Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji - ebook

Wstęp

Monografia Psychologia dorastania. Zmiany rozwojowe w dobie globalizacji jest próbą całościowego ujęcia zmian zachodzących w jednostce będącej w okresie dorastania (tj. między 12 a 20–23 r.ż.) i żyjącej w obszarze wpływów zglobalizowanej rzeczywistości.

Autorzy większości istniejących modeli rozwoju opisują przede wszystkim uniwersalne mechanizmy rozwojowe, względnie niezależne od dynamiki zmian kulturowo-cywilizacyjnych. Dzięki nim dowiadujemy się o rozwoju danej funkcji psychicznej przebiegającym w podobny sposób w różnych kontekstach sytuacyjnych. Koncepcje Erika Eriksona, Jeana Piageta, Lawrence’a Kohlberga, Giseli Labouvie-Vief, Juana Pascual-Leone czy też Paula Baltesa opisują takie właśnie uniwersalne mechanizmy różnych wymiarów rozwoju psychicznego: poznawczego, moralnego czy osobowości.

Dynamika jednak współczesnych zmian kulturowo-cywilizacyjnych, określanych zwykle mianem globalizacji, współzależność polityczna i ekonomiczna państw, zwłaszcza skok technologiczny i pojawienie się nowych narzędzi komunikacji z całym światem, takich jak internet i telefony komórkowe, a także możliwość szybkiego przemieszczania się w dowolne miejsce na kuli ziemskiej, przyczyniają się do radykalnego przyspieszenia tempa życia oraz do pojawienia się niespotykanych dotąd zmian nie tylko w sferze funkcjonowania społecznego, lecz również w psychice jednostki. Szczególną rolę w globalizacji odgrywa obecnie internet, który umożliwia skrócenie czasu i przestrzeni dzielących ludzi na całym świecie, pozwala na interaktywne uczestnictwo w sieci i aktywny udział w kreowaniu relacji z innymi. W końcu, informacje krążące w ogromnej ilości w sieci praktycznie na każdy temat, do których jest natychmiastowy i łatwy dostęp, niejednokrotnie zastępują tradycyjne środki i sposoby uczenia się i nauczania.

Współcześnie mamy do czynienia ze zjawiskiem przenikania się kultur, co skutkuje poważnymi zmianami również w sferze obyczajów, systemów wartości, rozwoju kultury popularnej wyznaczającej nowe trendy i mody, w konsumpcyjnym stylu życia, a także w propagowaniu różnych zachowań. Zachowań stanowiących nie tylko szansę rozwoju jednostek, lecz także określone, niejednokrotnie słabo jeszcze rozpoznawane, zagrożenia dla podmiotu, społeczeństw oraz globalnego świata społecznego i fizycznego (charakterystyka procesów globalizacyjnych patrz rozdz. 1).

Dlatego też od kilkudziesięciu lat głównie socjologowie, a ostatnio również psychologowie zaczęli zwracać uwagę na wpływ globalizacji nie tylko w obszarze kultury i społecznych zachowań, lecz także na specyfikę przebiegu rozwoju psychicznego człowieka w jego różnych wymiarach. Podkreśla się również zwykle, że to młodzież jest głównym adresatem idei globalizacyjnych (patrz Brzezińska, 2000; Obuchowski, 2001; Wosińska, 2004).

W naszej monografii przyjmujemy, ze względu na specyfikę rozwoju w okresie adolescencji, że właśnie ta grupa wiekowa jest szczególnie podatna na oddziaływania zglobalizowanej rzeczywistości. Dorastający stoją bowiem zarówno przed zadaniem budowania zrębów nowej, bo już świadomie ukształtowanej tożsamości osobistej, mającej otworzyć ich na dorosłość, jak i przed istotną weryfikacją dotychczasowych wpływów, zwłaszcza pochodzących ze strony autorytetu dorosłych. Globalizacja z jej bogactwem bodźców odnoszących się do każdej sfery rozwoju adolescenta: biologicznej, seksualnej, poznawczej, emocjonalnej, społecznej, oraz z ogromem różnorodnych możliwości do wyboru, tworzy dogodną bazę, z której dorastający wybiera „budulec” przydatny w rozwoju osobistym (patrz rozdz. 2, 4, 5, 6, 7, 10, 11). Z tego samego powodu stanowi ona rzeczywistość bardzo skomplikowaną i wymagającą, gdyż zalew równowartościowych bodźców, bombardujących jaźń adolescenta, może utrudniać przebieg rozwoju w różnych sferach, wymusza bowiem wybór, do jakiego młody człowiek nie jest jeszcze przygotowany (patrz rozdz. 1, 2, 3, 4, 9, 10, 11).

Dlatego też przyjmujemy, że w okresie dorastania, zwłaszcza w dobie globalizacji, możemy mieć do czynienia z bardzo różnymi ścieżkami rozwoju indywidualnego: od bardzo zaawansowanego, wręcz typowego dla osób dorosłych, do bardzo niedojrzałego, typowego dla wcześniejszych rozwojowo etapów, czy też „książkowego”, to jest wpisującego się w tradycyjny schemat adolescencji, opisywany przez klasyków psychologii rozwojowej. Co więcej, u tej samej jednostki tempo i jakość rozwoju w poszczególnych sferach nie muszą być zsynchronizowane: regresowi w jednym obszarze może towarzyszyć skok rozwojowy w innym. Oczywiście, występowało to zawsze, ale globalizacja z jej charakterystykami drastycznie nasila, jak sądzimy, wymienione tendencje (patrz rozdz. 2, 5, 6, 10, 11). Stąd jednym z celów naszej monografii jest wskazanie na różne charakterystyki rozwoju, opisujące dokonujące się zmiany rozwojowe (rozwój plastyczny, wielokierunkowy, rozwój przez rekonstrukcję i reorganizację, kompensację, rozwój przez całe życie), a także na zagrożenia rozwoju i jego stagnację.

Zakładamy, że zmiany kulturowo-cywilizacyjne wpływają również na rozwój dorastającego, modyfikując niejednokrotnie jego przebieg w obrębie poszczególnych funkcji psychicznych czy też sposób realizacji zadań rozwojowych. Stąd kolejnym celem jest pokazanie przeobrażeń w treści i istocie zadań rozwojowych wymienianych w psychologii dla okresu dorastania. Na przykład kształtowanie i charakter tożsamości płciowej lub osobistej mogą w dobie globalizacji przybierać formy raczej rzadko opisywane sto lat temu (patrz rozdz. 4, 7, 8, 11). Ponadto stawiamy sobie za cel pokazanie nowych możliwości i nowych jakości tkwiących w dostępnych zasobach rozwojowych (rozwój poznawczy, moralny, społeczny, rozwój samoświadomości) oraz przykładów ich zastosowania w zglobalizowanym społeczeństwie informacyjnym (patrz rozdz. 5, 6, 8, 9, 10).

Globalizacja przyczynia się także do pojawienia się nowych zjawisk i sposobów funkcjonowania dorastających posiadających wspólne cechy: skomercjalizowane zachowania, traktowanie siebie (i innych) jako obiektu do jak najlepszej prezentacji, relatywizowanie wartości podmiotu od kontekstu, w jakim się prezentuje, oraz relatywizowanie wartości kontekstu w zależności od możliwości zaspokojenia potrzeb i interesów jednostkowych (patrz rozdz. 1, 2, 4, 6, 9, 10).

Przedstawione charakterystyki zadecydowały zarówno o strukturze, jak i o ogólnym charakterze naszej monografii. Po pierwsze, każdy z wybranych przez nas obszarów rozwojowych adolescentów analizujemy w ten sposób, że na tle tak zwanego prawidłowego rozwoju w okresie adolescencji, opisywanego w powszechnie obowiązujących modelach teoretycznych, wyodrębniamy nowe, naszym zdaniem, jakości rozwojowe, poparte wynikami badań – jakie przypisujemy wpływowi procesów globalizacyjnych, oraz przytaczamy współczesne modele teoretyczne, odnoszące się do rozwoju w poszczególnych sferach życia.

Po drugie, podjęta przez nas próba uchwycenia zjawisk rozwojowych w adolescencji z perspektywy przemian cywilizacyjno-kulturowych wpłynęła na strukturę i sposób uporządkowania treści naszej monografii. Składa się ona z czterech części (I. Dojrzewanie w społeczeństwie informacyjnym, II. Zmiany w sposobie rozumienia siebie i świata w rzeczywistości zglobalizowanej, III. Zmiany w relacjach społecznych w kontekście przemian cywilizacyjnych oraz IV. Zmiany w sposobie wartościowania w dobie globalizacji) poprzedzonych rozdziałem 1 poświęconym analizie podstawowych charakterystyk globalizacji i pożądanym, według nas, kierunkom zmian rozwojowych młodych ludzi.

Po trzecie wreszcie, poza obiektywnym charakterem opisu wykorzystanych modeli teoretycznych czy wyników badań, do których udało się nam dotrzeć, w monografii znalazły się również nasze własne przemyślenia i sugestie, co wpływa nie tylko na jej autorski charakter, lecz także, mamy tego świadomość, na polemiczny wymiar niektórych tez.

Najważniejsza z nich sprowadza się do następującego stwierdzenia: w dobie współczesnych przemian kulturowo-cywilizacyjnych dorastanie to bardzo niejednolity okres rozwoju, wymykający się niejednokrotnie klasycznym koncepcjom, gdyż w zachowaniu niejednego adolescenta możemy zdiagnozować zarówno cechy etapów rozwojowo wcześniejszych, późniejszych, jak i nowe jego jakości, w ogóle dotąd nieuwzględniane w najbardziej znanych teoriach.

Zapraszamy zatem do sprawdzenia w trakcie lektury, czy zaprezentowana teza i inne, zawarte w książce, znajdują swoje uzasadnienie w prezentowanych treściach.