Persja w polityce Niemiec 1906-1914 - ebook

Wstęp

Na przełomie XIX i XX wieku Persja była jednym z nielicznych państw azjatyckich cieszących się formalną niepodległością. Leżała ona w obszarze krzyżowania się wpływów dwóch mocarstw, tradycyjnie zaangażowanych w Azji, Wielkiej Brytanii i Rosji. W tym okresie doszło także do wzmożenia zainteresowania Rzeszy obszarami pozaeuropejskimi, m.in. Marokiem, Transwalem, Chinami, Turcją, Wenezuelą, Brazylią czy wyspami Oceanii. Niemcy rozbudowywali flotę, walczyli o nowe rynki zbytu, poszerzenie swych wpływów politycznych i posiadłości kolonialnych, głosząc potrzebę uzyskania „miejsca pod słońcem”¹. Polityka ta przeszła do historii pod nazwą „polityki światowej” (Weltpolitik)² .

Zgodnie z konstytucją z 1871 r. za politykę zagraniczną zjednoczonych Niemiec odpowiedzialny był cesarz oraz, w ograniczonym stopniu, Rada Związkowa (Bundesrat)³. Na bieżąco kreował ją kanclerz i sekretarz stanu w Urzędzie Spraw Zagranicznych (Auswärtiges Amt). Sejm Rzeszy (Reichstag) teoretycznie nie miał na nią żadnego wpływu. Przyjmował jednak budżet Auswärtiges Amt oraz stanowił forum kształtowania i prezentowania poglądów opinii publicznej. A ze stanowiskiem społeczeństwa politycy epoki fin de siècleu musieli się liczyć w coraz większym stopniu⁴.

Niniejsza książka stanowi przystosowaną do potrzeb publikacji wersję dysertacji doktorskiej obronionej w Instytucie Historycznym Uniwersytetu Warszawskiego w czerwcu 2003 r. pod kierunkiem prof. dr. hab. Tomasza Witucha. Prześledziłem w niej niemiecką politykę w Persji od rozpoczęcia rewolucji młodoperskiej i negocjacji rosyjsko-brytyjskich w sprawie rozgraniczenia interesów na Środkowym Wschodzie w 1906 r., aż po ostatnie dni przed wybuchem Wielkiej Wojny. W okresie tym Rzesza kontynuowała swą dotychczasową, pasywną politykę wobec państwa szachów, nie dążąc do uzyskania wpływów politycznych, a jedynie zachowania nieskrępowanego dostępu niemieckich towarów do tamtejszego rynku, a co z tym związane – wzrostu niemieckiego eksportu. Nie próbowała ona także wykorzystać politycznych zawirowań w Persji do skłócenia Rosji i Wielkiej Brytanii. W historiografii do dziś pokutuje błędne przekonanie, w którym można znaleźć echa propagandy wojennej aliantów z pierwszej wojny światowej oraz okresu międzywojennego, o aktywizacji niemieckiej polityki w Persji na początku XX wieku i dążeniu do ustanowienia tam wpływów politycznych⁵. Poza tym, zbadanie aktywności Niemiec na obszarze tak marginesowym pozwoli prześledzić metody, jakimi posługiwały się mocarstwa europejskie w podporządkowaniu sobie krajów cieszących się niepodległością, ale zapóźnionych cywilizacyjnie.

Podstawę źródłową niniejszej książki tworzą niemieckie archiwalia z pierwszego, politycznego departamentu Urzędu Spraw Zagranicznych (Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes) oraz departamentu drugiego, konsularno-handlowego i trzeciego, prawnego. W swych badaniach wykorzystałem zmikrofilmowaną wersję archiwaliów pierwszego departamentu, znajdującą się w bibliotece University of Michigan w Ann Arbor (USA) oraz archiwalia drugiego i trzeciego departamentu przechowywane w Bundesarchiv w Berlinie. Baza źródłowa została uzupełniona o wydawnictwa dokumentów dyplomatycznych: niemieckie – Grosse Politik der Europäischen Kabinette, brytyjskie – British Documents on the Origin of the War czy francuskie – Documents Diplomatique Français⁶, opublikowane w dwudziestoleciu międzywojennym w ramach dyskusji o odpowiedzialność za wybuch pierwszej wojny światowej (Kriegsschuldfrage). Ostatnią z tego cyklu jest wciąż publikowana seria dokumentów z tajnej kancelarii Foreign Office zatytułowana: British Documents on Foreign Affaires. Reports and Papers from the Foreign Office Confidential Print⁷ . Niestety oficjalne wydawnictwo rosyjskich dokumentów Vnešnaja Politika Carskoj Rossii zostało doprowadzone jedynie do lat 30. XIX wieku, więc pomija okres objęty moimi studiami. W związku z tym posiłkowałem się kilkoma zbiorami rosyjskich dokumentów wydawanych przez osoby prywatne, jak Friedrich Stieve, Otto Hoetzsch i Benno Siebert oraz opublikowanymi w radzieckim czasopiśmie „Krasnyj Archiv”⁸.

Nie wykorzystałem natomiast źródeł i opracowań w języku perskim. Po pierwsze uniemożliwiła mi to bariera językowa. Po drugie, irańscy badacze tego zagadnienia, jak Firuz Kazemzadeh, Ahmed Mahrad czy Nasrollah Rezai⁹ publikowali wyniki swych badań w językach zachodnich. Nie istnieje również perskie wydawnictwo źródłowe o podobnym charakterze jak wyżej opisane, a stan zachowania perskich archiwów i ich dostępność pozostawia wiele do życzenia¹⁰. Poza tym perscy dyplomaci prowadzili swą korespondencję z Niemcami w języku francuskim.

W części poświęconej zagadnieniom gospodarczym sięgnąłem po roczniki statystyczne Rzeszy Niemieckiej z lat 1897-1914, a na potrzeby analizy stosunku niemieckiej opinii publicznej do Persji wykorzystałem metodę próby. Dokonałem kwerendy w stenogramach z posiedzeń Reichstagu oraz trzech czasopismach, które z racji ich profilu mogły być najbardziej wyczulone na te zagadnienia, mianowicie: organie Niemieckiego Towarzystwa Azjatyckiego, skupiającego przemysłowców, kupców, naukowców, podróżników i osoby zainteresowane problematyką azjatycką „Asien”, wszechniemieckim „Alldeutscher Blätter” i organie Niemieckiego Towarzystwa Kolonialnego „Deutsche Kolonialzeitung”. Wyszedłem z założenia, że jeśli tam nie pojawił się program działania w Persji (nawet nierealny, konstruowany z pozycji wielkomocarstwowych), to próżno by go szukać gdzie indziej. Uzupełnienie korespondencji dyplomatycznej, prasy, stenogramów i danych statystycznych stanowią pamiętniki¹¹ oraz publicystyka¹².

Najbardziej znaną i najczęściej cytowaną pracą poświęconą stosunkom persko-niemieckim przed 1914 r. jest monografia pióra Bradforda Martina¹³. Jej autor skupił się jednak wyłącznie na dyplomatycznym wymiarze wzajemnych relacji i pominął okres lat 1912-1914. Cezura 1912 r. jest, w moim przekonaniu, sztuczna i wywód należało zakończyć albo na 1911 albo 1914 roku. Martin nie skorzystał z wielu rosyjskich źródeł, nawet tych opublikowanych w językach zachodnich, czy niemieckich roczników statystycznych. Co ważniejsze, jego wnioski budzą poważne zastrzeżenia, zwłaszcza teza, że w latach 1906-1911, czyli od wybuchu rewolucji młodoperskiej po porozumienie poczdamskie, doszło do próby niemieckiej ekspansji politycznej w Persji. Także pod koniec lat 50. poprzedniego stulecia ukazała się praca autorstwa Nasrollaha Rezaia¹⁴. W mej ocenie nie wyczerpuje ona tematu, o czym świadczy fakt, że autor ponad czterdzieści lat stosunków niemiecko-perskich opisał na niespełna stu stronach, w oparciu o dość ograniczoną bazę źródłową (nie wykorzystał m.in. wszystkich dostępnych wówczas źródeł opublikowanych). Z przyczyn oczywistych prace Gehrkego, Mahrada, Sadky, Hirschfelda czy Basta potraktowały interesujący mnie temat bardzo skrótowo¹⁵. Persko-niemieckie związki gospodarcze zostały szerzej poruszone przez Jägera, Littena, i Kochwassera¹⁶. Z tych trzech ostatnich na szczególną uwagę zasługuje praca Litttena, który skrupulatnie przedstawił inwestycje gospodarcze krajów europejskich w Persji. Kochwasser natomiast skupił się na okresie po drugiej wojnie światowej, a fragment dotyczący persko-niemieckich stosunków handlowych przed 1914 r. potraktował jako rozszerzony wstęp. Mimo że czas publikacji pracy Jägera nie sprzyjał forowaniu obiektywnych ocen, zaskakuje ona trafnością ocen dotyczących miejsca Persji w niemieckiej polityce handlowej.

Historiografia radziecka i rosyjska koncentrowała się na niemieckiej aktywności w Persji w okresie międzywojennym. Interesujące mnie zagadnienia potraktowane zostały więc w sposób skrótowy i silnie zideologizowany¹⁷. Najbardziej wartościowe, zwłaszcza w aspekcie stosunków brytyjsko-rosyjskich oraz rosyjskiej opinii publicznej, są prace Ignatieva i Efremova¹⁸. Do tej pory dużą wartość faktograficzną zachowuje monografia Ivanova¹⁹.

Zdecydowanie lepiej zbadana jest rywalizacja rosyjsko-brytyjska w Persji. Temat ten opracowany został w monografii przez Firuza Kazemzadeha. Ostatnio ukazała się książka jego uczennicy Jennifer Siegel, której jako pierwszej udało się dotrzeć do archiwów rosyjskich. Zajęła się ona, co stanowi dodatkową wartość, mało dotychczas badanym okresem lat 1907-1914²⁰. Z innych prac w części poświęconych temu zagadnieniu można wymienić monografie Nazema, Neilsona, Ostalcevej, a z polskich Brzezińskiego²¹.

Pracę podzieliłem na siedem rozdziałów w układzie chronologicznym. Jedynie ostatni, siódmy rozdział, poświęcony gospodarce i ideologii, nosi charakter problemowy. Praca koncentruje się na polityce niemieckiej, lecz z powodu dominującej pozycji Rosji i Wielkiej Brytanii w Azji Środkowej część rozdziału pierwszego oraz rozdziały drugi i piąty są w całości poświęcone polityce tych państw wobec Persji. Bez przedstawienia roli, jaką oba mocarstwa odgrywały w państwie szacha, nie sposób bowiem zrozumieć polityki Niemiec. Dla większej przejrzystości tekstu i wygody Czytelnika rozdziały zostały podzielone na podrozdziały.

W tekście, zgodnie z dziewiętnastowiecznym zwyczajem, pod terminem „mocarstwa sąsiednie” kryją się Wielka Brytania i Rosja. Dla określenia mieszkańców Persji używam terminu Persowie, pod którym rozumiem wszystkich mieszkańców Persji, a nie tylko jeden z narodów zamieszkujących dzisiejszy Iran. Z kolei pisząc o zwolennikach przemian w Persji na początku XX wieku, wymiennie używam zwrotów młodopersowie, konstytucjonaliści rewolucjoniści i mudżahedini, zdając sobie oczywiście sprawę z różnych odcieni znaczeniowych tych pojęć, Aby uniknąć niezręcznych stylistycznie powtórzeń, Urząd Spraw Zagranicznych czasem referowałem jako Wilhelmstrasse, od ulicy w Berlinie, gdzie znajdowała się siedziba Auswärtiges Amt.

Niestety, w przypadku części postaci występujących w tekście nie udało mi się ustalić ich imion. Dotyczy to osób zajmujących mniej eksponowane stanowiska i wynika z ówczesnej maniery pisania per pan.

W opisie bibliograficznym niemieckich archiwaliów spotkałem się z trudnościami przy prawidłowym określaniu dokumentów wypływających z kancelarii Auswärtiges Amt. Poza nadawcą, adresatem i datą wystawienia podaję numer dokumentu (lub dokumentów), który wcześniej wpłynął do kancelarii, a do treści którego odnosi się dany telegram bądź list. W przypadku korespondencji napływającej do centrali podaję przypisany jej numer oraz datę wpłynięcia do kancelarii. Z kolei dokumenty z Bundesarchiv opisywałem, podając numer zbioru (Bestandsignatur), akt (Archivsignatur) oraz numer dokumentu i datę wpływu do kancelarii Urzędu Spraw Zagranicznych. W przypadku zbiorów dostępnych na mikrofilmach zamieściłem numer filmu. Wszystkie daty podaję w kalendarzu gregoriańskim. Analizę persko-niemieckich obrotów handlowych skończyłem na 1913 r., gdyż za następny rok, z przyczyn oczywistych, brak pełnych danych. Dla większej przejrzystości wywodu podaję przybliżoną wartość walut występujących w tekście: 1 funt szterling – 6 tomanów – 13 rubli – 20 marek. Wszystkie cytowane tłumaczenia tekstów źródłowych są mego autorstwa.

W tym miejscu chciałbym gorąco podziękować wszystkim tym, którzy przyczynili się do powstania tej pracy. W pierwszym rzędzie są to promotor mego doktoratu prof. dr hab. Tomasz Wituch i jego recenzenci: prof. dr hab. Marek Czapliński z Uniwersytetu Wrocławskiego oraz śp. prof. dr hab. Leszek Jaśkiewicz z Uniwersytetu Warszawskiego. Dziękuję także pani mgr Iwonie Nowickiej z Instytutu Orientalistycznego Uniwersytetu Warszawskiego za pomoc w transkrypcji nazewnictwa perskiego oraz mym przyjaciołom Maćkowi Kowalczykowi i Pawłowi Maciejewskiemu za przygotowanie mapy i wykresów. Szczególnie zaś dziękuję za wszechstronną pomoc, wsparcie moralne, słowa zachęty w chwilach zwątpienia i odciążenie od wielu prac domowych, mej żonie Agnieszce.Rozdział 2 Rewolucja młodoperska 1906-1911 Polityka Wielkiej Brytanii i Rosji w Persji w latach 1906-1911

Pierwszy etap rewolucji młodoperskiej 1905-1910

W 1906 r. doszło w Persji do wybuchu rewolucji, która głęboko przeobraziła stosunki wewnętrzne oraz znacząco wpłynęła na jej pozycję międzynarodową. Do wybuchu doprowadził cały splot czynników, a znaki pogłębiającego się kryzysu widoczne były od kilkunastu lat. Kraj popadał w coraz większą zależność od mocarstw zachodnich, co przejawiało się zwłaszcza w jego wzrastającym zadłużeniu oraz uzyskaniu przez zagranicznych inwestorów wielu intratnych koncesji gospodarczych, np. bankowych, telegraficznych, kopalnianych i drogowych¹⁰⁹. Czyniło to perską niepodległość iluzoryczną. Anachroniczny, niewydolny i skorumpowany system polityczny nie był w stanie odwrócić tej niekorzystnej tendencji.

Taki stan rzeczy kontestowały różne grupy społeczne. Do głosu zaczęła dochodzić wykształcona w Europie, choć nieliczna warstwa inteligencji. Dążyła ona do wprowadzenia reform liberalnych i modernizacji Persji według wzorów zachodnich. Jej przedstawiciele w 1890 r. rozpoczęli w Londynie wydawanie czasopisma „Karun”. Oprócz niego w Konstantynopolu ukazywała się „Achtar”, w Indiach „Habl al-Matin”, a w Syrii „Surije”¹¹⁰. Niezadowolenie z panującej sytuacji wyrażali także coraz trudniej radzący sobie z europejską konkurencją perscy kupcy. Ich kolonie w Istambule, Kairze, Damaszku, Karaczi, Bombaju czy miastach rosyjskich stanowiły ważne ogniwa w transmisji wzorców europejskich do Persji. Z kolei szyickie duchowieństwo w coraz głębszej penetracji Persji przez Europejczyków dostrzegało zagrożenie dla islamu. Na tym gruncie popularność uzyskały hasła panislamskie głoszone przez Dżamala ad-Dina. W wyniku wojny z Japonią nastąpiło także załamanie w handlu z Rosją – głównym partnerem handlowym Persji. Zaowocowało to wzrostem cen żywności i problemami aprowizacyjnymi. Sytuację dodatkowo pogorszyła epidemia cholery¹¹¹.

W końcu do oporu wobec samowoli szacha i obcych wpływów zachęciła klęska Rosji na Dalekim Wschodzie oraz wybuch rewolucji w samym państwie carów. W wyniku wzrostu znaczenia ruchu robotniczego w samej Rosji, Persowie przebywający w Baku założyli w 1905 r. Socjaldemokratyczną Partię Iranu. Nie była to jednak organizacja masowa¹¹². Od połowy lat 90. XIX wieku uaktywniły się andżomany – tajne kluby polityczne kontestujące istniejący system i domagające się reform. Większa część społeczeństwa wyrażała te dążenia poprzez frazeologię religijną, wznosząc hasła powrotu do prawdziwych wartości islamu i oporu wobec dominacji niewiernych. W początkowym okresie rewolucji doszło do taktycznego sojuszu środowisk religijnych ze zwolennikami reform na wzór zachodni¹¹³.

Do pierwszych poważnych oznak przesilenia doszło już w 1903 r. Latem przez Persję przetoczyła się fala nastrojów antyeuropejskich. Przejawiały się one w ekscesach wymierzonych w mniejszości religijne (chrześcijan, żydów, wyznawców babizmu). Pod wpływem nastrojów ulicy we wrześniu 1903 r. szach zdymisjonował znienawidzonego i uosabiającego stary reżim premiera Atabak-e Azama (znanego też jako Amin-as Saltane)¹¹⁴. Niespełna dwa lata później, w grudniu 1905 r. Persja stała się widownią kolejnych niepokojów. Demonstranci domagali się odwołania gubernatora Teheranu Ala ad-Doulego oraz kolejnego premiera Ejna ad-Doulego, którego obarczano współodpowiedzialnością za zaciąganie międzynarodowych pożyczek, ekstrawaganckie podróże zagraniczne szacha i korupcje. Po kilku tygodniach zamieszek i okupacji meczetów, słaby i kapryśny Mozaffar ad-Din ugiął się, obiecując w styczniu 1906 r. dymisję premiera i powołanie „Domu Sprawiedliwości”, czyli parlamentu. Te zapewnienia przejściowo uspokoiły nastroje społeczne¹¹⁵.

Perscy rewolucjoniści schronieni w poselstwie Wielkiej Brytanii w Teheranie

Do lata 1906 r. nie zostały one jednak zrealizowane. Co więcej, premier zdecydował się na politykę represji i aresztowanie przedstawicieli opozycji. Wywołało to zajścia, w trakcie których zginęło kilku sejjdów (osób uważanych za członków rodu Mahometa). Na znak protestu w lipcu doszło do kolejnych, masowych niepokojów. Zamknięto bazary, a duchowni opuścili Teheran i udali się do świętego miasta Qum. Kilkanaście tysięcy Teherańczyków schroniło się w meczetach i konsulacie brytyjskim (tylko w tym ostatnim ponad 13 tysięcy). Wielką Brytanię – ojczyznę monarchii parlamentarnej – uważano bowiem za naturalnego sprzymierzeńca liberalnych przemian. Protestujący domagali się m.in. kodyfikacji prawa, uchwalenia konstytucji, amnestii dla zwolenników opozycji i dymisji znienawidzonego premiera. Skala protestów była na tyle wielka, że 30 lipca szach odwołał Ejna ad-Doulego, a niespełna tydzień później zgodził się na zwołanie parlamentu i przygotowanie konstytucji¹¹⁶.

Szach grał jednak na zwłokę i nie ogłaszał dekretów wykonawczych. Aby zmusić go do respektowania przyjętych wcześniej zobowiązań, na początku września grupa mieszkańców Teheranu ponownie schroniła się w ogrodach brytyjskiego poselstwa¹¹⁷. Mozaffar ad-Din ugiął się i tym razem. Na początku października odbyły się wybory, a już siódmego, nie oczekując na przybycie posłów z prowincji, uroczyście otwarto obrady Madżlesu. Jego pierwszym zadaniem, oprócz zapewnienia właściwej aprowizacji Teheranu i kontroli cen żywności, było zredagowanie tekstu ustawy zasadniczej. Projekt konstytucji przygotowano zaledwie w ciągu kilku tygodni. Zakładał on m.in. powstanie dwuizbowego parlamentu. Do zadań izby niższej – Madżlesu należała głównie legislacja i kontrola finansów państwa. Bez jego zgody rząd nie mógł zaciągnąć pożyczki zagranicznej, nałożyć nowego podatku czy udzielić podmiotom zagranicznym koncesji gospodarczych. Miało to zapobiec popadnięciu Persji w jeszcze większą zależność od mocarstw. Konstytucja wprowadzała także odpowiedzialność ministrów przed parlamentem, choć wciąż mieli oni być powoływani przez szacha. Druga izba parlamentu – Senat, nigdy nie została powołana do życia. Śmiertelnie chory władca podpisał konstytucję 31 grudnia 1906 r. Persja stała się formalnie monarchią konstytucyjną¹¹⁸.

Wejście na teren Madżlesu

Cztery dni później Mozaffar ad-Din umarł. Nowym władcą został jego syn, dotychczasowy gubernator Azerbejdżanu i protegowany Rosjan, Mohammad Ali. Mimo iż podczas koronacji zobowiązał się do przestrzegania konstytucji i praw zagwarantowanych przez swego ojca, to faktycznie sprzeciwił się on jakimkolwiek ograniczeniom władzy monarszej i wszelkimi dostępnymi środkami usiłował doprowadzić do przywrócenia status quo sprzed lata 1906 r. Przedstawiciele Madżlesu nie zostali nawet zaproszeni na uroczystości koronacyjne.

W czerwcu 1907 r. Mohammad Ali wezwał do kraju przebywającego na emigracji Amina as-Saltanego i powierzył mu funkcję premiera. Nie był on jednak w stanie opanować sytuacji w kraju i podejrzewany o knowania przeciw Madżlesowi został zastrzelony w sierpniu 1907 r. Po zabójstwie Amina nastąpił okres wstrząsów politycznych, podczas których szach i parlament nie mogli porozumieć się co do osoby premiera i składu nowego rządu. Pod koniec października 1907 r. funkcja ta przypadła wykształconemu w wielkiej Brytanii i znanemu z liberalnych poglądów Naserowi ol-Molkowi.

Szach Mohammad AliWydawnictwo Akademickie DIALOG

specjalizuje się w publikacji książek dotyczących języków, zwyczajów, wierzeń, kultur, religii, dziejów i współczesności świata Orientu.

Naszymi autorami są znani orientaliści polscy i zagraniczni, wybitni znawcy tematyki Wschodu.

Wydajemy także przekłady bogatej i niezwykłej literatury pięknej krajów Orientu.

Redakcja: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/219
tel. (22) 620 32 11, (22) 654 01 49
e-mail: [email protected]

Biuro handlowe: 00-112 Warszawa, ul. Bagno 3/218
tel./faks (22) 620 87 03
e-mail: [email protected]
www.wydawnictwodialog.pl

Serie Wydawnictwa Akademickiego DIALOG:

• Języki orientalne

• Języki Azji i Afryki

• Literatury orientalne

• Skarby Orientu

• Teatr Orientu

• Życie po japońsku

• Sztuka Orientu

• Dzieje Orientu

• Podróże – Kraje – Ludzie

• Mądrość Orientu

• Współczesna Afryka i Azja

• Vicus. Studia Agraria

• Orientalia Polona

• Literatura okresu transformacji

• Literatura frankofońska

• Być kobietą

• Temat dnia

• Życie codzienne w…

Prowadzimy sprzedaż wysyłkową