Niewidzialne miasta - ebook

…

Nie jest po­wie­dzia­ne, że Ku­błaj-chan wie­rzy we wszyst­ko, co opo­wia­da mu Mar­ko Polo, opi­su­jąc mia­sta, któ­re od­wie­dził pod­czas peł­nie­nia swo­ich mi­sji, ale bez wąt­pie­nia wład­ca Ta­ta­rów słu­cha mło­de­go We­ne­cja­ni­na pil­niej i uważ­niej niż któ­re­go­kol­wiek ze swych po­słów czy wy­słan­ni­ków. W ży­ciu mo­nar­chów jest chwi­la, któ­ra przy­cho­dzi w ślad za uczu­ciem dumy z ogro­mu pod­bi­tych te­ry­to­riów, po me­lan­cho­lii i uldze wy­wo­ła­nej świa­do­mo­ścią, że już wkrót­ce zre­zy­gnu­je­my z po­zna­wa­nia ich i poj­mo­wa­nia, od­czu­cie niby pust­ki, któ­re ogar­nia nas pew­ne­go wie­czo­ru, wraz z za­pa­chem sło­ni po desz­czu i po­pio­łu drze­wa san­da­ło­we­go sty­gną­ce­go w ka­dziel­ni­cach; za­wrót gło­wy, któ­ry wpra­wia w drże­nie rze­ki i góry, wy­pi­sa­ne na pło­wych grzbie­tach pla­nis­fer, skrę­ca w zwi­tek do­nie­sie­nia o co­raz to no­wych klę­skach, po­no­szo­nych przez ostat­nie nie­przy­ja­ciel­skie od­dzia­ły, i łusz­czy lak na pie­czę­ciach kró­lów, nie­zna­nych nam na­wet z imie­nia, któ­rzy bła­ga­ją, aby na­sza kro­czą­ca zwy­cię­sko ar­mia ze­chcia­ła udzie­lić im ochro­ny, w za­mian za do­rocz­ne da­ni­ny z dro­go­cen­nych krusz­ców, wy­pra­wio­nych skór i szyl­kre­tu: to roz­pacz­li­wa chwi­la, kie­dy od­kry­wa­my, że mo­car­stwo, któ­re wy­da­wa­ło się nam sum­mą wszel­kich wspa­nia­ło­ści, jest w isto­cie bez­kre­snym i nie­fo­rem­nym ru­mo­wi­skiem, któ­re­go roz­kład się­gnął zbyt głę­bo­ko, aby za­ra­dzić mu mo­gło na­sze ber­ło, że try­umf nad wro­gi­mi mo­nar­cha­mi uczy­nił z nas spad­ko­bier­ców ich na­war­stwio­nej ru­iny. Tyl­ko w re­la­cjach Mar­ka Polo Cha­no­wi uda­wa­ło się doj­rzeć, po­przez mury i wie­że chy­lą­ce się nie­uchron­nie do upad­ku, fi­li­gra­no­wy ry­su­nek tak sub­tel­ny, że mógł­by wy­śli­znąć się ze szczęk ter­mi­tów.Miasta i pamięć. 1.

Je­śli wy­ru­szyć stam­tąd, ja­dąc trzy dni w kie­run­ku wschod­nim, przy­by­wa się do Dio­mi­ry, mia­sta o sześć­dzie­się­ciu srebr­nych ko­pu­łach, ozdo­bio­ne­go brą­zo­wy­mi po­są­ga­mi wszyst­kich bo­gów, z krysz­ta­ło­wym te­atrem i kur­kiem ze zło­ta, któ­ry każ­de­go ran­ka pie­je na jed­nej z wież. Wszyst­kie te cuda po­dróż­nik zna już z in­nych miast. Lecz Dio­mi­ra od­zna­cza się tym, że kto przy­je­dzie do niej we wrze­śnio­wy wie­czór, kie­dy dni sta­ją się krót­sze i nad drzwia­mi wszyst­kich szasz­ły­ka­mi za­pa­la­ją się rów­no­cze­śnie ko­lo­ro­we lamp­ki, a z ta­ra­su do­bie­ga ko­bie­cy okrzyk: uch!, za­czy­na za­zdro­ścić tym, któ­rzy w tej sa­mej chwi­li my­ślą, że prze­ży­li już kie­dyś taki wie­czór i że byli wów­czas szczę­śli­wi.Miasta i pamięć. 2.

Czło­wie­ka, któ­ry przez dłu­gi czas prze­mie­rza kon­no dzi­kie bez­dro­ża, na­cho­dzi tę­sk­no­ta za mia­stem. Wresz­cie do­cie­ra do Izy­do­ry, mia­sta, gdzie pa­ła­ce mają krę­te jak musz­la śli­ma­ka scho­dy, wy­sa­dza­ne mor­ski­mi musz­la­mi, gdzie rze­mieśl­ni­cy ce­lu­ją w wy­ro­bie lu­net i skrzy­piec, gdzie przy­bysz, je­śli nie umie do­ko­nać wy­bo­ru mię­dzy dwie­ma ko­bie­ta­mi, za­wsze na­po­tka trze­cią, gdzie wal­ki ko­gu­tów prze­ra­dza­ją się w krwa­we bit­ki mię­dzy sta­wia­ją­cy­mi za­kła­dy. O tym wszyst­kim my­ślał po­dróż­ny, tę­sk­niąc za mia­stem. Izy­do­ra jest za­tem mia­stem z jego ma­rzeń: z jed­ną tyl­ko róż­ni­cą. Mia­sto, o któ­rym ma­rzył, obej­mo­wa­ło jego sa­me­go w mło­do­ści; do Izy­do­ry przy­by­wa w po­de­szłym wie­ku. Na ryn­ku jest mu­rek, gdzie prze­sia­du­ją star­cy, by pa­trzeć na prze­cho­dzą­cą mło­dzież; on sie­dzi w rzę­dzie wśród nich. Pra­gnie­nia są już wspo­mnie­nia­mi.Miasta i pragnienia. 1.

O Do­ro­tei moż­na opo­wia­dać na dwa spo­so­by: mó­wić o czte­rech alu­mi­nio­wych wie­żach wzno­szą­cych się z jej mu­rów po bo­kach sied­miu bram, ze zwo­dzo­nym mo­stem prze­rzu­co­nym przez fosę, skąd woda na­pły­wa do czte­rech zie­lo­nych ka­na­łów prze­ci­na­ją­cych mia­sto, dzie­ląc je na dzie­więć dziel­nic, z któ­rych każ­da li­czy trzy­sta do­mów i sie­dem­set ko­mi­nów; i bio­rąc pod uwa­gę, że dziew­czę­ta na wy­da­niu z każ­dej dziel­ni­cy po­ślu­bia­ją chłop­ców z in­nych dziel­nic, a ich ro­dzi­ny wy­mie­nia­ją ze sobą to­wa­ry, na któ­re każ­da ma mo­no­pol: ole­jek ber­ga­mo­to­wy, ka­wior, astro­la­bia, ame­ty­sty, tak dłu­go ro­bić ob­li­cze­nia na pod­sta­wie tych da­nych, aż bę­dzie się wie­dzieć wszyst­ko o prze­szło­ści, te­raź­niej­szo­ści i przy­szło­ści mia­sta. Albo po­wie­dzieć jak po­ga­niacz wiel­błą­dów, któ­ry mnie tam do­pro­wa­dził: „Przy­by­łem tu we wcze­snej mło­do­ści, ran­kiem, tłum lu­dzi spie­szył uli­ca­mi w kie­run­ku tar­gu, ko­bie­ty mia­ły ład­ne zęby i spo­glą­da­ły pro­sto w oczy, na es­tra­dzie trzech żoł­nie­rzy gra­ło na klar­ne­tach i wszę­dzie wo­kół krę­ci­ły się koła i po­wie­wa­ły barw­ne trans­pa­ren­ty. Przed­tem zna­łem tyl­ko pu­sty­nię i szla­ki ka­ra­wan. Tam­te­go ran­ka, w Do­ro­tei, po­czu­łem, że nie ma do­bra, któ­re­go nie mógł­bym spo­dzie­wać się od ży­cia. W póź­niej­szych la­tach moje oczy znów wpa­try­wa­ły się w prze­strze­nie pu­sty­ni i szla­ki ka­ra­wan; ale te­raz wiem, że jest to tyl­ko jed­na z dróg, ja­kie otwie­ra­ły się przede mną owe­go ran­ka w Do­ro­tei”.Miasta i pamięć. 3.

Na próż­no, wiel­ko­dusz­ny Cha­nie, pró­bo­wał­bym ci opi­sać mia­sto Za­irę o wy­so­kich basz­tach. Mógł­bym po­wie­dzieć, ile stop­ni li­czą stro­me uli­ce ukła­da­ne w scho­dy, jak są skle­pio­ne łuki pod­cie­ni i ja­kie bla­chy cyn­ko­we po­kry­wa­ją da­chy; ale wiem, że by­ło­by to tak, jak­bym ci nic nie po­wie­dział. Nie z tego skła­da się mia­sto, lecz ze sto­sun­ków mię­dzy wy­mia­ra­mi jego prze­strze­ni a wy­da­rze­nia­mi z jego prze­szło­ści: mię­dzy od­le­gło­ścią la­tar­ni od bru­ku a ko­ły­szą­cy­mi się sto­pa­mi po­wie­szo­ne­go sa­mo­zwań­ca; sznu­rem prze­cią­gnię­tym mię­dzy la­tar­nią i prze­ciw­le­głą ba­lu­stra­dą a fe­sto­na­mi zdo­bią­cy­mi tra­sę or­sza­ku ślub­ne­go kró­lo­wej; wy­so­ko­ścią tej ba­lu­stra­dy a sko­kiem cu­dzo­łóż­cy, któ­ry prze­sa­dza ją o świ­cie; na­chy­le­niem ryn­ny a ko­tem, któ­ry po­su­wa się po niej, aby wśli­znąć się przez to samo okno; li­nią ognia ka­no­nier­ki, któ­ra wy­pły­wa nie­spo­dzie­wa­nie zza cy­pla, a kulą dru­zgo­cą­cą ryn­nę; dziu­ra­mi w sie­ciach ry­bac­kich a trze­ma star­ca­mi sie­dzą­cy­mi na przy­sta­ni, za­ję­ty­mi na­pra­wą i opo­wia­da­ją­cy­mi so­bie po raz set­ny hi­sto­rię ka­no­nier­ki sa­mo­zwań­ca, o któ­rym mó­wią, że był nie­pra­wym sy­nem kró­lo­wej, po­rzu­co­nym w pie­lusz­kach wła­śnie tu, na przy­sta­ni.

Tą falą, pły­ną­cą ze wspo­mnień, mia­sto na­sy­ca się jak gąb­ka i na­brzmie­wa. Opis dzi­siej­szej Za­iry po­wi­nien obej­mo­wać całą prze­szłość Za­iry. Ale mia­sto nie opo­wia­da swo­jej prze­szło­ści, za­cho­wu­je ją, jak li­nie dło­ni, wpi­sa­ną w na­roż­ni­ki ulic, w kra­ty okien­ne, po­rę­cze scho­dów, dru­ty pio­ru­no­chro­nów, drzew­ca cho­rą­gwi, a każ­dy seg­ment jest po­zna­czo­ny z ko­lei wła­sny­mi za­dra­pa­nia­mi, ry­sa­mi, ude­rze­nia­mi i na­cię­cia­mi.Miasta i pragnienia. 2.

Po trzech dniach po­dró­ży ku po­łu­dnio­wi tra­fia się do Ana­sta­zji, mia­sta ską­pa­ne­go w kon­cen­trycz­nych ka­na­łach, nad któ­rym szy­bu­ją la­taw­ce. Po­wi­nie­nem te­raz za­cząć wy­mie­niać to­wa­ry, któ­re moż­na tu ko­rzyst­nie ku­pić: agat, onyks, chry­zo­praz i inne od­mia­ny chal­ce­do­nu, za­chwa­lać smak mię­sa ba­żan­ta zło­ci­ste­go, pie­czo­ne­go tu­taj na ogniu z su­chych drew cze­re­śnio­wych i po­sy­pa­ne­go ob­fi­cie roz­ma­ry­nem, opo­wie­dzieć o do­strze­żo­nych tu kie­dyś ko­bie­tach ką­pią­cych się w ogro­do­wej sa­dzaw­ce, któ­rym zda­rza się po­dob­no za­pra­szać cza­sem prze­chod­nia, aby zrzu­cił wraz z nimi odzie­nie i ści­gał je w wo­dzie. Ale te in­for­ma­cje nie od­kry­ły­by przed tobą praw­dzi­wej isto­ty mia­sta, bo­wiem słu­cha­jąc opi­su Ana­sta­zji, mo­żesz tyl­ko od­czu­wać ko­lej­ne pra­gnie­nia, jed­no po dru­gim i za­raz mu­sisz je tłu­mić, na­to­miast czło­wie­ka, któ­ry ran­kiem znaj­dzie się wśród jej ulic, ota­cza­ją na­raz wszyst­kie pra­gnie­nia, rów­no­cze­śnie roz­bu­dzo­ne. Mia­sto ob­ja­wia ci się jako ca­łość, gdzie nie gubi się żad­ne pra­gnie­nie i w któ­rej skład i ty wcho­dzisz, a po­nie­waż cie­szy się ono wszyst­kim, czym ty nie mo­żesz się ra­do­wać, po­zo­sta­je ci tyl­ko za­miesz­kać w tym pra­gnie­niu i za­do­wo­lić się nim. Taka jest wła­dza zwod­ni­czej Ana­sta­zji, to zła, to ła­ska­wa: je­śli co­dzien­nie przez osiem go­dzin pra­cu­jesz jako szli­fierz aga­tów onyk­sów chry­zo­pra­zów, twój trud, kształ­tu­ją­cy pra­gnie­nia, sam bie­rze swój kształt z pra­gnień i kie­dy wy­da­je ci się, że ra­du­jesz się za całą Ana­sta­zję, je­steś w isto­cie tyl­ko jej nie­wol­ni­kiem.Miasta i znaki. 1.

Ca­ły­mi dnia­mi czło­wiek wę­dru­je wśród drzew i ka­mie­ni. Z rzad­ka oko za­trzy­mu­je się na ja­kimś przed­mio­cie, a dzie­je się to wów­czas, kie­dy roz­po­zna­je w nim znak in­nej rze­czy: ślad na pia­sku mówi o przej­ściu ty­gry­sa, mo­kra­dła za­po­wia­da­ją pod­ziem­ne źró­dło, a kwiat chiń­skiej róży zwia­stu­je ko­niec zimy. Wszyst­ko inne jest mil­czą­ce i wy­mien­ne; drze­wa i ka­mie­nie są tyl­ko drze­wa­mi i ka­mie­nia­mi.

U kre­su tej po­dró­ży czło­wiek do­cie­ra do mia­sta Ta­ma­ry. Za­głę­bia się w uli­ce o ścia­nach gę­sto na­je­żo­nych szyl­da­mi. Oko nie do­strze­ga rze­czy, lecz wi­ze­run­ki przed­mio­tów ozna­cza­ją­cych inne rze­czy: klesz­cze wska­zu­ją dom rwa­cza zę­bów, dzban – karcz­mę, ha­la­bar­dy – po­ste­ru­nek stra­ży miej­skiej, waga – han­dlar­kę zie­le­ni­ną. Po­są­gi i tar­cze wy­obra­ża­ją lwy del­fi­ny wie­że gwiaz­dy: znak, że coś – co, nie wia­do­mo – ma za znak lwa czy del­fi­na lub wie­żę czy gwiaz­dę. Inne sy­gna­ły uprze­dza­ją, cze­go w da­nym miej­scu się za­bra­nia: wjeż­dżać wo­za­mi w za­ułek, od­da­wać mocz za kio­skiem, ło­wić z mo­stu ryby na węd­kę, i o tym, co jest do­zwo­lo­ne: poić ze­bry, grać w kule, pa­lić zwło­ki swych zmar­łych. U wej­ścia do świą­tyń sto­ją po­są­gi bo­gów, z któ­rych każ­dy zo­stał przed­sta­wio­ny z wła­ści­wy­mi so­bie atry­bu­ta­mi: ro­giem ob­fi­to­ści, klep­sy­drą, me­du­zą, dzię­ki cze­mu wier­ny może ich roz­po­znać i zwró­cić się do każ­de­go z nich z od­po­wied­nią mo­dli­twą. Je­śli na bu­dyn­ku nie wid­nie­je ża­den szyld czy wi­ze­ru­nek, już sam kształt i po­ło­że­nie w ukła­dzie mia­sta do­sta­tecz­nie ja­sno okre­śla­ją jego funk­cję: pa­łac kró­lew­ski, wię­zie­nie, men­ni­ca, szko­ła pi­ta­go­rej­ska, za­mtuz. Tak­że to­wa­ry wy­ło­żo­ne na stra­ga­nach nie mają war­to­ści same w so­bie, lecz jako zna­ki in­nych rze­czy: ha­fto­wa­na prze­pa­ska na czo­ło ozna­cza ele­gan­cję, zło­co­na lek­ty­ka – wła­dzę, księ­gi Awer­ro­esa – mą­drość, bran­so­le­ta na kost­kę u nogi – lu­bież­ność. Wzrok prze­bie­ga po uli­cach jak po za­pi­sa­nych kar­tach: mia­sto pod­po­wia­da ci wszyst­kie my­śli, każe po­wta­rzać za sobą wła­sną mowę i kie­dy są­dzisz, że zwie­dzasz Ta­ma­rę, w rze­czy­wi­sto­ści re­je­stru­jesz tyl­ko na­zwy, ja­ki­mi okre­śla ona sie­bie samą i wszyst­kie swe czę­ści.

Czło­wiek opusz­cza Ta­ma­rę, nie do­wie­dziaw­szy się, ja­kie jest na­praw­dę to mia­sto pod gę­stą po­wło­ką zna­ków, co za­wie­ra czy kry­je. Poza jego ob­rę­bem roz­cią­ga się aż po ho­ry­zont pu­sta zie­mia, otwie­ra się nie­bo, po któ­rym bie­gną chmu­ry. W kształ­tach, ja­kie chmu­rom na­da­ją przy­pa­dek i wiatr, czło­wiek skłon­ny jest już roz­po­znać fi­gu­ry: ża­glo­wiec, rękę, sło­nia…Miasta i pamięć. 4.

Za sze­ścio­ma rze­ka­mi i trze­ma łań­cu­cha­mi gór wzno­si się Zora, mia­sto, któ­re raz wi­dzia­ne po­zo­sta­je na za­wsze w pa­mię­ci. Ale nie dla­te­go, żeby jak inne, god­ne za­pa­mię­ta­nia mia­sta utrwa­la­ło się wśród wspo­mnień ja­kimś nie­zwy­kłym ob­ra­zem. Zora ma tę wła­ści­wość, że za­pi­su­je się w pa­mię­ci, frag­ment po frag­men­cie, w ko­lej­no­ści ulic i do­mów wzdłuż ulic, i drzwi, i okien do­mów, cho­ciaż nie prze­ja­wia w nich nic szcze­gól­nie pięk­ne­go lub oso­bli­we­go. Jej se­kret – to spo­sób, w jaki wzrok prze­bie­ga po for­mach, któ­re na­stę­pu­ją po so­bie jak w mu­zycz­nej par­ty­tu­rze, gdzie nie moż­na zmie­nić czy prze­mie­ścić ani jed­nej nuty. Kto zna na pa­mięć Zorę, wy­obra­ża so­bie, kie­dy nocą nie może za­snąć, że idzie jej uli­ca­mi, i wspo­mi­na ko­lej­ność, w ja­kiej na­stę­pu­ją po so­bie mie­dzia­ny ze­gar, pa­sia­sta za­sło­na bal­wie­rza, fon­tan­na o dzie­wię­ciu stru­mie­niach, szkla­na wie­ża astro­no­ma, kiosk sprze­daw­cy me­lo­nów, po­sąg pu­stel­ni­ka z lwem, łaź­nia tu­rec­ka, ka­wiar­nia na rogu, prze­czni­ca pro­wa­dzą­ca do por­tu. To nie­za­cie­ra­ją­ce się w pa­mię­ci mia­sto jest jak rusz­to­wa­nie czy sieć, w któ­rej okach każ­dy może umiesz­czać to, co chce za­pa­mię­tać: na­zwi­ska sław­nych lu­dzi, cno­ty, licz­by, kla­sy­fi­ka­cję ro­ślin i mi­ne­ra­łów, daty bi­tew, gwiaz­do­zbio­ry, czę­ści mowy. Po­mię­dzy każ­dym po­ję­ciem a każ­dym z punk­tów swej dro­gi bę­dzie mógł usta­lić zwią­zek po­do­bień­stwa lub kon­tra­stu, któ­ry po­słu­ży pa­mię­ci za na­tych­mia­sto­wy punkt od­nie­sie­nia. To­też naj­więk­si mę­dr­cy świa­ta to ci, któ­rzy zna­ją Zorę na pa­mięć.

Ale na próż­no wy­ru­szy­łem w po­dróż z za­mia­rem od­wie­dze­nia tego mia­sta: Zora, zmu­szo­na do trwa­nia, nie­ru­cho­ma i nie­zmien­na, aby le­piej za­pi­sy­wać się w pa­mię­ci, za­sła­bła, roz­pa­dła się i zni­kła. Zie­mia o niej za­po­mnia­ła.Miasta i pragnienia. 3.

Do De­spi­ny moż­na do­trzeć na dwa spo­so­by: stat­kiem lub na wiel­błą­dzie. Mia­sto jawi się od­mien­nie temu, kto nad­jeż­dża od stro­ny lądu, i temu, kto wpły­wa do nie­go mo­rzem.

Po­ga­niacz wiel­błą­dów, któ­ry do­strze­ga wy­chy­la­ją­ce się zza wid­no­krę­gu wy­ży­ny szczy­ty wie­żow­ców, an­te­ny ra­da­ro­we, po­wie­wa­ją­ce na wie­trze bia­łe i czer­wo­ne rę­ka­wy por­to­we i dymy wy­rzu­ca­ne z ko­mi­nów, my­śli o stat­ku, wie, że jest to mia­sto, ale my­śli o nim jak o okrę­cie, któ­ry może go unieść z pu­sty­ni, jak o ża­glow­cu szy­ku­ją­cym się do pod­nie­sie­nia ko­twi­cy, z ża­gla­mi nie­roz­wią­za­ny­mi jesz­cze, lecz już wy­dę­ty­mi przez wiatr, albo jak o pa­row­cu, z ko­tłem wi­bru­ją­cym w sta­lo­wym kilu, i my­śli o wszyst­kich por­tach, o za­mor­skich to­wa­rach, któ­re żu­ra­wie wy­ła­do­wu­ją na na­brze­żach, o ta­wer­nach, gdzie za­ło­gi spod róż­nych ban­der roz­bi­ja­ją so­bie bu­tel­ki na gło­wach, o oświe­tlo­nych oknach na par­te­rze i o ko­bie­tach cze­szą­cych się w każ­dym z tych okien.

We mgle wy­brze­ża ma­ry­narz roz­po­zna­je kształt wiel­błą­dzie­go grzbie­tu, wy­szy­wa­ne­go sio­dła z frędz­la­mi, któ­re błysz­czą mię­dzy dwo­ma cęt­ko­wa­ny­mi gar­ba­mi po­su­wa­ją­cy­mi się ko­ły­szą­cym ru­chem; wie, że jest to mia­sto, ale my­śli o nim jak o wiel­błą­dzie, któ­re­mu z sio­dła zwi­sa­ją bu­kła­ki i juki z kan­dy­zo­wa­ny­mi owo­ca­mi, wi­nem dak­ty­lo­wym, li­ść­mi ty­to­niu, i już wi­dzi sie­bie na cze­le dłu­giej ka­ra­wa­ny, któ­ra uno­si go z pu­sty­ni mo­rza ku oa­zie ze słod­ką wodą w pie­rza­stym cie­niu palm, ku pa­ła­com o gru­bych wa­pien­nych mu­rach i dzie­dziń­cach wy­kła­da­nych mo­zai­ką, po któ­rej tań­czą bo­so­no­gie tan­cer­ki, po­ru­sza­jąc ra­mio­na­mi, to kry­jąc je, to wy­nu­rza­jąc spod we­lo­nu.

Każ­de­mu mia­stu na­da­je kształt pu­sty­nia, któ­rej jest ono prze­ci­wień­stwem; w ten spo­sób po­ga­niacz wiel­błą­dów i ma­ry­narz wi­dzą De­spi­nę, mia­sto na po­gra­ni­czu dwóch pu­styń.Miasta i znaki. 2.

Z mia­sta Zir­my po­dróż­ni wy­no­szą wy­ra­zi­ste wspo­mnie­nia: krzy­czą­ce­go w tłu­mie śle­pe­go Mu­rzy­na, sza­leń­ca, któ­ry wy­chy­la się poza gzyms wie­żow­ca, dziew­czy­ny spa­ce­ru­ją­cej z pumą na smy­czy. W rze­czy­wi­sto­ści wie­lu ślep­ców, któ­rzy ude­rza­ją la­ska­mi o bru­ki Zir­my, ma czar­ną skó­rę, w każ­dym wie­żow­cu ktoś po­pa­da w obłęd, wszy­scy sza­leń­cy spę­dza­ją dłu­gie go­dzi­ny na gzym­sach i nie ma pumy, któ­ra nie by­ła­by ho­do­wa­na dla za­spo­ko­je­nia dziew­czę­cych ka­pry­sów. Mowa mia­sta jest roz­wle­kła: po­wta­rza, aby coś mo­gło utrwa­lić się w pa­mię­ci.

Ja też po­wra­cam z Zir­my: w mo­ich wspo­mnie­niach za­cho­wa­ły się ste­row­ce pły­ną­ce we wszyst­kich kie­run­kach na wy­so­ko­ści okien, ulicz­ki kra­mów, gdzie kre­śli się ta­tu­aż na skó­rze ma­ry­na­rzy, ko­le­je pod­ziem­ne za­tło­czo­ne oty­ły­mi ko­bie­ta­mi cier­pią­cy­mi od du­cho­ty. Moi to­wa­rzy­sze po­dró­ży na­to­miast za­kli­na­ją się, że wi­dzie­li je­den tyl­ko ste­ro­wiec, jak wy­swo­ba­dzał się spo­śród iglic mia­sta, jed­ne­go mi­strza ta­tu­ażu, któ­ry roz­kła­dał na la­dzie igły i far­by, i dziur­ko­wa­ne wzo­ry, tyl­ko jed­ną zwa­li­stą babę, wa­chlu­ją­cą się na po­mo­ście wa­go­nu. Mowa pa­mię­ci jest roz­wle­kła: zwie­lo­krot­nia zna­ki, aby mia­sto za­czę­ło ist­nieć.Zwiewne miasta. 1.

Przy­pusz­cza się, że Izau­ra, mia­sto ty­sią­ca stud­ni, wzno­si się na głę­bo­kim pod­ziem­nym je­zio­rze. Wszę­dzie, gdzie miesz­kań­cy, drą­żąc w zie­mi dłu­gie pio­no­we otwo­ry, do­ko­pa­li się do wody, do tego miej­sca i nie da­lej się­ga mia­sto: jego wy­zna­czo­ny zie­le­nią ob­wód od­twa­rza za­rys ciem­nych brze­gów po­grze­ba­ne­go je­zio­ra, nie­wi­dzial­ny pej­zaż okre­śla kra­jo­braz wi­dzial­ny, fala bi­ją­ca w za­mknię­ciu pod wa­pien­nym skle­pie­niem ska­ły oży­wia wszyst­ko, co po­ru­sza się w bla­sku słoń­ca.

To­też w Izau­rze gło­si się dwa ro­dza­je re­li­gii. Zda­niem jed­nych, bo­go­wie mia­sta żyją w głę­bi­nach, w czar­nym je­zio­rze, któ­re za­si­la pod­ziem­ne nur­ty. We­dług in­nych, bo­go­wie za­miesz­ku­ją wy­cią­ga­ne na li­nach wia­dra, kie­dy uka­zu­ją się one nad cem­bro­wi­ną stud­ni, ob­ra­ca­ją­ce się krąż­ki li­no­we, wy­się­gni­ki żu­ra­wi, dźwi­gnie pomp, śmi­gi wia­tra­ków wy­do­by­wa­ją­cych wodę z wier­co­nych otwo­rów, kon­struk­cje kra­to­we, któ­re wspie­ra­ją spi­ral­ny ruch sond, zbior­ni­ki wod­ne za­wie­szo­ne nad da­cha­mi na koń­cach żer­dzi, smu­kłe łuki akwe­duk­tów, wszyst­kie słu­py wody, pio­no­we rury, za­pad­ki, prze­le­wy, aż po me­ta­lo­we cho­rą­giew­ki wień­czą­ce po­wietrz­ne rusz­to­wa­nia Izau­ry, mia­sta, któ­re całe pnie się ku gó­rze.…

Po­słań­cy i po­bor­cy po­dat­ko­wi Wiel­kie­go Cha­na, wy­sy­ła­ni na in­spek­cje do od­le­głych pro­win­cji, po­wra­ca­li na czas do pa­ła­cu kró­lew­skie­go w Ke­men­fu i do ma­gno­lio­wych ogro­dów, w któ­rych cie­niu prze­cha­dzał się Ku­błaj, wy­słu­chu­jąc ich dłu­gich re­la­cji. Po­sło­wie byli Per­sa­mi Or­mia­na­mi Sy­ryj­czy­ka­mi Kop­ta­mi Tur­ko­ma­na­mi; ce­sarz – to ten, kto jest cu­dzo­ziem­cem w sto­sun­ku do każ­de­go ze swych pod­da­nych, a im­pe­rium mo­gło ob­ja­wić Ku­bła­jo­wi swo­je ist­nie­nie tyl­ko za po­śred­nic­twem cu­dzo­ziem­skich oczu i uszu. W nie­zro­zu­mia­łych dla Cha­na ję­zy­kach wy­słan­ni­cy prze­ka­zy­wa­li wia­do­mo­ści za­sły­sza­ne w ję­zy­kach dla nich nie­zro­zu­mia­łych: z tej nie­przej­rzy­stej gę­stwy dźwię­ków wy­ła­nia­ły się sumy, wpły­wa­ją­ce do ce­sar­skie­go skar­bu ty­tu­łem po­dat­ków, imio­na i pa­tro­ni­mi­ka urzęd­ni­ków zdję­tych z zaj­mo­wa­nych sta­no­wisk i ska­za­nych na ścię­cie, wy­mia­ry ka­na­łów iry­ga­cyj­nych za­si­la­nych w okre­sach su­szy przez wą­tłe rze­czuł­ki. Lecz kie­dy przy­cho­dzi­ła ko­lej na spra­woz­da­nie mło­de­go We­ne­cja­ni­na, mię­dzy nim a mo­nar­chą na­wią­zy­wał się inny ro­dzaj po­ro­zu­mie­nia. Nowo przy­by­ły i cał­kiem nie­obe­zna­ny z ję­zy­ka­mi Wscho­du Mar­ko Polo mógł wy­po­wia­dać się je­dy­nie za po­mo­cą ge­stów, sko­ków, okrzy­ków za­chwy­tu i zgro­zy, zwie­rzę­ce­go szcze­ka­nia i po­hu­ki­wa­nia lub za po­śred­nic­twem przed­mio­tów wy­cią­ga­nych ko­lej­no z sakw: stru­sich piór, bam­bu­so­wych dmu­chaw, ka­wał­ków kwar­cu, któ­re roz­kła­dał przed sobą jak fi­gu­ry sza­cho­we. Po po­wro­cie z wy­zna­czo­nych mu przez Ku­bła­ja mi­sji, po­my­sło­wy cu­dzo­zie­miec im­pro­wi­zo­wał pan­to­mi­my, któ­re wład­ca mu­siał in­ter­pre­to­wać: skok ryby, wy­my­ka­ją­cej się z dzio­ba kor­mo­ra­na, aby wpaść w sieć, ozna­czał jed­no mia­sto, inne było na­gim czło­wie­kiem, któ­ry bez po­pa­rzeń prze­cho­dził przez ogień, trze­cie wy­obra­ża­ła czasz­ka ści­ska­ją­ca krą­głą, nie­ska­zi­tel­nie bia­łą per­łę w zie­lo­nych od ple­śni zę­bach. Wiel­ki Chan roz­szy­fro­wy­wał zna­ki, ale zwią­zek po­mię­dzy nimi a miej­sca­mi, któ­re od­wie­dził Mar­ko, po­zo­sta­wał dla nie­go nie­pew­ny: nie wie­dział nig­dy, czy cu­dzo­zie­miec chce przed­sta­wić przy­go­dę, jaka przy­tra­fi­ła mu się w po­dró­ży, czy­ny za­ło­ży­cie­la mia­sta, prze­po­wied­nię astro­lo­ga, re­bus czy sza­ra­dę dla wska­za­nia ja­kiejś na­zwy. Ale wszyst­ko, co po­ka­zy­wał Mar­ko, czy oczy­wi­ste, czy nie­zro­zu­mia­łe, mia­ło moc sym­bo­li, któ­re raz uj­rza­ne, nie mogą ulec za­po­mnie­niu czy prze­mie­sza­niu. W umy­śle Cha­na im­pe­rium od­bi­ja­ło się w pu­sty­ni da­nych ni­kłych i wy­mien­nych jak ziar­na pia­sku, z któ­rej dla każ­de­go mia­sta i pro­win­cji wy­ła­nia­ły się fi­gu­ry, wy­cza­ro­wa­ne przez lo­go­gry­fy We­ne­cja­ni­na.

W mia­rę jak na­stę­po­wa­ły po so­bie pory roku i po­sel­stwa, Mar­ko wpra­wił się w mo­wie ta­tar­skiej i po­znał licz­ne ję­zy­ki na­ro­dów i dia­lek­ty ple­mion. Jego opo­wia­da­nia były te­raz tak do­kład­ne i szcze­gó­ło­we, jak tyl­ko Wiel­ki Chan mógł­by za­pra­gnąć, od­po­wia­da­ły na wszel­kie py­ta­nia i zdol­ne były za­spo­ko­ić wszel­ką cie­ka­wość. A jed­nak każ­da wia­do­mość o ja­kimś miej­scu przy­wo­dzi­ła ce­sa­rzo­wi na myśl ów pierw­szy gest czy przed­miot, ja­kim ozna­czył je Mar­ko. Nowe dane przej­mo­wa­ły zna­cze­nie owe­go sym­bo­lu, a za­ra­zem przy­da­wa­ły sym­bo­lo­wi no­we­go zna­cze­nia. Może ce­sar­stwo, po­my­ślał Chan, jest tyl­ko zo­dia­kiem uro­jeń umy­słu.

– Czy w dniu, kie­dy po­znam wresz­cie wszyst­kie sym­bo­le – spy­tał Mar­ka – uda mi się na ko­niec po­siąść moje im­pe­rium?

A na to We­ne­cja­nin:

– Nie wierz w to, pa­nie: w tym dniu ty sam sta­niesz się sym­bo­lem po­śród sym­bo­li.