Prawa człowieka w polityce demokracji zachodnich wobec Polski w latach 1975-1981 - ebook

Wstęp

Po II" wojnie światowej idea praw ochrony człowieka zyskała powszechną akceptację. Nowe myślenie o tej kwestii legło u podstaw przyjęcia w 1948 r. przez Narody Zjednoczone Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka, której postanowienia wzmocniły Międzynarodowe Pakty Praw Człowieka (Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych oraz Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych), przyjęte w grudniu 1966 r. przez Zgromadzenie Ogólne Organizacji Narodów Zjednoczonych (ONZ). Prawa człowieka obejmują prawo do życia, wolności, bezpieczeństwa, wysłuchania przez niezawisły sąd, gwarantują wolność myśli, sumienia i religii, prawo do zgromadzeń i zrzeszania się. Kolejnym milowym krokiem na tym polu było podpisanie przez przywódców lub szefów rządów wszystkich krajów europejskich (z wyjątkiem Albanii) oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady Aktu Końcowego Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE) w Helsinkach w 1975 r., a zwłaszcza zawartych w nim zobowiązań z tzw. trzeciego koszyka dotyczących praw człowieka oraz swobody podróżowania i wymiany informacji.

Chociaż pod względem kodyfikacji prawa międzynarodowego dokument ten nie przynosił zasadniczych zmian, odegrał istotną rolę w rozwoju myślenia na temat praw człowieka. Z jednej strony umożliwił społeczeństwom w krajach Europy Wschodniej, w tym w Polsce, lepsze korzystanie z międzynarodowych praw na tym polu po konferencji w Helsinkach. Z drugiej stworzył demokracjom zachodnim korzystne przesłanki uwzględnienia tej kwestii w swojej polityce wobec Związku Radzieckiego i krajów od niego zależnych.

W Deklaracji Zasad rządzących wzajemnymi stosunkami między państwami – stanowiącej integralną część porozumienia helsińskiego – znalazło się także odwołanie do konieczności przestrzegania Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i Międzynarodowych Paktów Praw Człowieka. Szczególną rolę w naszych rozważaniach odgrywa część zwana umownie trzecim koszykiem, w którym sygnatariusze zobowiązywali się m.in. do ułatwiania kontaktów międzyludzkich, łączenia rodzin i zawierania małżeństw między obywatelami różnych państw oraz do zapewnienia obywatelom prawa do informacji.

Akt Końcowy KBWE nie miał w rzeczywistości charakteru traktatu międzynarodowego i nie podlegał ratyfikacji przez strony, które go podpisały. Mimo to sam fakt zawarcia go przez głowy państw lub szefów rządów, wraz z zasadą pacta sunt servanda, stwarzał poważny problem dla państw Układu Warszawskiego. Najbardziej zaskakujące dla Zachodu, w świetle dotychczasowej polityki państw bloku radzieckiego, a szczególnie samego ZSRR, było przyjęcie przez nie ustaleń w kwestii współpracy w dziedzinie humanitarnej zawartych w trzecim koszyku. Zamierzały one jednak traktować część pierwszą Aktu Końcowego, dotyczącą potwierdzenia granic i wyrzeczenia się użycia siły w stosunkach międzynarodowych, jako obligatoryjną, uznając koszyk humanitarny za niezobowiązującą deklarację intencji. Obawy krajów komunistycznych wynikały głównie ze stworzenia niebezpiecznej możliwości ingerencji Zachodu w ich sprawy wewnętrzne, przygotowywały się zatem na taką ewentualność. Ten niepokój był uzasadniony, po początkowym bowiem wahaniu Stany Zjednoczone i inne kraje demokratyczne uznały prawa człowieka i jego podstawowe wolności za zasadny i uprawniony przedmiot dialogu oraz negocjacji i rozmów między Wschodem a Zachodem.

Interesująca jest zatem odpowiedź na pytanie, w jaki sposób to zagadnienie było obecne w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981. Cezurę początkową umownie wyznacza podpisanie Aktu Końcowego KBWE, zamykającą zaś wprowadzenie w Polsce stanu wojennego 13 grudnia 1981 r., który otworzył zupełnie nowe postrzeganie przez Zachód sytuacji w PRL odnośnie do tej kwestii. Jednocześnie w drugiej połowie lat 70. doszło do wzrostu napięć politycznych, kryzysu gospodarczego i pogorszenia nastrojów społecznych nad Wisłą wyrażającego się m.in. powstaniem opozycji politycznej, co w konsekwencji prowadziło do protestu w 1980 r. i powstania NSZZ „Solidarność”, a także miało swoje przełożenie na politykę Zachodu wobec PRL.

Analizą zostały objęte te demokratyczne państwa, które utrzymywały w tym okresie najbardziej rozwinięte stosunki z Warszawą, co więcej, władzom peerelowskim szczególnie zależało na dobrych relacjach z nimi. Uwzględniono więc politykę najważniejszych krajów pozaeuropejskich – Stanów Zjednoczonych i Kanady, demokracji zachodnioeuropejskich – Wielkiej Brytanii, Republiki Federalnej Niemiec i Francji oraz krajów skandynawskich.

Istotny problem badawczy stanowi zatem pytanie, do jakiego stopnia kwestia praw człowieka była obecna w ich stosunkach z Warszawą oraz jaką odgrywała w nich rolę. Należy także zastanowić się, czy poszczególne państwa prowadziły spójne działania w tej materii, czy też niejednakowo podchodziły do możliwości wykorzystania tego czynnika w polityce wobec Polski. Ujęcie porównawcze pozwala na pokazanie różnic i podobieństw w realizacji tego elementu w relacjach z PRL związanych zarówno z uwarunkowaniami kontaktów z Warszawą, jak i własnymi czynnikami wewnętrznymi. Osobne miejsce zajmuje pytanie, jak dalece działania demokracji zachodnich brały pod uwagę politykę władz peerelowskich i rozwój sytuacji wewnętrznej nad Wisłą. Innymi słowy, czy podejście oraz cele polityczne Zachodu ewoluowały wraz z przemianami zachodzącymi w Polsce w interesującym nas okresie. Jednym z istotnych elementów rozważań jest także stosunek demokracji zachodnich do narodzin i rozwoju opozycji politycznej w PRL. Trzeba się zastanowić, czy użycie praw człowieka odgrywało jakąś rolę we wsparciu ruchu dysydenckiego przez USA i inne państwa. Interesująca jest też odpowiedź na pytanie, w jakim stopniu ich działania na tym polu wpływały na zmianę podejścia rządu komunistycznego do kwestii wewnętrznych, przede wszystkim przeciwników politycznych w drugiej połowie lat 70., oraz opozycji solidarnościowej powstałej po Sierpniu ’80. Na koniec trzeba zastanowić się nad zasadniczą kwestią – czy wykorzystanie praw człowieka było skuteczne i przyniosło korzyści w działaniach podejmowanych wobec Polski.

Mimo podjęcia w ostatnich latach nowych badań związanych z prawami człowieka zagadnienie ich obecności w polityce zachodnich demokracji wobec PRL nie zostało jeszcze całościowo zbadane. Istnieją nieliczne monografie pokazujące zwłaszcza rolę tego czynnika w polityce Stanów Zjednoczonych wobec Europy Wschodniej i Polski, ale nie wyczerpują one tematu. Również w przypadku Wielkiej Brytanii literatura przedmiotu jest dosyć ograniczona. W wielu publikacjach, w których poruszono problemy brytyjskiej polityki zagranicznej w aspekcie praw człowieka, nie znajdziemy informacji o Polsce. Zagadnienia praw człowieka były uwzględniane w pracach dotyczących stosunków PRL–RFN, aczkolwiek nie doczekały się odrębnej monografii. W niewielkim stopniu dotyczą Polski ogólne opracowania na temat wykorzystania tej kwestii przez Bonn. W przypadku pracy omawiającej stosunki polsko-francuskie zagadnieniu praw człowieka nie poświęcono uwagi, ale np. prezentowano szczegółowo stosunki kulturalne, które przede wszystkim budziły zainteresowanie Paryża i były traktowane jako realizacja Aktu Końcowego KBWE. W przypadku krajów skandynawskich badacze z Danii i Norwegii dostrzegają ogólnie problematykę obecności praw człowieka w polityce zagranicznej tych państw. Zaskakujące jest natomiast, że tego zagadnienia nie wyodrębniają historycy szwedzcy. W nielicznych wzmiankach dotyczących Polski traktuje się ją jako część bloku wschodniego, kraj mający swoją specyfikę, ale niebudzący szczególnego zainteresowania wśród badaczy. Wyjątek stanowi jedna, ostatnio wydana monografia dotycząca stosunków Szwecji z PRL w latach 80.. Zupełnie nieobecny jest ten problem w pracach dotyczących relacji Kanady z Polską. Warto zauważyć, że także polityka demokracji zachodnich wobec Warszawy w okresie „Solidarności” nie była całościowo rozpatrywana, a w istniejących już opracowaniach, dotyczących zwłaszcza okresu 1980–1989, nowe, ostatnio odtajnione materiały z archiwów zachodnich dotyczące praw człowieka zostały wykorzystane w małym stopniu.

Zagraniczny aspekt działań opozycji nad Wisłą zajmuje niewiele miejsca w licznych pracach na ten temat wydanych w Polsce. W opracowaniu poświęconym kwestiom międzynarodowym w myśli dysydenckiej w PRL w latach 1976–1980 temat polityki Zachodu wobec Warszawy, a zwłaszcza wykorzystaniu praw człowieka, nie jest poruszony, choć trzeba dostrzec cenne informacje dotyczące przemyśleń opozycji na temat KBWE, w tym głównie polityki USA w okresie administracji prezydenta Jimmy’ego Cartera. W ostatnich latach podjęto natomiast badania nad stosunkiem władz PRL i opozycji demokratycznej do praw człowieka w procesie KBWE. Literatura ta została zatem wykorzystana dla skonfrontowania widzenia przez państwa zachodnie sytuacji dysydentów w PRL z rzeczywistą sytuacją. W pracy wykorzystaliśmy także najważniejsze wydawnictwa źródłowe dotyczące ruchu dysydenckiego i polityki wobec niego władz komunistycznych.

Pracę otwiera rozdział Jakuba Tyszkiewicza poświęcony obecności praw człowieka w polityce USA wobec PRL w drugiej połowie lat 70. Waszyngton, zwłaszcza w okresie prezydentury Cartera, w najwyższym stopniu wplótł tę tematykę w politykę zagraniczną i był liderem w poruszaniu tej kwestii w relacjach bilateralnych. Następnie Jacek Tebinka omawia problem wykorzystania praw człowieka w polityce bliskiego sojusznika amerykańskiego, a także ważnego partnera gospodarczego PRL – Wielkiej Brytanii. Z kolei Wanda Jarząbek porusza obecność tej tematyki w polityce dwóch znaczących państw na kontynencie europejskim – RFN i Francji, z którymi Warszawa w tym okresie utrzymywała ożywione kontakty na różnych polach współpracy. Paweł Jaworski podejmuje natomiast kwestię wykorzystania praw człowieka w postępowaniu państw skandynawskich – Szwecji oraz Danii i Norwegii – w stosunku do Polski. Tom zamyka opracowanie Jacka Tebinki poświęcone użyciu praw człowieka przez Kanadę w polityce wobec Warszawy. Ze względu na stosowanie przez poszczególne państwa różnych elementów z arsenału praw człowieka oraz w niejednakowym natężeniu zdecydowaliśmy się pozostawić swobodę autorom w wyborze wewnętrznej struktury swoich rozdziałów w celu lepszego podkreślenia podobieństw i odrębności zachowań demokracji zachodnich w ich relacjach z Polską.

Przygotowanie pracy wymagało przeprowadzenia pogłębionej kwerendy źródłowej w archiwach zagranicznych, która objęła przede wszystkim nowe materiały źródłowe, niemal niewykorzystane dotąd przez historyków, w większości odtajnione w ostatnich latach. W przypadku Stanów Zjednoczonych podstawę archiwalną stanowiły zwłaszcza dokumenty z bibliotek prezydenckich Geralda Forda w Ann Arbour, Jimmy’ego Cartera w Atlancie, Ronalda Reagana w Simi Valley oraz National Archives w Waszyngtonie (w tym dostępna w sieci baza Access to Archival Databases, zawierająca depesze wytworzone przez dyplomację amerykańską z lat 1975–1979) oraz archiwalia Departamentu Stanu, odtajnione w ramach Freedom of Information Act (również dostępne w internecie). Podstawowym źródłem do przedstawienia praw człowieka w brytyjskiej polityce zagranicznej były zbiory The National Archives w Kew pod Londynem. W przypadku RFN podstawę badań stanowiły materiały MSZ RFN. Przydatne były też dokumenty przechowywane w Archiwum Polityki Chrześcijańsko-Demokratycznej w Fundacji Konrada Adenauera (Archiv für Christlisch-Demokratische Politik) i Archiwum Fundacji im. Friedricha Eberta (Archiv der sozialen Demokratie), szczególnie kolekcje prywatne polityków niemieckich. Podstawę opisu działań Paryża na polu praw człowieka stanowiły materiały MSZ. Źródła z francuskich archiwów prezydenckich dotyczące Polski nie były tak licznie reprezentowane. W przypadku państw skandynawskich analizę oparto na kwerendzie w archiwach ministerstw spraw zagranicznych w Sztokholmie i Oslo. Mimo podejmowanych prób nie udało się natomiast uzyskać dostępu do kolekcji znajdujących się w archiwum MSZ w Kopenhadze. Z tego powodu posiłkowano się kopiami duńskiej dokumentacji przesyłanej partnerom norweskim. Najbardziej interesujące materiały pozwalające na analizę kanadyjskiej polityki wobec Polski w kwestii praw człowieka znalazły się w archiwum państwowym (Library and Archives Canada) w Ottawie. Istotne uzupełnienie z polskiej strony stanowiły materiały z Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych, natomiast rozczarowują pod kątem analizy praw człowieka dokumenty z zespołu KC PZPR zdeponowane w Archiwum Akt Nowych.

Z publikowanych wydawnictw źródłowych wykorzystanych w pracy trzeba wspomnieć o tomach przedstawiających amerykańską politykę zagraniczną Foreign Relations of the United States, głównie za czasów Cartera, brytyjskie dokumenty Documents on British Policy Overseas (w tym tom poświęcony polityce Polski w okresie „Solidarności” i stanu wojennego) oraz niemieckie Akten zur Auswärtigen Politik der Bundesrepublik Deutschland. Stenogramy dyskusji w brytyjskim parlamencie dotyczące obecności kwestii praw człowieka w polityce zagranicznej, przede wszystkim w Izbie Gmin, są dostępne online na stronie HANSARD 1803–2005. Wykorzystano także korpus polskiego wydawnictwa źródłowego Polskich Dokumentów Dyplomatycznych z lat 70.

Niewiele informacji na temat obecności praw człowieka w polityce wobec PRL prowadzonej przez demokracje zachodnie w drugiej połowie lat 70. można znaleźć we wspomnieniach czołowych polityków i dyplomatów z tych krajów.

Kwerendą prasową objęto również najważniejsze, opiniotwórcze tytuły prasowe w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i państwach skandynawskich.

Powstanie książki było możliwe dzięki grantowi badawczemu Narodowego Centrum Nauki UMO-2014/13/B/HS3/04900 pt. Prawa człowieka w polityce państw zachodnich wobec Polski w latach 1975–1981, realizowanemu w latach 2015–2018, którego kierownikiem był Jakub Tyszkiewicz.