O zasadniczych sprzecznościach, na których się wspiera cała nasza wiedza o wszechświecie: odczyt publiczny Julijana Ochorowicza miany w Warszawie w Teatrze Rappo dnia 29 października 1873. - ebook

O ZA­SAD­NI­CZYCH SPRZECZ­NO­ŚCIACH NA KTÓ­RYCH SIĘ WSPIE­RA CAŁA NA­SZA WIE­DZA O WSZECH­ŚWIE­CIE.

"Lep­szą jest roz­sąd­na nie­wia­do­mość,

niż fał­szy­wa na­uka."

Jan Śnia­dec­ki.

Sza­now­ni Słu­cha­cze!

Trud­no­ści, ja­kie przed­sta­wia każ­dy od­czyt na­uko­wy po­pu­lar­ny, wy­stę­pu­ją w po­dwój­nej sile, gdy cho­dzi o wy­kład fi­lo­zo­ficz­ny. Z przed­mio­tów zaś fi­lo­zo­ficz­nych, ten któ­ry po­ru­szam, na­le­ży nie­wąt­pli­wie do trud­niej­szych; nie cho­dzi tu już bo­wiem o samo uogól­nie­nie zja­wisk, ani na­wet o uogól­nie­nie za­sad nauk spo­strze­gaw­czych – ale, co wię­cej, o kry­ty­kę tych­że za­sad, o roz­biór osta­tecz­nych naj­ogól­niej­szych po­jęć, do ja­kich wzno­si się umysł ludz­ki, w roz­wa­ża­niu zja­wisk wszech­świa­ta. Po­mi­mo to, przed­miot ten wy­bra­łem spo­mię­dzy wie­lu in­nych ze wzglę­du na do­nio­słość, jaką zda­niem moim przed­sta­wia, od­no­śnie do ist­nie­ją­cych u nas spo­rów fi­lo­zo­ficz­nych. Naj­sil­niej­szym moim sta­ra­niem bę­dzie oka­zać, że na­wet naj­za­wil­sze za­gad­nie­nia fi­lo­zo­ficz­ne, je­śli je tyl­ko ubie­rze­my w sza­tę zwy­kłej, a tak do­bit­nej i gięt­kiej mowy na­szej, mogą się stać przed­mio­tem roz­bio­ru dla ogó­łu lu­dzi wy­kształ­co­nych, cho­ciaż­by spe­cy­jal­nych wia­do­mo­ści o szcze­gó­ło­wych sys­te­mach fi­lo­zo­ficz­nych nie po­sia­da­li. Po­dej­mu­jąc cięż­kie to za­da­nie, pro­szę o wzglę­dy sza­now­nych słu­cha­czów, je­śli siły moje nie spro­sta­ją wska­za­nym wy­żej trud­no­ściom.

Od pierw­szych chwil dzie­ciń­stwa za­po­zna­je­my się z ota­cza­ją­cym nas świa­tem, za­po­mo­cą zmy­słów. Ręce na­sze do­ty­ka­ją naj­bliż­szych przed­mio­tów – wzrok uczy się stop­nio­wo roz­róż­niać róż­ne od­cie­nie świa­tła i bar­wy, ucho – szme­rów i dźwię­ków; nos za­pa­chów; usta – sma­ków – nad­to, całe nie­mal cia­ło wraż­li­wym jest na ob­ja­wy go­rą­ca i zim­na; w mu­sku­łach od­czu­wa­my wra­że­nia siły lub zmę­cze­nia – a wnęt­sze cia­ła do­star­cza nam jesz­cze róż­ne­go ro­dza­ju bó­lów i przy­jem­no­ści.

Wszyst­ko to ra­zem wzię­te na­zy­wa­my póź­niej: zja­wi­ska­mi. Ce­chą zja­wisk jest ich zmien­ność w cza­sie. Wra­że­nia do­ty­ku, świa­tła, barw, dźwię­ków, za­pa­chów, sma­ków, go­rą­ca lub zim­na, bólu lub przy­jem­no­ści, zmie­nia­ją się z każ­da nie­mal chwi­la – ale czę­stość ich po­wta­rza­nia po­zwa­la nam po­rząd­ko­wać je w umy­śle, łą­czyć w pew­ne gru­py, przy­pi­sy­wać jed­nej przy­czy­nie i nada­wać jed­nę na­zwę.

Z licz­by ta­kich po­jęć, po­wsta­łych dro­gą do­świad­cze­nia zmy­sło­we­go, weź­mie­my naj­przód jed­no, naj­po­spo­lit­sze, któ­re­go treść, rzu­ca się nie­ja­ko w oczy, na każ­dym kro­ku i w każ­dej chwi­li ży­cia.

Mam tu na my­śli po­ję­cie ciał fi­zycz­nych w ogó­le, czy­li po­ję­cie ma­te­ryi.

Ma­te­ry­ją na­zy­wa­my – za­zwy­czaj wszyst­ko, co­kol­wiek dzia­ła na na­szę zmy­sły. Wszyst­kie owe wra­że­nia, do­ty­ku, dźwię­ku, świa­tła, sma­ku i t… d., mają za­wsze za pod­sta­wę coś trwa­łe­go, coś do­ty­kal­ne­go choć nie­zaw­sze da­ją­ce­go się do­tknąć, a co na­zy­wa­my ma­te­ry­ją. – Ma­te­ry­ją więc bę­dzie ręka na­sza, cia­ło na­sze, zwie­rzę­ta i ro­śli­ny, domy na­sze, lasy i mo­rza, zie­mia cała i po­wie­trze, księ­życ, słoń­ce, gwiaz­dy i pla­ne­ty. – Każ­de z tych ciał jest do­stęp­ne dla jed­ne­go przy­najm­niej zmy­słu, choć­by dla wzro­ku tyl­ko, jak gwiaz­dy, a więc jest ma­te­ry­ją.