Empatia - ebook

Przedmowa

Kolejna książka o neuronach lustrzanych...

Książek popularnonaukowych o neuronach lustrzanych – wielomodalnych (wzrokowo-słuchowo-ruchowych) komórkach nerwowych, odkrytych w latach 90. w mózgach małp – powstało całkiem sporo. Do najbardziej znanych zaliczyć można Mirroring People Marco Iacoboniego, Teorię zła Simona Barona-Cohena, Neuronaukę o podstawach człowieczeństwa Vilayanura Ramachandrana, a także Latające świnie Benjamina Bergena, która do rąk polskiego czytelnika trafia niemal równolegle z Empatią Christiana Keysersa. Choć książki te dotyczą tak różnych zagadnień, jak m.in. poznanie społeczne, kultura, język, wyobraźnia, kreatywność i moralność, wcale nie wyczerpuje to listy zjawisk i efektów, które najróżniejsi naukowcy próbowali wyjaśniać działaniem neuronów lustrzanych. Jak długa jest to lista możemy przekonać się z lektury polemicznego Mitu neuronów lustrzanych Gregory’ego Hickocka. Na wspomnianej liście znajdują się:

czytanie z ruchu warg, jąkanie, schizofrenia, rozumienie słów związanych z działaniem, imitacja, fantomowe kończyny, neurorehabilitacja, hipnoza, błędne przypisanie gniewu w muzyce awangardowych saksofonistów jazzowych, orientacja seksualna, palenie papierosów, muzykalność, postawy polityczne, poczucie czyjejś obecności, rozpoznawanie mimicznej ekspresji emocji, otyłość, intensywność erekcji, psychopatyczne zaburzenia osobowości, miłość, zaraźliwe ziewanie, umiejętności przywódcze w biznesie, świadomość własnych stanów emocjonalnych, „nasza estetyczna odpowiedź na sztukę, muzykę i literaturę, dynamika bycia odbiorcą sztuki i odporność na totalitaryzm ruchów masowych”, by zacytować jedno z doniesień, komunikacja matki z niemowlęciem i przetwarzanie emocji, percepcja wokalnie komunikowanych emocji, kibicowanie i radość ze zwycięstwa faworyta, rozwój Jungowskiego archetypu kolektywnej nieświadomości i sprawczość, masowa histeria, uzależnienie od narkotyków, faworyzowanie, wzajemne przywiązanie matki i niemowlęcia, efektywność grupowej psychoterapii, ocena ryzyka, sny o chodzeniu u osób z wrodzoną paraplegią, synestezja bólowa, samoświadomość u delfinów (G. Hickok, Mit neuronów lustrzanych, tłum. K. Cipora, A. Machniak, Copernicus Center Press, Kraków 2016, s. 47–48).

Nie trzeba być urodzonym sceptykiem, by uznać, że jeżeli naukowcy wyjaśniają to wszystko odwołując się do działania neuronów lustrzanych, to takie wyjaśnienia nie mają wielkiej wartości. Nie chodzi o to, że pewna klasa komórek nerwowych nie może być co do zasady odpowiedzialna za dziesiątki różnych zjawisk czy efektów, ani nawet o to, że większość wyjaśnień czy hipotez postulowanych przez naukowców jest (i musi być) mniej lub bardziej fałszywa (po prostu dlatego, że możliwych wyjaśnień jest znacznie więcej niż tych, które są poprawne). Problem polega na tym, że nawet jeśli poprawnie powiążemy te dziesiątki zjawisk z tą jedną klasą komórek nerwowych, to nasza wiedza o funkcjonowaniu mózgu nie wzrośnie w znaczący sposób. Równie dobrze można by bowiem zrezygnować z powoływania się na neurony lustrzane i powiedzieć, że dane zjawisko czy efekt zachodzi, ponieważ właśnie tak działa mózg. Neurony lustrzane nie dostarczają zatem prawdziwego wyjaśnienia tych wszystkich zjawisk, tylko je udają. Aby dowiedzieć się czegoś ważnego o mózgu, musimy „zejść głębiej” – tak w dużym skrócie można by przedstawić stanowisko Hickoka w całej tej sprawie.

Można by się więc zastanawiać, po co w ogóle oferować polskiemu Czytelnikowi kolejną książkę o tej tematyce, tym bardziej taką, która powstała kilka lat przed sceptyczną pracą Hickoka. Czy zarzuty formułowane przez tego autora nie są wymierzone także w główne tezy stawiane przez Christiana Keysersa w Empatii?

Cóż, i tak, i nie.

To prawda, że Empatia powstała na fali entuzjazmu, który po odkryciu neuronów lustrzanych opanował kognitywistów, psychologów i filozofów (co znamienne, ich wszystkich chyba nawet bardziej niż neurobiologów). Ślady tego entuzjazmu znajdziemy w wielu fragmentach Empatii – autor przy każdej okazji przekonuje Czytelnika, jak wielkim i wspaniałym przełomem właściwie w każdej dziedzinie psychologii było odkrycie neuronów lustrzanych i dlaczego dzięki nim lepiej wszystko rozumiemy. Dość powiedzieć, że na kartkach tej książki spotkamy się z niejednym elementem wymienionym na „czarnej liście” Hickoka. Jego Mit neuronów lustrzanych wylał kubeł zimnej wody na podekscytowane środowisko uczonych i popularyzatorów, i można się spodziewać, że gdyby Christian Keysers zaczął pisać Empatię dzisiaj, to zrobiłby to w bardziej powściągliwym stylu. Co jednak istotne, głównych tez tej książki wcale nie musiałby zmienić.

Keysers poszedł bowiem o krok dalej niż wielu innych autorów, wyjaśniając, w jaki sposób dochodzi do tego, że pojedyncze komórki nerwowe stają się „lustrzane”, odwołując się do fundamentalnej zasady neurofizjologii (sformułowanej przez Donalda Hebba), która mówi o tym, jak powstają połączenia między neuronami. Dzięki temu neurony lustrzane przestają być czymś magicznym i tajemniczym – stają się prostą konsekwencją funkcjonowania mózgu. Hickok wprawdzie krytykuje koncepcje, z którymi zgadza się Keysers (przede wszystkim tę, że neurony lustrzane umożliwiają rozumienie działania), ale bezpośrednio do Empatii w swoim Micie neuronów lustrzanych się nie odwołuje – można sądzić, że właśnie dlatego, że Keysers znacznie lepiej uzasadnia swoje stanowisko i wyjaśnia, skąd w ogóle biorą się neurony lustrzane, a nie przyjmuje ich istnienia za cudowny fakt, jak czynią to inni autorzy.

Co więcej, Keysers wyjaśnia także, dlaczego dzięki tej samej zasadzie neurofizjologicznej można mówić o mechanizmie lustrzanym na poziomie nie tylko pojedynczych neuronów, ale także złożonych obszarów mózgu, zawierających miliony komórek nerwowych – prawdziwymi bohaterami jego książki stają się wówczas nie pojedyncze komórki, a „podzielane obwody”. Właśnie takiego wyjaśniania od wielu autorów domagał się w Micie... Hickok. Nawet jeśli opisana przez Keysersa koncepcja nie jest precyzyjnym obliczeniowym modelem działania mózgu (książka popularnonaukowa nie jest zresztą dobrym miejscem na przedstawienie takiego modelu), to i tak ma ona dużą wartość merytoryczną, bowiem autor wylicza konsekwencje, które koncepcja ta przewiduje. Jak dotąd wiele badań neuronaukowych przyniosło wyniki zgodne z przewidywaniami idei „podzielanych obwodów”. Keysers pokazuje więc przynajmniej kierunek, w którym precyzyjne modele wyjaśniające działanie neuronów lustrzanych będą zmierzać.

Lektura Empatii może być okazją do refleksji nad tym, na ile wiedza o mechanizmach działania ludzkiego mózgu pozwala odkrywać głębokie prawdy o ludzkiej naturze. Czytając Empatię dowiemy się na przykład, że gdy obserwujemy drugą osobę, która zwija się z bólu, nasz mózg aktywuje częściowo te same obwody jak wtedy, gdy sami odczuwamy ból. Keysers przekonuje, że mówi to o nas coś bardzo głębokiego – że wszyscy jesteśmy połączeni niewidzialnymi więzami „podzielanych obwodów”. Dzięki nim cudzy ból staje się naszym bólem, a wewnętrzne doświadczenie bliźniego – naszym własnym wewnętrznym doświadczeniem. Nie jest to zresztą odległe od tego, o czym przekonywało wielu myślicieli, podkreślających nasz społeczny charakter i powiązanie z bliźnimi – odkrycie „podzielanych obwodów” pozwala nam jednak lepiej zrozumieć tę prawdę – przekonuje autor Empatii.

Nie chcę sugerować, że to całkowicie błędny sposób myślenia, ale sądzę, że zasługuje on przynajmniej na osobną dyskusję. Być może takie podejście to jedynie dorabianie specjalnej ideologii do tego, jak działa mózg, w oparciu o naszą dotychczasową niepełną wiedzę o jego organizacji. Fakt, że niektóre obszary mózgu zdają się nie odróżniać, czy jakieś doświadczenie jest udziałem moim, czy twoim, nie musi mówić o tym, że nasz mózg jest na jakimś głębokim poziomie idealnie bezstronny i że ja sam jestem dla niego tak samo ważny, jak ty. Może to po prostu oznaczać, że dany obszar mózgu przetwarza ograniczony zakres informacji, a dopiero inne obszary zajmują się rozróżnianiem między tobą i mną. I nie ma w tym fakcie żadnej głębokiej prawdy o naszej naturze, bo skupianie się na tym jednym „bezstronnym” obszarze nie ma sensu.

Na obronę autora należy dodać, że mechanizm neuronów lustrzanych doskonale wpisuje się w pewien paradygmat nauk kognitywnych, określany jako umysł ucieleśniony. Idea ucieleśnienia pojawiła się na gruncie językoznawstwa, kognitywistyki, psychologii i filozofii za sprawą takich uczonych, jak George Lakoff, Ronald Langacker, Eleanor Rosch, Anthony Chemero czy wreszcie Daniel Hutto, a jej najszerszemu, filozoficznemu ujęciu mogą towarzyszyć twierdzenia o naszej naturze podobne do tych, które głosi Keysers. Gregory Hickok, znany nam już autor Mitu neuronów lustrzanych, nie zgodziłby się zapewne z nimi wszystkimi, ale to dlatego, że jego samego bardziej przekonuje konkurencyjny paradygmat – tzw. komputacyjna wizja umysłu – której towarzyszy inna wizja naszej natury. Neurony lustrzane wpisują się więc w tę walkę paradygmatów, z których zapewne żaden nie pozwala na w pełni satysfakcjonujący opis tego, jak funkcjonuje umysł (choć wydaje się, że idea ucieleśnionego umysłu ma znacznie więcej sensu z ewolucyjnego punktu widzenia – sam Keysers również to podkreśla; istnieją oczywiście także owocne próby pogodzenia tych podejść, podejmowane np. przez Andy’ego Clarka i Lawrance’a Barsalou). Nie ma tu miejsca, by obszerniej opisać te ciekawe zagadnienia, na szczęście zostały one jednak znakomicie przedstawione przez Benjamina Bergena we wspomnianej już książce Latające świnie, której lekturę także szczerze polecam. Pozwala ona bowiem spojrzeć na neurony lustrzane jako na element większego i dłuższego sporu, a przy tym jej autor całkowicie zgodziłby się w zasadzie ze wszystkim, co w Empatii napisał Keysers.

Dla równowagi warto oczywiście sięgnąć także po Mit neuronów lustrzanych Hickoka. Te wszystkie pozycje wyczerpująco przedstawiają jeden z najciekawszych – i obecnie najgorętszych – sporów w dziedzinie nauk o mózgu i umyśle.

Lekturę samej Empatii polecam także tym wszystkim, którzy dopiero zaczynają interesować się fascynującymi zagadnieniami opisywanymi przez współczesną neurobiologię. Mało jest książek, które tak obrazowo przedstawiają to, co dzieje się w tej dyscyplinie i jakimi narzędziami posługują się badacze ludzkiego mózgu.

Łukasz Kwiatek