Efektywność ekonomiczna procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych - ebook

Wstęp

Przedsiębiorstwa tworzące przemysł hutnictwa żelaza i stali w początkowym okresie transformacji systemowej polskiej gospodarki stanowiły odrębne, polskie, państwowe podmioty gospodarcze, realizujące cykl produkcyjny w zróżnicowanym zakresie. W kolejnych latach zostały one poddane przekształceniom strukturalnym związanym z wprowadzaniem gospodarki wolnorynkowej, które objęły między innymi cykl produkcyjny hut żelaza. W latach 1990 i 1991 znacznie zmniejszyła się wielkość krajowej produkcji stali, co zostało spowodowane dużym zmniejszeniem jej zużycia. Wielkość produkcji stali w 1991 r. znajdowała się poniżej progu opłacalności produkcji hutniczej. Wzrastające koszty surowców i energii, narastająca konkurencja międzynarodowa oraz następstwa podpisania w grudniu 1991 r. przez Rząd Rzeczpospolitej Polskiej Układu Stowarzyszeniowego z Unią Europejską wyznaczały warunki, w jakich funkcjonowały huty żelaza. Konieczne stało się rozpoczęcie prac nad dostosowaniem krajowego potencjału wytwórczego hutnictwa żelaza i stali do zmieniających się wymagań rynku oraz funkcjonowania w warunkach gospodarki wolnorynkowej. Konieczne stało się opracowanie programów i rozpoczęcie procesów restrukturyzacji hut żelaza. Rząd RP przyjął programy restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali kolejno w latach 1992, 1998, 2001, 2002 i 2003. Poszczególne huty żelaza, niekiedy nie czekając na ministerialne decyzje, samodzielnie realizowały własne programy restrukturyzacji. Na tych podstawach (decyzji Rządu i własnych działań hut) realizowano procesy restrukturyzacji, konsolidacji i kooperacji dotychczas odrębnych polskich hut żelaza, które miały na celu podniesienie poziomu ekonomicznej efektywności gospodarowania w porównaniu do dotychczasowego poziomu. W rezultacie tych przekształceń, które objęły szeroki zakres obszarów funkcjonowania hut żelaza, z kilkunastu polskich producentów stali pozostało kilku z kapitałem zagranicznym. W trakcie studiów literatury dotyczącej tego problemu zidentyfikowano lukę poznawczą: przeprowadzoną za pomocą odpowiedniej metody badawczej ocenę ekonomicznej efektywności restrukturyzacji hut żelaza, ocenę wielkości wpływu podejmowanych działań restrukturyzacyjnych na poziom ekonomicznej efektywności gospodarowania w poszczególnych hutach żelaza i w całym przemyśle hutnictwa żelaza i stali.

Pojęcie ekonomicznej efektywności restrukturyzacji przedsiębiorstwa, w tym huty żelaza, jest stosunkowo szerokie. Swoim zakresem obejmuje ono bowiem istotne zmiany w różnych obszarach funkcjonalnych przedsiębiorstwa. Niniejsza praca dotyczy przedsiębiorstw przemysłowych. Przez efektywność ekonomiczną restrukturyzacji przedsiębiorstw rozumiane są rezultaty ich działalności, będące wynikiem relacji uzyskiwanych efektów do poniesionych nakładów. Natomiast przez restrukturyzację przedsiębiorstw, w ogólnym ujęciu, rozumie się zasadnicze zmiany ich struktury.

Istniejąca literatura na temat restrukturyzacji dotyczy głównie całego przemysłu. Prace dotyczą różnych aspektów restrukturyzacji, np. restrukturyzacji zatrudnienia i finansów. Z punktu widzenia przekroju gałęziowego istnieją opracowania dotyczące górnictwa i elektroenergetyki. Wśród dostępnych pozycji literatury brakuje monografii dotyczących diagnozy efektywności skutków dotychczasowej restrukturyzacji polskich hut żelaza. Brak takiego opracowania, ważna rola restrukturyzacji hut żelaza w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej oraz ważna rola hutnictwa żelaza w gospodarce narodowej stanowiły przesłanki, które skłaniały do podjęcia badań nad tym problemem i do przeprowadzenia oceny osiągniętego poziomu ekonomicznej efektywności przeprowadzonych procesów restrukturyzacji tych hut i założonych jej celów.

Przedmiotem badań w niniejszej pracy jest efektywność ekonomiczna procesów restrukturyzacji hut żelaza w Polsce. Badaniami objęto wszystkie huty żelaza, które istniały w 1990 r. i po przekształceniach w okresie transformacji systemowej polskiej gospodarki nadal funkcjonowały w 2015 r. Nie badano hut, które znalazły się w stanie upadłości i likwidacji oraz podmiotów (części hut), które wyodrębniły się z hut macierzystych. Zakres czasowy badań hut żelaza obejmuje lata 1990–2015, w tym zakres czasowy badań wskaźnika struktury zmian przedsiębiorstwa dotyczy lat 1990–2011, co wynika z okresu dostępności danych statystycznych publikowanych w Monitorze Polski B. Zakres czasowy badań przemysłu hutnictwa żelaza i stali obejmuje lata 1990–2015.

Niniejsza praca posiada walory: teoriopoznawczy, poznawczy szczegółowy i utylitarny, co znajduje odbicie w przyjętych celach monografii.

Celem ogólnym pracy jest ocena efektywności ekonomicznej procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych, na przykładzie hut żelaza, a także ocena efektywności ekonomicznej restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce, w okresie transformacji systemu gospodarczego. Celem teoriopoznawczym pracy jest przedstawienie i zaproponowanie aplikowania koncepcji metodycznej diagnozy efektywności ekonomicznej skutków procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych. Cel poznawczy szczegółowy pracy stanowi ustalenie poziomu efektywności ekonomicznej skutków procesów restrukturyzacji hut żelaza, a także ustalenie poziomu efektywności ekonomicznej procesów restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce w latach 1990–2015. Celem utylitarnym pracy jest weryfikacja, określonej w sposób teoretyczny, koncepcji metodycznej diagnozy efektywności ekonomicznej skutków procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw, na przykładzie hut żelaza. Realizacja wyżej wymienionych celów, zmierzających do ograniczenia zidentyfikowanej luki poznawczej, wymagała sformułowania przedstawionych poniżej pytań badawczych:

1. Jak interpretuje się współcześnie restrukturyzację przedsiębiorstwa przemysłowego, w tym huty żelaza?

2. Jak określa się ekonomiczną efektywność procesów restrukturyzacji przedsiębiorstwa przemysłowego?

3. Którymi metodami można oceniać ekonomiczną efektywność skutków restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych?

4. Które dane statystyczne są dostępne i umożliwiają przeprowadzenie analizy ekonomicznej efektywności procesów restrukturyzacji wszystkich hut żelaza i całego przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce?

5. Która metoda badawcza wykorzystuje dostępne dane statystyczne oraz umożliwia ocenę ekonomicznej efektywności przeprowadzonych procesów restrukturyzacji hut żelaza?

6. Jakie kierunki restrukturyzacji hut żelaza przeprowadzono w innych krajach Unii Europejskiej i jaki osiągnięto poziom efektywności tych procesów restrukturyzacji?

7. Jaki osiągnięto poziom ekonomicznej efektywności procesów restrukturyzacji hut żelaza w Polsce w latach 1990–2015?

8. Czy po przeprowadzonych procesach restrukturyzacji hut żelaza poziom ekonomicznej efektywności gospodarowania w nich był wyższy, nie uległ zmianie, czy był niższy od poziomu przed rozpoczęciem restrukturyzacji i o ile?

9. Czy i w jakim stopniu przeprowadzone w okresie transformacji systemu gospodarczego procesy restrukturyzacji wywarły wpływ na poziom ekonomicznej efektywności gospodarowania hut żelaza w Polsce?

10. Jaki osiągnięto poziom ekonomicznej efektywności procesów restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce w latach 1990–2015?

11. Czy po przeprowadzonych procesach restrukturyzacji przemysłu hutnictwa żelaza i stali poziom ekonomicznej efektywności gospodarowania w nim był wyższy, nie uległ zmianie, czy był niższy od poziomu przed rozpoczęciem restrukturyzacji i o ile?

12. Czy zaproponowaną metodę badawczą można stosować do oceny ekonomicznej efektywności procesów restrukturyzacji innych przedsiębiorstw przemysłowych?

W pracy przyjęto następującą hipotezę podstawową: w wyniku procesów restrukturyzacji hut żelaza wzrósł poziom ich ekonomicznej efektywności gospodarowania zasobami i czynnikami wytwórczymi, a także wzrósł poziom ekonomicznej efektywności gospodarowania w przemyśle hutnictwa żelaza i stali w Polsce. Jako hipotezę uzupełniającą przyjęto następujące założenie: istotny wpływ na wzrost poziomu efektywności procesów restrukturyzacji hut żelaza wywierała ich restrukturyzacja własnościowa z udziałem kapitału zagranicznego.

Przedmiot badań, przyjęte cele pracy i hipotezy badawcze zdeterminowały wybór metod badawczych. Do realizacji celów pracy zastosowano metody badawcze przetwarzania materiałów i metody systematyzowania wyników. W odniesieniu do studiowanej literatury zastosowano metodę analityczną. Do badań przedmiotowych zastosowano nową, dotychczas nie stosowaną do tych celów metodę – tj. matematyczny model oceny struktury zmian przedsiębiorstwa (współczynnik struktury zmian). Ponadto zastosowano formułę ilorazową – wskaźnik efektywności generalnej restrukturyzacji, analizę wskaźnikową, metodę indukcji i metodę graficzną.

Cel i zakres niniejszej pracy wyznaczyły jej konstrukcję. Praca składa się ze wstępu, pięciu rozdziałów, zakończenia, spisów literatury, tabel i wykresów, załączników i streszczenia w języku angielskim. Pierwszy rozdział zawiera teoretyczne rozważania dotyczące głównych elementów teorii restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych. W drugim rozdziale przedstawiono istotę efektywności oraz czynniki determinujące efektywność procesów restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych. Zamieszczono w nim też ocenę metod diagnozy efektywności skutków restrukturyzacji przedsiębiorstw, a także koncepcję metody rachunku ekonomicznej efektywności restrukturyzacji przedsiębiorstw przemysłowych. W trzecim rozdziale przedstawiono kierunki procesów restrukturyzacji hut żelaza w krajach Unii Europejskiej i ich efektywność ekonomiczną. Czwarty rozdział zawiera przesłanki konieczności i prawne podstawy rozpoczęcia restrukturyzacji hut żelaza oraz diagnozę efektywności ekonomicznej procesów restrukturyzacji hut żelaza w Polsce przed ich konsolidacją, a także powstałej w wyniku konsolidacji spółki ArcelorMittal Poland S.A. Treścią piątego rozdziału jest diagnoza efektywności ekonomicznej procesów restrukturyzacji pozostałych hut żelaza i przemysłu hutnictwa żelaza i stali w Polsce w latach 1990–2015. Zakończenie zawiera syntetyczne wnioski o charakterze retrospektywnym i prospektywnym z przeprowadzonych badań.

Źródłem informacji zawartych w niniejszej pracy jest krajowa i zagraniczna literatura przedmiotu oraz dane statystyczne pochodzące z przedsiębiorstw, z Instytutu Nauk Ekonomicznych Polskiej Akademii Nauk, z „Rzeczpospolitej”, opublikowane w formie List 500, Listy 1000, Listy 1500 i List 2000, z Centrum Usług Informatycznych „CIBEH” S.A., z Ośrodka Informacji Hutniczej Sp. z o.o., z Hutniczej Izby Przemysłowo-Handlowej oraz z Monitorów Polski Nr B i Monitorów Polski B (publikowanych i dostępnych w latach 1995–2012, które od początku 2013 r. nie są dostępne).

Do 21 hut żelaza zostały wysłane kwestionariusze (opis kwestionariusza znajduje się w załączniku 1). Dyrekcje hut jednak nie odesłały wypełnionych kwestionariuszy.