Dogmatyka. Tom 5 - ebook

Słowo wstępne

„W każdej epoce teologia odgrywa ważną rolę w realizowaniu przez Kościół planu Boga, który chce, by «wszyscy ludzie zostali zbawieni i doszli do poznania prawdy» (1 Tm 2,4)”¹. Nasza epoka pod tym względem nie stanowi wyjątku. Im większe są wyzwania i niebezpieczeństwa, na które wystawiony jest człowiek wierzący, tym większa potrzeba wysiłku, by odpowiedzieć na nie i wyjść naprzeciw jego duchowym potrzebom. Z drugiej strony trzeba „stać wiernie w prawdzie” (por. J 8,31) wobec słowa Pana, utrwalonego przez żywą Tradycję i podanego do wierzenia przez Kościół.

Trudno nie dostrzec, że wyzwania i niebezpieczeństwa, przed którymi staje dziś człowiek wierzący, a zatem i teolog, w świecie często religijnie indyferentnym, stawiającym pod znakiem zapytania nawet najbardziej podstawowe prawdy religijne i moralne, są szczególnie wielkie. Kluczem do zrozumienia i metodycznie poprawnej wykładni wiary jest świadome przeżywanie jej treści przez samego teologa. Chociaż prawda teologiczna oparta na objawieniu Boga ze swej istoty przekracza możliwości naszego zrozumienia, gdyż jest niezgłębiona na miarę samego Boga (por. Ef 3,19), to jednak rozum, oświetlony wiarą, przynajmniej w jakiejś mierze, stosownie do swoich przyrodzonych możliwości, usiłuje zgłębić to, w co uwierzył. To właśnie wiara ukazuje człowiekowi najgłębszą prawdę o nim samym, o jego właściwym miejscu w świecie i ostatecznym powołaniu. „Wiara i rozum są jak dwa skrzydła, na których duch ludzki unosi się ku kontemplacji prawdy”². „Swoim ograniczonym i historycznie ukształtowanym językiem człowiek potrafi wyrazić prawdy, które przekraczają ramy zjawiska językowego. Prawda bowiem nigdy nie może być zamknięta w granicach czasu i kultury; daje się poznać w historii, ale przerasta samą historię”³.

Teologia dogmatyczna staje dziś przed szczególnie trudnym zadaniem, by „wyrazić uniwersalny sens tajemnicy Boga w Trójcy Jedynego oraz ekonomii zbawienia zarówno w sposób narracyjny, jak i przede wszystkim w formie argumentów. Musi to zatem uczynić posługując się ukształtowanymi w sposób krytyczny pojęciami, które są powszechnie komunikowalne”⁴. Treść dogmatycznych prawd wiary jest niezmienna. Tymczasem jednak dokonał się tak ogromny postęp we wszystkich dziedzinach nauki, również – szczególnie począwszy od II Soboru Watykańskiego – w teologii. Pojawiło się wiele problemów całkowicie nowych, problemów, które wymagają pogłębienia w świetle wiary. Inspiracji i światła zawsze szukamy w tych samych źródłach wiary: w Piśmie Świętym, w żywej Tradycji i Magisterium Kościoła, trzeba je jednak wyrazić językiem komunikatywnym, zrozumiałym dla współczesnego pokolenia; językiem, który potrafi nie tylko przekonać, ale także i przede wszystkim wpływać i kształtować postawy życiowe. Stąd z zadowoleniem i wdzięcznością witamy nowe zespołowe dzieło młodego i obiecującego zespołu tym razem polskich teologów, którzy oddają do rąk Czytelników kolejny tom sześciotomowej dogmatyki.

Gratuluję i cieszę się szczerze, że młodym teologom nie zabrakło chęci, determinacji i odwagi, by zrealizować to ambitne dzieło i dokonać tego, co nie udało się pokoleniom ich poprzedników. Życzę, by rodziło ono bogate owoce żywej, pogłębionej i świadomej wiary, będącej pierwszym i najbardziej fundamentalnym warunkiem wiarygodnego i dynamicznego świadectwa chrześcijańskiego życia.

Arcybiskup Henryk Muszyński

METROPOLITA GNIEŹNIEŃSKISłowo od redaktorów

W roku 2005 w wydawnictwie Biblioteka „Więzi” ukazał się pierwszy tom Dogmatyki, pierwszego w historii podręcznika teologii dogmatycznej przygotowywanego przez zespół polskich autorów. W 2006 r. wydano kolejne dwa tomy. W roku bieżącym – 2007 – zaplanowaliśmy opublikowanie trzech ostatnich tomów. Właśnie oddajemy do rąk Czytelniczek i Czytelników tom piąty. Składa się on z dwóch części: Traktatu o człowieku (antropologia teologiczna) i Traktatu o sakramentach (sakramentologia).

O konieczności opracowania rodzimego uniwersyteckiego podręcznika teologii dogmatycznej w środowisku polskich teologów dogmatyków i studentów teologii mówiło się już od wielu lat. Od dobrych kilku lat sprawę tę podnoszono na forum sekcji wykładowców dogmatyki. Po jednym z dorocznych spotkań tej sekcji, niżej podpisani, zainspirowani przez wydawnictwo Biblioteka „Więzi”, postanowili w końcu wypełnić tę dotkliwą podręcznikowo-dogmatyczną lukę w polskiej bibliotece teologicznej.

Rodzimy podręcznik teologii dogmatycznej to sprawa i prestiżu naszej teologii, i przede wszystkim potrzeb wykładu dogmatyki na poziomie akademickim, który uwzględniałby religijno-kulturowy kontekst Kościoła w Polsce w perspektywie Kościoła powszechnego.

Potrzeba wydania rodzimej dogmatyki wynika również z konieczności uwzględnienia szybkich przeobrażeń dokonujących się obecnie w myśli teologicznej, które czasami pociągają za sobą pewne zamieszanie w sprawach wiary. Młodzi adepci teologii winni dobrze orientować się we współczesnej teologii i jednocześnie umieć bezpiecznie poruszać się po jej meandrach. Istotny jest również – zwykle nieuwzględniany w podręcznikach dogmatyki lub uwzględniany w niewielkim stopniu – dydaktyczny aspekt podręcznika, czyli posługiwanie się narzędziami ułatwiającymi studentom lekturę i proces uczenia: przejrzysta struktura, w miarę prosty język, graficzne wyodrębnianie definicji i najistotniejszych treści, słownik terminów, wybór tekstów źródłowych, propozycje ćwiczeń, nowoczesne opracowanie graficzne itp. Podręcznik ten z założenia ma być otwarty na ekumenizm, dialog z innymi religiami, kulturę europejską i światową.

Struktura poszczególnych traktatów ma „klasyczną” formę, zgodnie z zaleceniami Konferencji Episkopatu Polski zawartymi w Ratio studiorum (Program studiów w wyższych seminariach duchownych w Polsce, 1998): „Teologia dogmatyczna powinna być w całości systematycznie podawana, aby najpierw teksty biblijne były przytaczane, następnie uwidoczniony był wkład Ojców Kościoła przy przekazywaniu i objaśnianiu prawd objawionych, historyczny rozwój dogmatów i orzeczenia Kościoła, a wreszcie, aby alumni nauczyli się głębiej wnikać w tajemnice zbawienia i dostrzegać ich związek wzajemny. Należy też nauczyć alumnów rozpoznawać obecność i działanie tych tajemnic w czynnościach liturgicznych oraz uwzględniać konkretne wartości życiowe dogmatu z podkreśleniem jego pastoralno-kerygmatycznego ujmowania”.

Do zespołu autorów niniejszego podręcznika należą teologowie, którzy wychowali się i wykształcili na teologii odnowionej przez Sobór Watykański II, z bogatym doświadczeniem pracy ze studentami, rekrutujący się z różnych teologicznych ośrodków akademickich w Polsce: z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, z Wydziałów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, Uniwersytetu Opolskiego, Uniwersytetu Szczecińskiego i Uniwersytetu Śląskiego, z Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, Papieskiego Wydziału Teologicznego („Bobolanum”) w Warszawie, Kolegium Filozoficzno-Teologicznego OO. Dominikanów w Krakowie, a nawet – co znamienne – z uczelni nieposiadających Wydziałów Teologicznych: z Uniwersytetu Gdańskiego i Politechniki Koszalińskiej. Wśród autorów są osoby świeckie: dr Elżbieta Adamiak, dr hab. Zbigniew Danielewicz, dr hab. Józef Majewski; księża diecezjalni: ks. bp dr hab. Andrzej Czaja, ks. dr Eligiusz Piotrowski, ks. dr Grzegorz Strzelczyk, ks. prof. dr hab. Jerzy Szymik; przedstawiciele zakonów: dominikanin o. dr Michał Paluch, franciszkanin o. prof. dr hab. Zdzisław Józef Kijas, jezuici: ks. dr Marek Blaza i ks. dr Dariusz Kowalczyk, kameduła o. dr Korneliusz T. Wencel, pallotyn ks. dr hab. Marian Kowalczyk.

Pragniemy wyrazić wdzięczność wszystkim osobom, które okazały i okazują pomoc w powstawaniu podręcznika teologii dogmatycznej.

Wprowadzenie idei wydania Dogmatyki w czyn byłoby nie do pomyślenia bez pomocy wielu osób. W szczególny sposób redaktorzy dzieła i Biblioteka „Więzi” dziękują za wsparcie księdzu arcybiskupowi Henrykowi Muszyńskiemu, metropolicie gnieźnieńskiemu i członkowi Kongregacji Nauki Wiary, księdzu arcybiskupowi Alfonsowi Nossolowi, ordynariuszowi opolskiemu i członkowi Papieskiej Rady Popierania Jedności Chrześcijan, księdzu biskupowi Jackowi Jezierskiemu z archidiecezji warmińskiej, duchowemu kierownikowi polskiej sekcji dogmatyków, ojcu profesorowi Stanisławowi C. Napiórkowskiemu, nestorowi polskich teologów dogmatycznych, oraz księdzu profesorowi Jerzemu Szymikowi, członkowi Międzynarodowej Komisji Teologicznej i współautorowi Dogmatyki. Wszyscy oni zgodzili się współtworzyć Komitet Naukowy „Więziowej” Dogmatyki.

Wyrażamy serdeczną wdzięczność panu Martinowi Buschermöhle z niemieckiej fundacji Renovabis za życzliwą pomoc w naszych staraniach o uzyskanie jej finansowego wsparcia.

Podręczniki akademickie rządzą się swoimi prawami. Chodzi w nich, mówiąc najogólniej, o rzetelne i przejrzyste ukazanie historycznego i współczesnego stanu badań konkretnej dyscypliny naukowej, jej pytań, problemów i odpowiedzi. Podręczniki teologii zwykle nie tworzą wielkiej teologii, ale mają ją prezentować. W obu wypadkach chodzi jednak o to samo: o prawdę niepojętego misterium Boga. „Najwyższe – pisał kard. Joseph Ratzinger, obecny Papież – osiągnęliśmy, gdy zbliżyliśmy się do prawdy. Ta nigdy nie jest nudna (…)”^(). Redaktorzy i autorzy podręcznika ufają, że pomoże on Czytelniczkom i Czytelnikom w zbliżeniu się do prawdy oraz dobrze przysłuży się zarówno wykładowcom i studentom teologii, jak też wszystkim pragnącym zgłębiać wiarę, o której mówią dogmaty Kościoła.

Graficznym wyróżnikiem wszystkich tomów Dogmatyki jest muszelka, widoczna na pierwszej stronie okładki. To dlatego niektórzy nasze dzieło nazywają „Dogmatyką z muszelką”… Znany jest sen świętego Augustyna. Oto na brzegu morza zobaczył dziecko, które starało się za pomocą muszelki przelać wody morza do dołka wykopanego w piasku… Morzem jest niezgłębione misterium Boga, a muszlą – teologia. Niewiele, nieskończenie mało jesteśmy w stanie pojąć z Bożej tajemnicy. W końcu mamy do dyspozycji tylko muszlę. Tylko – i aż muszlę, bo ostatecznie sam Bóg zapragnął, abyśmy czerpali nią z Jego zdumiewającego i niepojętego misterium.

Elżbieta Adamiak

bp Andrzej Czaja

Józef MajewskiWstęp

Człowiek – z tajemnicą własnego istnienia – od zawsze stanowił przedmiot intelektualnych zainteresowań i namysłu. Mówią o tym świadectwa różnych kultur i cywilizacji. Sokratejska formuła: gnothi seauton, „poznaj samego siebie”, pobrzmiewa swym echem na każdym etapie ludzkiej historii i znajduje zróżnicowane rozwiązania. Człowiek jako przedmiot badań jest postrzegany z różnych punktów widzenia i perspektyw: filozoficznej, teologicznej, socjologicznej, psychologicznej, biologicznej, archeologicznej czy kulturowej.

Każda antropologia (gr. anthropos – „człowiek”; logos – „słowo”, „nauka”), będąc nauką o człowieku, próbuje zrozumieć i opisać jego złożoną rzeczywistość zgodnie z właściwymi poszczególnym dziedzinom wiedzy założeniami natury metodologicznej. W przypadku nauki, jaką jest antropologia teologiczna, o którą chodzi w niniejszym traktacie, założeniem formalnym jest udzielenie możliwie pełnej i wyczerpującej odpowiedzi na pytanie o istotę tajemnicy człowieka w jego relacji do Boga Trójjedynego, który objawił się w historycznym wydarzeniu Jezusa Chrystusa.

Antropologia teologiczna szuka odpowiedzi na pytanie: kim jest człowiek? – w świetle objawiającego się Boga Ojca, który odsłania swe oblicze w posłaniu Syna Bożego i Ducha Świętego; czerpiąc inspirację z filozofii i innych nauk humanistycznych i empirycznych, ujmuje człowieka w jego najbardziej podstawowej sytuacji egzystencjalnej – relacji do Boga i świata – i w tej perspektywie próbuje wyrazić misterium ludzkiego istnienia, które określa dar wezwania do wspólnoty z Bogiem Trójjedynym, udzielonym w zbawczej misji Jezusa Chrystusa¹.

Ponieważ w Chrystusie życie Boga Trójjedynego odsłania się i staje się obecne w ludzkiej historii, antropologia teologiczna winna przeprowadzać swe badania w szerokim kontekście teologiczno-chrystologicznym.

Punktem wyjścia naszych badań będzie ontologia człowieka (ontologia – zob. słownik), jego stworzony charakter w relacji do Boga Trójjedynego (imago trinitatis). Związek człowieka z Bogiem Stwórcą wskazuje na jego wezwanie do Bożego synostwa i partycypacji w Jego życiu. Stworzony, a więc i złożony charakter ludzkiego istnienia sprawia, iż obraz Trójcy w człowieku nie tyle odnosi się do jego indywidualnego sposobu bycia, ile objawia się raczej w społecznym charakterze jego usytuowania w świecie.

Metodologiczna struktura niniejszego Traktatu o człowieku została zbudowana na dialogicznej formule wzajemnych odniesień dwóch wolnych podmiotów – Boga i człowieka. Pojęcie „wolności” określa zatem kolejny formalny wyznacznik antropologii teologicznej. Stworzona postać wolności człowieka może zaktualizować swą potencjalność jedynie w odniesieniu do Chrystusa, w którym dwa porządki wolności – absolutny i stworzony – spotykają się w niepowtarzalnej syntezie. W naśladowaniu Chrystusa w przestrzeni łaski człowiek odwzorowuje cechy swego doskonałego Obrazu (imago Christi) poprzez rozwój cnót teologicznych: wiary, nadziei i miłości. Określają one istotę życia chrześcijańskiego i stanowią istotną część antropologii teologicznej, do której będziemy się odnosili na poszczególnych etapach naszych badań.

Człowiek obdarzony wolnością stoi ustawicznie w obliczu ryzyka grzechu i niewierności w odniesieniu do Boga. Antropologia, ukazując człowieka w jego grzeszności, odnosi go jednocześnie do „drugiego Adama” – Chrystusa, w Jego epifanijnej i zbawczej misji. Dzieło usprawiedliwienia i zbawienia grzesznego człowieka prowadzi nas konsekwentnie do ostatniego etapu naszych badań, a mianowicie do pełni człowieczeństwa, która odsłania się w Bożej chwale. Antropologia teologiczna wiąże się w sposób bezpośredni z eschatologią.

Teologiczno-chrystologiczny kontekst naszej pracy pociąga za sobą konieczność szeregu innych odniesień i związków treściowych i kontekstualnych – jak nauka o stworzeniu, zbawieniu, Kościele, łasce, angelologia, mariologia czy w końcu wspomniana eschatologia. Wszystkie te dziedziny teologii obejmują, a zarazem odsłaniają tajemnicę człowieka, określając zarówno jego ontologię, jak i przestrzeń urzeczywistniania się jego czasowej egzystencji.Człowiek w teologii stworzenia

Problem teologicznych badań nad rzeczywistością stworzoną wiąże się z ukazaniem podstawowych związków, jakie odnoszą świat (z samej swej natury „nie-boski”) do stwórczego i zbawczego działania Boga⁷. Myśl patrystyczna ukazywała tę relację poprzez wprowadzenie pojęciowego rozróżnienia pomiędzy „zrodzeniem” (które odnosiło się do relacji trynitarnych) i „stworzeniem”. Natomiast scholastyka rozpatrywała ją w kontekście skomplikowanego aparatu metafizycznych kategorii przyczynowo-skutkowych (por. STh I, q. 44–49).

CHRYSTOLOGICZNO-TEOLOGICZNE
ŹRÓDŁO STWORZENIA

Perspektywa biblijnego historiozbawczego objawienia każe nam jednak spoglądać na świat jako kres Bożego działania w odniesieniu do posłannictwa Jezusa Chrystusa. Nowotestamentalne objawienie ukazuje nam Boga, Stwórcę świata, który jest tożsamy z Ojcem Jezusa Chrystusa. W optyce przesłania Nowego Testamentu stworzenie ma swe chrystologiczne jądro; jego początek i kres znajdują swe źródło i ukierunkowane są na dar Przymierza, zawartego w paschalnym wydarzeniu Jezusa Chrystusa. Chrystologiczna perspektywa stworzenia została teologicznie opracowana i objaśniona przez K. Bartha. W opinii protestanckiego teologa akt stworzenia jest wypowiedzianym przez Boga Ojca – w swym Synu – „tak” światu. Istota tej „zgody” (stworzenia) na istnienie bytów ontologicznie (zob. słownik) różnych od Boga jest objawiona światu w historycznym posłannictwie Bożego Syna, Jezusa Chrystusa. W stwórcze działanie Ojca włączona jest misja Syna, przez którego i w którym świat zaistniał⁸.

Przyczyną stworzenia świata jest historiozbawczy zamysł Boga, który zostaje wyrażony w darze Przymierza. Relację, która odnosi świat do Boga, można określić, używając stwierdzenia Bartha, iż stworzenie jest „zewnętrznym warunkiem Przymierza”, natomiast samo Przymierze pozostaje „wewnętrzną przyczyną stworzenia”. W tej perspektywie stworzenie nie może pozostawać rzeczywistością z samej swej natury „neutralną”, lecz jest włączone w zbawczy zamysł Bożej Opatrzności. Akt stwórczy wyznacza początek Przymierzu, które swój pełny wyraz znajdzie w paschalnym wydarzeniu Chrystusa, uosobieniu „Przymierza” Boga ze światem. W tej perspektywie ukazuje się analogiczna tożsamość Boga i człowieka: Bóg jest Ojcem Jezusa Chrystusa, który w odwiecznym i wolnym działaniu zawarł z nami Przymierze miłości. Jedynie w tym chrystologicznym odniesieniu świat znajduje swe ostateczne usensownienie jako owoc działania Boga-Stwórcy. Jednocześnie zaś w Chrystusie otwiera się możliwość posłusznej odpowiedzi, jaką stworzenie daje Bożemu Słowu, w formie kultu, chwały i ofiary. Chrystus jest więc centralnym „momentem” stworzenia, osią, która nadaje mu pełnię treści, znaczenia i godności. Wszystko, co stworzone, istnieje „w Nim” i „przez Niego”, i tym samym objawia swą pierwotną relację do Bożego Syna i Boga Ojca.

Równocześnie jednak należy podkreślić fundamentalną różnicę, jaka istnieje pomiędzy stwórczym Słowem Boga a otwartym na Nie światem. Wyraża ją, w sposób zasadniczy, klasyczna definicja stworzenia jako creatio ex nihilo. Bóg różni się w sposób ontyczny i rzeczywisty od świata, a jedynym i najmocniejszym „miejscem” zbliżenia się (Przymierza) Stwórcy i stworzenia jest wcielone Słowo. Powołanie świata „z niczego” podkreśla pozytywny wymiar stworzenia; świat – wychodząc z „dłoni Bożych” – jest przez Niego chciany, dlatego też pozostaje w pierwotnej relacji do Stwórcy, która jest mu objawiona w Jezusie Chrystusie. Podstawowym rysem rzeczywistej relacji Boga i stworzenia jest sfera wolności, co wyklucza każdą postać deterministycznie ujmowanej konieczności tego odniesienia. Dar wolności, którym naznaczone jest stworzenie, określa niezbywalny warunek relacji Boga z człowiekiem, w jej wymiarze podmiotowym i personalnym. Toteż wymiar czasu i urzeczywistniana w jego ramach ludzka wolność określają podstawowy rys stworzenia i rzeczywisty charakter jego relacji z Bogiem.

W powyższej perspektywie pojawia się możliwość dramatycznego kształtowania się ludzkiej wolności, w postaci grzesznego sprzeciwu wobec Boga. Próba pokuszenia – „bycia niczym Bóg” – jest permanentnym wyzwaniem, przed którym stoi stworzenie, a które tym samym wyznacza „cezurę” pomiędzy życiem w prawdzie wiary a zakłamaniem grzechu.

Świat stworzony zawdzięcza prawdę swego istnienia aktowi stwórczemu i własnej wolnej relacji w odniesieniu do Boga. Toteż można powiedzieć, iż stworzenie znajduje się w samym centrum (nie tylko „u początku”) historii. Dlatego również jego odniesienie do Boga ma charakter rzeczywisty, trwały oraz dynamiczny. Tę żywotną relację Boga ze światem, w którym Stwórca zachowuje swą transcendencję, a stworzenie własną, pierwotnie daną mu godność, nazywamy Opatrznością (por. Mdr 14,3; 17,2)⁹.

Tradycyjna nauka o stworzeniu akcentuje jego:

– wolność (por. DH 2828; 3002; 3025);

– powołanie do istnienia ex nihilo (DH 457–458; 462–463; 800; 851; 1333; 3002; 3025);

– czasowy charakter egzystencji (por. DH 800; 3002; 3890);

– wezwanie do Bożej chwały (por. DH 3025).