej najbliższym otoczeniu.

Wśród innych inicjatyw rocznicowych wyróżniał się list pasterski na Wielki Post 1956 roku, zatytułowany: „Pismo Święte i św. Wawrzyniec Giustiniani”. Patriarcha nawiązał do popularnych obrazów świętego, przedstawiających go z księgą w ręku; wezwał wiernych, aby sięgali nieustannie do wielkiej Księgi ludzkości, Pisma Świętego. Wezwanie stanowiło w owym czasie nowość, jako że ciągle pokutowało przekonanie, jakoby lektura Biblii, zalecana zwłaszcza przez protestantów, była zagrożeniem dla wiary… Patriarcha zachęcał do biblijnej lektury w rodzinach, użył również obrazu, który miał przestrzec przed absolutyzowaniem Pisma w ewangelickim duchu sola Scriptura: obok Księgi jako znaku Bożego słowa pojawia się w liście Kielich jako symbol eucharystycznej Ofiary. List ukazuje wzajemną jedność obu części tajemnicy wiary: jak ewangelizowanie, czyli głoszenie słowa Bożego, jest „alfą” działalności kapłanów, tak Eucharystia codzienna dopełnia to dzieło niczym „omega”. Prócz uwag praktycznych, istotnych dla chrześcijańskiej pobożności, patriarcha przytacza liczne świadectwa Ojców Kościoła, ze szczególnym uwzględnieniem duchowej spuścizny św. Wawrzyńca. Można tu widzieć pierwszą zapowiedź starań, które Jan podjął następnie jako papież, aby zaliczyć oficjalnie protopatriarchę weneckiego do kościelnych ojców, przewidując dla niego tytuł doctor suavis – w duchu wyróżniającej go łagodności. Kuria rzymska wszakże zwlekała w tej sprawie – do śmierci Papieża, kiedy kwestia definitywnie już utknęła w martwym punkcie.

Trzeci wenecki święty, bliski bł. Janowi, to znowu patriarcha, który z Wenecji na początku XX wieku został powołany do Rzymu, gdzie w latach 1903-1914 przewodził Kościołowi jako Pius X. Same daty sugerują, że Jan mógł się z nim spotkać – i tak istotnie było. Pamiętne dlań spotkanie odbyło się nazajutrz po święceniach kapłańskich, które otrzymał w Rzymie w dniu św. Wawrzyńca diakona-męczennika, 10 sierpnia 1904 roku. Po pierwszej mszy św., odprawionej następnego dnia w Bazylice św. Piotra, wziął udział w audiencji na Watykanie; wtedy papież mu życzył, aby jego „kapłaństwo stało się pociechą dla Kościoła Bożego”. Jednym z pierwszych kroków Jana jako patriarchy było polecenie, by w jego weneckiej siedzibie zrekonstruować apartament z pamiątkami po wielkim poprzedniku. Po kanonizacji Piusa X, dopełnionej 29 maja 1954 roku, patriarcha rozpoczął starania o peregrynację relikwii nowego świętego do Wenecji i ważniejszych okolicznych miast. Mimo początkowej zgody z Rzymu, sprawa stanęła następnie w miejscu, gdyż obawiano się „poszkodowania” relikwii. Do spełnienia prośby patriarchy przyczynił się w końcu on sam – jako papież, umożliwiając peregrynację w kwietniu-maju 1959 roku. Przy tej okazji przypomniał w liście do swego następcy w Wenecji słowa Piusa X, który jeszcze jako patriarcha przed odjazdem na konklawe zapewniał wenecjan, oczekujących jego rychłego powrotu: „Żywy czy umarły, powrócę!” Powrócił – w relikwiach, a cała peregrynacja była nie mniej owocna jak uroczystości związane z rocznicą św. Wawrzyńca Giustiniani.- Według informacji prasowej w: „Il Gazzettino. Venezia” (26 III 2000).

- Opieram się dalej na książce jego prabratanka: M. Roncalli, Giovanni XXIII. La mia Venezia, Venezia 2000 (= Roncalli).

- Pełna liczba obejmowała: Rzym, Konstantynopol, Aleksandrię, Antiochię, Jerozolimę.

- Przypomniał tę wypowiedź długoletni sekretarz patriarchy i papieża – Loris F. Capovilla (Roncalli 21).

- Jan XXIII, Dziennik duszy, przeł. J. Ledóchowska USJK, Kraków 1967, s. 290; poprawiłem przekład na podstawie włoskiej wersji w książce M. Roncallego.

- Por. Dz 13,5.13; 15,37-39. Dalsze świadectwa o wyborze imienia Jana w nawiązaniu do biblijnego Jana Marka: Roncalli 228.

- Pomnik miał stanąć na Piazza San Marco; jednak nie było to w zwyczaju Republiki, zatem stanął na placyku San Giovanni e Paolo, do którego przylega Scuola San Marco. Więcej w rozdz. 5: „Znak uskrzydlonego lwa”.

- Por. M. Garzonio, E venne un uomo chiamato Giovanni, Milano 2000, s. 58n (= Garzonio 58n).

- Dokładniej można przełożyć: „skąd (pochodzi) początek, stamtąd (przychodzi) wybawienie”.

- Roncalli 61n.

- „Riva degli Schiavoni” znaczy po polsku: Wybrzeże Słowian (Dalmatyjczyków), zaś kościół La Pietà (Zlitowania) był miejscem działalności muzycznej A. Vivaldiego.

- Roncalli 127.

- Por. P. La Fontaine, Il primo patriarca di Venezia. Vita popolare di S. Lorenzo Giustiniani, Venezia 1960, s. 95n.

- Roncalli 118n.