Edukacja zdrowotna - ebook

Przedmowa

Zdrowie to nie dar niebios dany raz na zawsze.

Nad zdrowiem trzeba pracować…

Maciej Demel (1968)

Liczne, gwałtowne i trudne do przewidzenia zmiany, jakich doświadczają ludzie we współczesnym świecie, wpływają na ich zdrowie, samopoczucie i jakość życia. Aby sprostać nowym wyzwaniom i konstruktywnie przystosowywać się do nowych sytuacji i warunków, opanować „sztukę życia” w dzisiejszych czasach, zachować i umacniać zdrowie, ludziom niezbędne są nowe kompetencje. W ich uzyskaniu może im pomóc edukacja zdrowotna. Jest ona potrzebna:

• ludziom we wszystkich okresach życia: w każdym z nich odmienne są zadania rozwojowe, warunki życia oraz problemy i potrzeby zdrowotne; edukacja zdrowotna jest więc ważnym elementem uczenia się przez całe życie (kształcenia ustawicznego);

• ludziom zdrowym, z chorobami przewlekłymi i niepełnosprawnościami: aby skutecznie wzmacniać zdrowie, zapobiegać chorobom, leczyć je i radzić sobie z nimi, niezbędny jest odpowiedni poziom alfabetyzmu zdrowotnego i umiejętności psychospołecznych. Pomaga to ludziom poszukiwać odpowiednich informacji, rozumieć je, oceniać, zastosować w codziennym życiu oraz dokonywać sprzyjających zdrowiu decyzji i wyborów.

Korzenie edukacji zdrowotnej tkwią w naukach medycznych, przez wiele stuleci była ona domeną lekarzy. Współczesna edukacja zdrowotna wykorzystuje nadal wiele treści wywodzących się z tych nauk, ale korzysta także z dorobku wielu innych nauk: psychologii zdrowia, socjologii zdrowia, pedagogiki zdrowia, nauk o kulturze fizycznej, nauk o żywieniu, zdrowia publicznego. W ostatnich dekadach nastąpiło wiele zmian w formułowaniu celów i koncepcji edukacji zdrowotnej oraz w metodach jej realizacji (np. wykorzystanie technologii informacyjnych). Na forum międzynarodowym podejmowane są działania dla profesjonalizacji edukacji zdrowotnej, określenia kompetencji osób ją prowadzących i zasad zapewnienia jej jakości. W Polsce w 2014 r. w klasyfikacji zawodów uwzględniono nowy zawód „specjalista edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia”. Wszystko to wymaga stałej aktualizacji wiedzy. W niniejszej książce staramy się wyjść naprzeciw tej potrzebie.

Publikacja ta jest pracą zbiorową i nawiązuje do wydanej w 2007 r. książki Edukacja zdrowotna. Podręcznik akademicki. Pozostawiono w niej niektóre wcześniejsze rozdziały, dokonując ich modyfikacji, uaktualnienia lub uzupełnienia, i wprowadzono wiele rozdziałów nowych. Podobnie jak wcześniejsza pozycja, książka składa się z dwóch części:

• Część I. „Edukacja zdrowotna – podstawy teoretyczne i metodyczne” zawiera 11 rozdziałów. W dwóch pierwszych omówiono kluczowe pojęcia edukacji zdrowotnej – zdrowie i czynniki je warunkujące. W kolejnych rozdziałach przedstawiono koncepcje współczesnej edukacji zdrowotnej, jej związki z terapią, profilaktyką chorób i promocją zdrowia, teorie wykorzystywane w edukacji zdrowotnej i jej aspekty etyczne. Trzy następne rozdziały dotyczą kompetencji osób prowadzących edukację zdrowotną i jej metodyki, ze zwróceniem szczególnej uwagi na metody aktywizujące i wykorzystanie nowych technologii informacyjnych. W ostatnim rozdziale omówiono specyfikę edukacji zdrowotnej w różnych siedliskach: rodzinie, przedszkolu i szkole, szpitalu i przychodniach medycznych.

• Część II. „Wybrane obszary tematyczne edukacji zdrowotnej dzieci i młodzieży” składa się także z 11 rozdziałów. W pierwszym scharakteryzowano dzieciństwo i młodość w kontekście edukacji zdrowotnej, dwa następne rozdziały dotyczą specyfiki tej edukacji u dzieci i młodzieży z chorobami przewlekłymi i niepełnosprawnością intelektualną. W następnych siedmiu rozdziałach omówiono edukację do: dbałości o ciało, zdrowia psychicznego, prawidłowego żywienia, zwiększenia aktywności fizycznej, bezpieczeństwa, zdrowia seksualnego oraz bycia aktywnym pacjentem.

Dołożono starań, aby tekst książki był łatwy do percepcji, wprowadzając w tekście ramki, wypunktowania i wyróżnienia. Na początku każdego rozdziału zamieszczono „mapę pojęć” przedstawiającą najważniejsze zagadnienia omawiane w danym rozdziale.

Książka jest efektem pracy czternastu autorów. Zaprosiłam do jej napisania specjalistów w zakresie poszczególnych zagadnień. Warto zwrócić uwagę, że wśród nich jest tylko dwóch lekarzy, pozostali to pedagodzy, psycholodzy, absolwenci zdrowia publicznego czy nauk o żywieniu. Pokazuje to, że w Polsce – podobnie jak w innych krajach – edukacja zdrowotna staje się obszarem wielodyscyplinarnym. Praca nad książką uświadomiła nam, jak trudnym i złożonym zagadnieniem jest ta edukacja, mieliśmy sporo wątpliwości i dylematów w przełożeniu naszej wiedzy z danego obszaru na działania edukacyjne. Dostrzegliśmy także, że podejście do edukacji zdrowotnej w Polsce jest nadal tradycyjne, dominują działania akcyjne, o niskiej jakości, bez podstaw naukowych i sprawdzania efektów. Większość działań jest programowana i realizowana przez praktyków wykorzystujących wzorce z własnych doświadczeń i tradycyjnej oświaty zdrowotnej (głównie przekazywanie informacji), co ogranicza skuteczność edukacji zdrowotnej, a niekiedy może przynosić szkody.

Edukację zdrowotną realizują, formalnie lub nieformalnie, świadomie lub nieświadomie, różne grupy osób. Prowadzą ją w ramach swoich podstawowych zadań zawodowych: nauczyciele/wychowawcy i inne osoby pracujące z dziećmi i młodzieżą; lekarze, dentyści, pielęgniarki, położne, farmaceuci, higienistki stomatologiczne; dietetycy, rehabilitanci, fizjoterapeuci, absolwenci kierunku „zdrowie publiczne”, kosmetolodzy, trenerzy sportowi. Dla tych grup zawodowych, a szczególnie specjalistów edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, przeznaczona jest ta książka. Może być ona przydatna także dla studentów przygotowujących się do wykonywania ww. zawodów oraz ich nauczycieli akademickich. Wyrażamy nadzieję, że skorzystają z niej osoby tworzące na różnych poziomach politykę zdrowotną i edukacyjną, dziennikarze oraz przedstawiciele różnych organizacji planujących programy edukacyjne, kampanie społeczne i programy zdrowotne dotyczące rozmaitych aspektów zdrowia. Książka wychodzi naprzeciw uchwalonej w 2015 r. Ustawie o zdrowiu publicznym, w której wśród dziesięciu zadań zdrowia publicznego na drugim miejscu wymieniono „edukację zdrowotną dostosowaną do potrzeb różnych grup społeczeństwa, w szczególności dzieci, młodzieży i osób starszych”.

Serdecznie dziękuję Wszystkim, którzy przyczynili się do powstania tej książki: za ich zaangażowanie, wysiłek i życzliwość we współpracy.

Barbara Woynarowska