Między grupami - ebook

Nie bądźmy nosorożcami,

czyli dlaczego napisaliśmy

tę książkę

To jest książka przeznaczona dla różnych ludzi. Wystarczy spełnić jeden warunek, abyś był/była jej idealnym czytelnikiem/czytelniczką. Jest nim przynależność do dowolnej grupy. Możesz być Polakiem, feministką, mięsożercą, trenerką antydyskryminacyjną, kibicem Lechii Gdańsk, lewaczką, studentem, matką Polką, migrantem, patriotką, nauczycielem w klasie, w której uczą się dzieci czeczeńskie, albo studentem czy studentką nauk społecznych... Ta książka jest przeznaczona dla osób należących do różnych grup.

To książka o tym, co się dzieje, kiedy czujemy się częścią grupy. O tym, w jaki sposób to poczucie przynależności wpływa na nasze myślenie i zachowanie, a także na myślenie i zachowanie wobec grup, z którymi się nie identyfikujemy, tych obcych grup.

Stwierdzenie, że ludzie są istotami społecznymi, jest już banałem. Człowiek pozostaje istotą społeczną, nawet jeśli bardzo chce podkreślać swoją indywidualność, unikać przynależności i nie przyznawać się do jakichkolwiek sympatii politycznych, literackich czy muzycznych (żeby uniknąć zaszufladkowania do jakiejś wspólnoty sympatyków tego czy owego).

Jak świat długi i szeroki, ludzie należą do różnych grup. Niezależnie od tego, jakie to są grupy, możemy dostrzec podobne mechanizmy, które z tą przynależnością są związane, możemy również opisać jej skutki. Poczucie, że jest się częścią grupy, działa podobnie na wszystkich. To poczucie przynależności może być pozytywnym doświadczeniem, dającym ludziom poczucie kontroli, własnej wartości i doświadczenie bycia częścią czegoś większego. Ma ono jednak pewne kłopotliwe konsekwencje.

Mimo że ludzie różnią się od siebie, należą do odmiennych plemion, grup, partii, fanklubów, często jako osoby należące do większej wspólnoty jadą na tym samym wózku. Chcemy się przyjrzeć konsekwencjom tych odmiennych przynależności, by spojrzeć na siebie i świadomie działać, a nie padać ofiarą działań bezmyślnych, automatycznych, bezrefleksyjnych.

Zastanawiały nas często różne zasłyszane albo doświadczane przez nas sytuacje z życia codziennego. Na przykład pewnego zimowego dnia jechałam z ośmioletnim synkiem samochodem, a on zaśpiewał mi zasłyszaną w szkole piosenkę o Lechii Gdańsk, śpiewaną przez kibiców Arki Gdynia – albo odwrotnie (obie drużyny konkurują ze sobą w polskiej ekstraklasie). Rzecz traktowała o tym, co kibice Arki powinni zrobić z Lechią Gdańsk, i były to same brutalne czynności, od pobicia począwszy, na zabiciu skończywszy. Wytłumaczenie mojemu synowi, co to jest mowa nienawiści i co może być jej konsekwencją, zajęło nam całą podróż do szkoły (w korkach około 35 minut). Jak można życzyć śmierci komuś, kogo się w ogóle nie zna? Kolejny przykład: ojciec czteroletniego chłopca na koniec wizyty u lekarki słyszy, aby przekazał mamie dziecka, że to nie zapalenie oskrzeli i że ona już będzie wiedziała, co robić... Założenie było proste: przecież to mama dba o zdrowie dzieci. Dlaczego stereotypy dotyczące kobiet (lepiej zajmują się dziećmi) i mężczyzn (niech zajmą się zarabianiem) są tak silne? A pamiętacie, jak Królik, Prosiaczek i Puchatek chcieli porwać Maleństwo nowo przybyłej do Stumilowego Lasu Pani Kangurzycy, żeby ją nastraszyć, bo przecież była obca i lepiej, żeby sobie poszła?

My, nasi versus Oni, tamci. To jeden z najbardziej aktywnych podziałów świata społecznego, automatycznie wytyczana przez nas droga ułatwiająca orientację w relacjach z innymi ludźmi. Prowadzi najczęściej do tworzenia i utrzymywania się stereotypów na temat innych. W konsekwencji – do uprzedzeń i dyskryminacji. Nasza książka jest o tym, z czego to wynika i jak przebiega ten proces nadmiernego upraszczania świata społecznego oraz w jaki sposób może prowadzić do braku porozumienia, radykalizacji i przemocy. Piszemy także o tym, dlaczego z tej drogi upraszczania świata warto zejść i jak to zrobić.

W świetnym artykule, który ukazał się w listopadzie 2016 roku w „New York Timesie”, Teju Cole pisze o tym, że zło zawsze było na świecie, a zwalczanie go polega na tym, by nie stało się ono normą. Żebyśmy byli uważni i nie bagatelizowali nawet drobnych aktów zła, i tak jak w sztuce teatralnej Nosorożec (oryg. Rhinocéros) autorstwa Eugène’a Ionesco, napisanej w 1959 roku, byśmy nie stali się nosorożcami. Akcja tej sztuki rozgrywa się w prowincjonalnym miasteczku we Francji. Dwaj przyjaciele, Berenger i Jan, siedzą na tarasie kawiarni. Jan krytykuje kolegę za to, że jest niepunktualny, podchmielony i nie wygląda obyczajnie. Nagle przez plac miejski przebiega nosorożec. Wywołuje to ogólne poruszenie w miasteczku, oburzenie i postanowienie, że coś z tym trzeba zrobić. Przecież nosorożce nie mogą ot, tak sobie grasować po mieście, tratując innych! Po pewnym czasie jednak mieszkańcy miasteczka jeden po drugim zamieniają się w nosorożce. Wyrastają im rogi, rogowacieje skóra, nogi i ręce zamieniają się w kopyta. I powoli to ludzie stają się mniejszością wobec gruboskórnych, nieokrzesanych zwierząt. Wkrótce na placu boju pozostaje tylko Berenger, który przysięga, że będzie walczył o ludzkość do końca. Niech więc Berenger nie będzie osamotniony w swojej walce.

Czego można się dowiedzieć, czytając nasz przewodnik? W skrócie: staramy się odpowiedzieć na sześć pytań w kolejnych sześciu rozdziałach naszej książki. Będziemy się przyglądać różnym kryteriom, według których tworzą się podziały międzygrupowe: kibice jednego klubu i drugiego klubu, Polacy versus nie-Polacy, kobiety versus mężczyźni, starzy versus młodzi.

Oto pytania, na które staramy się odpowiedzieć, korzystając z wiedzy, jaka płynie z wyników badań psychologii społecznej:

ROZDZIAŁ 1 (Moja grupa i ja):

Jak tworzą się grupy społeczne i jakie są konsekwencje tego, że należymy do pewnych grup, oraz dlaczego z osobami z innych grup chętniej rywalizujemy i łatwiej popadamy w konflikty?

ROZDZIAŁ 2 (Nasza grupa jest fajna, a wasza nie!):

Jak postrzegamy różne grupy, jak interpretujemy i zniekształcamy informacje, które tych grup dotyczą, i jak nasze poglądy wpływają na nasze spostrzeganie świata?

ROZDZIAŁ 3 (Skąd się biorą napięcia pomiędzy grupami?):

Jakie są najważniejsze czynniki, które mogą prowadzić do starć, spięć, czyli po prostu do konfliktów między grupami, a jeżeli konflikt już wystąpi, to...

ROZDZIAŁ 4 (Jak zmienić trudne relacje z ludźmi, którzy się od nas różnią?):

...w jaki sposób można doprowadzić do zmiany trudnych relacji międzygrupowych, utorować drogę do konstruktywnego rozwiązania konfliktów i wypracowania porozumienia między różnymi grupami?

ROZDZIAŁ 5 (Kultury, migracje i relacje międzykulturowe – all that jazz):

Jak sobie radzić w różnorodnym społeczeństwie? Tutaj posłużymy się przykładem społeczeństw wielokulturowych i opiszemy, jakie czynniki wpływają na rozwój skutecznego dialogu pomiędzy ludźmi o odmiennych stylach życia.

ROZDZIAŁ 6 (Kiedy konflikt może być szansą dla relacji międzygrupowych?):

Jak budować relacje międzygrupowe, by zwiększyć prawdopodobieństwo, że będą korzystne dla wielu stron? W jaki sposób spojrzeć na trudne relacje międzygrupowe, aby można było podjąć działania oparte na pomysłach różnych stron, oraz jakie cechy i umiejętności rozwijać, jeśli chcemy doprowadzić do lepszej współpracy pomiędzy ludźmi należącymi do różnych grup społecznych?

W swojej książce oddaliśmy również głos osobom, których działalność podziwiamy, a które w praktyce wykorzystują wiedzę płynącą z badań i pracując różnymi metodami, dążą do tego, by relacje między grupami były lepsze. W rozdziale 7 zobaczycie, że to działa.

I jeszcze jeden bardzo ważny komentarz dotyczący sposobu pisania naszej książki – stosujemy język wrażliwy płciowo, włączający i uwzględniający zarówno kobiety, jak i mężczyzn. Chcemy też, by nasz tekst był jak najbardziej jasny i czytelny, w związku z tym, jeżeli pisząc w liczbie mnogiej, używamy jedynie końcówek rodzaju męskiego (na przykład w nazwach przedstawicieli i przedstawicielek danej narodowości, takich jak Polacy lub Niemcy), to czynimy to tylko ze względu na to, by nasz tekst łatwiej się czytało. Ale zaznaczamy, że mamy tutaj na myśli zarówno kobiety, jak i mężczyzn, jak również osoby, które nie identyfikują się z żadną płcią.

Przed wami siedem rozdziałów – a w nich inspirujące dla nas wyniki badań, przykłady z życia wzięte, zadania do refleksji – które, mamy nadzieję, sprawią, że relacje z grupami od nas odmiennymi staną się odrobinę łatwiejsze. I że nie będziemy nosorożcami.

Tomek i Natasza