Psychosomatyczne aspekty działania masażu leczniczego u osób ze spondylozą szyjną - ebook

Dedykacja

Panu prof. dr hab. n. med. Janowi Łazowskiemu dziękuję za naukę

Wstęp

Człowiek obserwuje otaczający go świat, a także planuje, przewiduje i wyciąga wnioski w toku działalności polegającej na przystosowaniu się do tego świata oraz na oddziaływaniu na niego (Z. Włodarski, 1996).

W niniejszej pracy pragnę zwrócić uwagę na sprawność poznawczą i ruchową osób dorosłych, u których stwierdzono zniesienie lub spłycenie lordozy w odcinku szyjnym kręgosłupa i zmiany zwyrodnieniowe w tym obszarze.

Dolegliwości bólowe, jak również znaczne ograniczenia ruchowe u osób ze zmianami w odcinku szyjnym kręgosłupa są coraz częściej obserwowane wśród pacjentów zgłaszających się na terapię masażem oraz poszukujących pomocy u lekarzy podstawowej opieki medycznej i specjalistów z dziedziny neurologii. Powszechnie stosowaną formą leczenia dolegliwości związanych ze spondylozą szyjną jest farmakoterapia, a w szczególnych przypadkach – interwencja chirurgiczna.

W bezpośredniej relacji terapeutycznej obserwuję oprócz zmian czynnościowych w aparacie ruchu, dotyczących wzmożonego napięcia mięśni i tkanek miękkich, również zmiany w obszarze psychiki pacjentów kierowanych na terapię lub decydujących się na nią samodzielnie, bez konsultacji medycznych lub po konsultacjach, w których zwraca się uwagę na postępujący i przewlekły charakter zmian chorobowych i ogranicza leczenie do środków przeciwbólowych.

Pacjenci ze spondylozą szyjną wskazują na liczne dolegliwości towarzyszące chorobie: kłopoty ze snem, napięcie emocjonalne, a czasem również problemy z popędem płciowym, z pamięcią i uczeniem się. Zgłaszane trudności dotyczą osób w różnym wieku i z różnym wykształceniem. Terapia masażem przede wszystkim redukuje istniejące napięcia mięśniowe, powodując ulgę i zmniejszając ból. Po kilku latach obserwacji dają się również zauważyć korzystne zmiany w obszarze emocji oraz w funkcjonowaniu społecznym pacjentów. Zmniejsza się również ilość przyjmowanych przez nich środków przeciwbólowych i leków przeciwdepresyjnych.

Niniejsza książka jest próbą połączenia wiedzy naukowej z zakresu kilku dziedzin: medycyny, psychologii i fizjoterapii, co pozwala w pełniejszy sposób opisać i usystematyzować prezentowaną jednostkę chorobową oraz możliwości oddziaływania terapeutycznego.

Zabiegi masażu leczniczego, chociaż są powszechnie stosowane od wielu lat dla podtrzymania i ochrony zdrowia oraz jako element wspomagający lub uzupełniający tradycyjną medycynę, nie doczekały się wyczerpującego opracowania naukowego wyjaśniającego mechanizmy działania masażu, jak również systematyki zasad jego stosowania. Elementy masażu leczniczego wykorzystywane są również w odmianie psychoterapii określanej mianem pracy z ciałem lub podejściem integrującym – psychosomatycznym.

Analiza doniesień naukowych z zakresu fizjoterapii i psychosomatotera-pii stała się podstawą do zaprojektowania i przeprowadzenia badań. Dlatego też proponowane podejście do poruszanej problematyki ma pionierski charakter, co wiąże się z ograniczoną możliwością odniesienia i uogólnienia otrzymanych wyników badań. Niemniej jednak mam nadzieję, że pozwolą one w odmienny sposób spojrzeć na sam rodzaj stosowanej terapii, jak również na zakres możliwości jej zastosowania.

Autor

Rozdział I

Spondyloza szyjna – choroba przewlekła i wielopłaszczyznowa

Szyjny odcinek kręgosłupa pełni trzy zasadnicze funkcje: podporową, ruchową i ochronną. Stanowi podstawę dla ruchów głowy, służy jako miejsce dla podwieszenia górnej części klatki piersiowej i obręczy barkowej oraz ochrania położony wewnątrz rdzeń kręgowy i tętnice kręgowe doprowadzające krew do mózgu. Pośrednio jest odpowiedzialny za prawidłowe ukrwienie mózgu.

Aby można było mówić o prawidłowej realizacji poszczególnych funkcji kręgosłupa szyjnego, powinien on znajdować się w ustawieniu, w którym tętnice kręgowe mogą swobodnie transportować krew do mózgu, nie napotykając oporu ze strony układu kostnego. Natomiast mięśnie, mające swoje przyczepy między innymi na wyrostkach poprzecznych i kolczastych kręgosłupa w odcinku szyjnym, powinny się znajdować w pozycji pośredniej, umożliwiającej wykonywanie ruchów głową i kończynami górnymi bez większych oporów i bólu. Ustawienie takie zapewnia naturalna krzywizna kręgosłupa w tym odcinku, określana mianem lordozy, ustawiona w płaszczyźnie strzałkowej.

Według A. Steciwko i K. Kassolika (2000), jakiekolwiek zmiany w krzywiźnie kręgosłupa szyjnego pociągają za sobą wzrost napięcia mięśni w obrębie szyi i obręczy barkowej oraz mogą powodować zaburzenie krążenia w obszarze tętnic kręgowych, które przejawia się między innymi bólami i zawrotami głowy lub szumem w uszach. Do najczęstszych zmian w ustawieniu kręgosłupa w odcinku szyjnym należy spłycenie lub zniesienie lordozy oraz tworzenie się zmian zwyrodnieniowych. Proces powstawania zmian patologicznych w tym obszarze ma długotrwały charakter i dotyczy różnych struktur: kostno-stawowych, mięśniowych, naczyniowych i nerwowych. Może stać się jedną z przyczyn powstawania spondylozy szyjnej.

Według A. Dziaka (2001), istotne jest opóźnianie procesu powstawania spondylozy szyjnej przez zastosowanie leczenia zachowawczego. Autor pisze również o częstym występowaniu tej choroby, choć nie przybiera ona znamion choroby społecznej.

Etiologia i patogeneza spondylozy szyjnej nie zostały jak dotąd jednoznacznie określone. Wskazuje się jednak, że oprócz czynników genetycznych istotną rolę w jej rozwoju odgrywają statyczne i dynamiczne przeciążenia kręgosłupa wynikające z długotrwałych ustawień głowy i szyi w jednej pozycji, wymuszonej na przykład pracą czy nauką (tamże).

Większość autorów za główne przyczyny tego zespołu chorobowego uważa zmiany strukturalne w szyjnym odcinku kręgosłupa (zdjęcie 2), do których należą: proces zwyrodnieniowy krążków międzykręgowych, trzonów kręgów, stawów haczyko wokręgowych Luschki, wady rozwojowe, zaburzenia naczyniowe, niestabilność odcinka szyjnego kręgosłupa oraz zmiany w ukształtowaniu lordozy kręgosłupa szyjnego (spłycenie lub zniesienie) (A. Niewodniczy, 1992).

Zdjęcie 1 Zdjęcie 2

Prawidłowo ukształtowana lordozaw odcinku szyjnym kręgosłupa . Zniesiona lordoza w odcinku szyjnym kręgosłupa ze zmianami zwyrodnieniowymi

Źródło: zdjęcia są własnością pacjentów kierowanych i przyjmowanych na terapię masażem.

Przy spondylozie szyjnej mogą również współwystępować inne zespoły chorobowe, takie jak: zespół wegetatywny szyjny tylny głowy, zespół nerwu kręgowego, zespół szyjny korzeniowo-wegetatywny, zespół kręgowy lub szyjnopochodne bóle głowy (A. Prusiński, 1992; A. Ratner, 1979) oraz zespół migreny szyjnej, do której objawów zalicza się między innymi: bóle głowy w okolicy potylicznej, objawy wegetatywne (nudności, wymioty, nadmierne pocenie, częstomocz, kołatanie serca) (W. Bärtschi-Rochaix, 1968), objawy przedsionkowo-słuchowe (zawroty głowy, szum w uszach, przytępienie słuchu), patologiczne objawy błędnikowe, zaburzenia widzenia (bóle gałek ocznych, światłowstręt, łzawienie, pogorszenie ostrości widzenia), bóle korzeniowe, zaburzenia emocji w postaci zespołu nerwicowego depresyjno-hipochondrycznego (Z. Legwant, 1996).

Według K. Oatley i J. M. Jenkins (2005), emocje i nastroje są podstawowymi objawami stanów depresyjnych i lękowych występujących między innymi u pacjentów ze spondylozą szyjną. Ponadto sama przewlekła choroba somatyczna powoduje nasilenie emocji negatywnych, powodując zmiany w postawie i aktywności dotkniętego nią człowieka, utrudniające, a niekiedy uniemożliwiające prowadzenie normalnego i satysfakcjonującego trybu życia.

Pojawiają się zatem pytania (problemy badawcze):

1. Jakie emocje negatywne towarzyszą pacjentom ze spondylozą szyjną najczęściej?

2. Czy, a jeśli tak, to w jaki sposób, można zmniejszyć natężenie tych emocji?

Określenie rodzaju i liczby emocji negatywnych występujących u tych chorych dałoby możliwość opracowania terapii prowadzącej do polepszenia stanu zdrowia, a wtórnie do poprawy jakości życia pacjentów z chorobą przewlekłą, jaką jest spondyloza szyjna.

Zmiany zwyrodnieniowo-wytwórcze kręgosłupa szyjno-piersiowego nie tylko powodują nieprawidłowości w budowie i funkcjonowaniu kręgosłupa, ale także mogą być przyczyną powstawania zaburzeń w obrębie innych narządów i układów (T. Łoza i in., 1992). Zmiany w obrębie szyjnego odcinka kręgosłupa mogą powodować zwężenie lub niedrożność tętnicy kręgowej, która zaopatruje w krew tętnice mózgowia, decydujące między innymi o ukrwieniu i sprawnym funkcjonowaniu ośrodków pnia mózgu (np. układu limbicznego, który pozostaje w ścisłym związku z reakcjami emocjonalnymi jednostki) oraz ośrodków korowych.

Powodem zwężenia lub niedrożności tętnicy kręgowej może być ucisk na tętnicę spowodowany zmienionymi warunkami anatomicznymi segmentów od C2 do C6 kręgosłupa szyjnego. Ponadto upośledzenie biomechaniki szyjnego odcinka kręgosłupa prowadzi do zaburzeń czynności mięśni szyi, karku i obręczy barkowej, a tym samym do ograniczenia ruchomości w tym obszarze (A. Niewodniczy, 1992).

Według A. Steciwko i K. Kassolika (2000), przede wszystkim dochodzi do wzmożonego napięcia mięśnia dźwigacza łopatki, co z kolei zgodnie z prawem tensegracji prowadzi do wzrostu napięcia w tkankach mających bezpośredni i pośredni kontakt strukturalny z tym mięśniem. Wzrasta napięcie mięśnia zębatego przedniego, mięśnia piersiowego mniejszego, mięśnia kruczo-ramiennego oraz mięśni: równoległobocznego mniejszego, nadgrzebieniowego, obłego mniejszego, naramiennego i głowy mniejszej mięśnia dwugłowego ramienia. Utrzymujące się przez dłuższy czas zmiany w napięciu mięśni w sposób pośredni mogą spowodować zaburzenia funkcji układu wegetatywnego, szczególnie jego części współczulnej.

Obecność objawów wegetatywnych, przedsionkowo-słuchowych i wzrokowych przemawia za pojawieniem się czynnika naczynioruchowego, związanego z podrażnieniem włókien współczulnych tętnic kręgowych, prowadzącego do zaburzeń naczynioruchowych w dorzeczu układu tętniczego kręgowo-podstawnego (A. Prusiński, 1982).

Według J. Tylki (2000), czynnik naczynioruchowy i zaburzenia wegetatywne mają wpływ na kształtowanie się postawy emocjonalnej pacjenta. Osoby, u których w przebiegu choroby pojawiają się powyższe czynniki, charakteryzują się między innymi tłumionym gniewem, wrogością, potrzebą zyskania sympatii, obniżonym nastrojem i lękiem oraz poczuciem winy.

Można zatem sformułować hipotezę, że zastosowanie terapii poprawiającej ukrwienie w tym obszarze powinno wpłynąć na polepszenie nastroju i zmianę postawy emocjonalnej pacjentów.

Zmiany w krzywiźnie odcinka szyjnego kręgosłupa (np. zniesienie lub spłycenie lordozy) mogą być również przyczyną powstawania zespołu Mięśnia Pochyłego Przedniego. Charakteryzuje się on podrażnieniem układu współczulnego dającym objawy naczyniowe o charakterze niedokrwiennym, spowodowanym zaburzeniami przepływu w tętnicy podobojczykowej, oraz powoduje wzrost napięcia mięśni w odcinku szyjnym kręgosłupa i obręczy barkowej. Zmiany te występują często u osób dorosłych, czynnych zawodowo, i bywają zazwyczaj pomijane przy leczeniu dolegliwości z nimi związanych, które mają charakter postępujący.

Chorzy z tymi dolegliwościami skarżą się na bóle w okolicy występowania zmian. Bóle mogą mieć charakter mięśniowy, a w przypadkach podrażnień korzeni nerwowych lub ucisku na naczynia krwionośne przez wyrośla kostne bądź na skutek drobnych przemieszczeń kręgów może wystąpić zespół Hornera, zespół bólów w barku i kończynie górnej. Bólom w odcinku szyjno-piersiowym kręgosłupa mogą również towarzyszyć objawy „niedomogi” tętnicy kręgowej i podstawnej mózgu (S. Grochmal, S. Zielińska-Charszewska, 1986).

Można więc przypuszczać, że zastosowanie terapii prowadzącej do zmniejszenia napięcia mięśni w obrębie szyi i obręczy barkowej powinno pozytywnie wpłynąć na krążenie w tym obszarze oraz zmniejszyć dolegliwości bólowe z nimi związane i poprawić zakres ruchów, ograniczonych silnym napięciem mięśniowym.

Choroba (na przykład spondyloza szyjna), ujmowana w naukach medycznych jako zaburzenie czynności organizmu i jego mechanizmów regulacyjnych, może wywoływać ujemne skutki w życiu psychicznym i funkcjonowaniu społecznym osoby chorej (W. S. Gomułka, W. Rewerski, 1995).

J. Reykowski (1974) przedstawia pogląd, że osoby chore znajdują się w sytuacji trudnej, stresowej. Stres zaś powoduje istotne zmiany w ich psychicznym funkcjonowaniu. Przede wszystkim utrudnia samoregulację własnych stosunków z otoczeniem (zdolność adaptacji).

Ponadto choroba czy upośledzenie psychiczne może zaburzać u człowieka obraz samego siebie, obniżać jego samoocenę i poczucie własnej wartości (A. Maciarz, 1989; K. Oatley, J. M. Jenkins, 2005).

Według definicji zdrowia WHO (I. Heszen-Niejodek, H. Sęk, 1997) choroba to następstwo naruszenia harmonii w fizycznym, psychicznym lub społecznym wymiarze funkcjonowania człowieka. Można wówczas mówić o ograniczonej sprawności organizmu człowieka lub działaniu czynników przekraczających wydolność układów regulacyjnych, przez co dochodzi do załamania równowagi systemu, a w rezultacie – do choroby.

W stanie choroby zamiast regulacji fizjologicznej to regulacja patologiczna determinuje funkcjonowanie organizmu. Objawy choroby, w tym ujęciu, ściśle korelują z jakością patologicznej regulacji systemu.

Choroba człowieka, w odróżnieniu od chorób innych żywych organizmów, nie ogranicza się jedynie do obszarów biologicznych systemu. Uruchamia również patologiczną regulację w obszarze psychicznym i społecznym (J. Strojnowski, 1998). Staje się zatem sposobem egzystencji człowieka.

Niezależnie od pojmowania teoretycznego choroby, z którym nieuchronnie związany jest określony teoretyczny model zdrowia, każda choroba ma swoją ściśle określoną strukturę, w której można wyróżnić:

– przyczynę – którą określa się poprzez zespół czynników wywołujących zaburzenie zdrowia (biologiczne, psychiczne, społeczne);

– objaw – który może dotyczyć jednego ściśle określonego obszaru funkcjonowania organizmu (np. somatycznego) lub kilku (fizycznego, psychicznego i społecznego) (tamże).

Określona struktura choroby determinuje wybór rodzaju i sposobu jej leczenia, który najczęściej jest określany jako przyczynowy lub objawowy. Zazwyczaj leczenie choroby ma charakter wybiórczy i odnosi się do rodzaju stosowanej interwencji: farmakologicznej, chirurgicznej, fizykalnej lub psychologicznej. Sposoby leczenia odnoszą się w głównej mierze do dwóch wymiarów funkcjonowania człowieka: somatycznego lub psychicznego, charakterystycznych dla biomedycznego modelu zdrowia (M. Sokołowska, 1980).

Pomijanie w procesie diagnozy i leczenia wzajemnych oddziaływań między somatyczną i psychiczną sferą funkcjonowania człowieka może niekorzystnie wpływać na jego powrót do zdrowia. Ponieważ choroba dotyczy człowieka i jego egzystencji, można przyjąć, że każda choroba ma charakter psychosomatyczny (K. Wrześniewski, 1998).

J. Tylka (2000, s. 170) podkreśla, że pojęcie „psychosomatyka”

odnosi się zarówno do określonej metodologii (sposób ujęcia i rozumienia za-burzenia-choroby), jak i etiologii. Ten drugi aspekt opisywany jest znacznie częściej, gdyż większe jest zainteresowanie badaniem współczynników zachorowalności, niż śledzenie wpływu różnych czynników na proces terapii czy rehabilitacji danego schorzenia.

Spondyloza szyjna, jako schorzenie przewlekłe, zawiera w sobie zarówno komponent somatyczny, jak i psychiczny. Można więc powiedzieć, że ma ona charakter psychosomatyczny.

Pojawia się zatem pytanie: Czy u chorych ze spondylozą szyjną można zastosować jakąś terapię, poza terapią farmakologiczną, która poprzez regulację napięcia mięśniowego i miejscową poprawę krążenia będzie prowadziła do korzystnych zmian w obszarze psychosomatycznym?

Rozdział II

Masaż jako czynnik terapeutycznego oddziaływania na organizm

Współczesna psychologia sięga w psychoterapii somatycznej do technik pracy z ciałem, które wywołują pozytywne skutki w psychice pacjenta (H. Pędziwiatr, 2000).

William Reich badał i opisał zależności „psyche – soma”. Łączył on napięcia mięśni i napięcia układu oddechowego z historią osobistą pacjenta i wykorzystywał pracę z ciałem w psychoterapii. W bezpośredniej terapii używał dotyku lub ucisku, by spowodować rozluźnienie mięśni i uwolnić związane „pancerzem” mięśniowym emocje (J. Folta-Pornowska, 1994; W. Reich, 1996).

Aleksander Loven dostrzegał związek między poszczególnymi typami charakteru a niepowtarzalnym schematem napięć mięśniowych (D. Kędzior, 1996).

Choroby naczyniowe mózgu i jego starzenie się, a także charakteryzujące się objawami somatycznymi: zaburzenia lękowe, depresje, zaburzenia koncentracji i snu oraz inne stany psychopatologiczne stanowią ważny problem społeczny i zdrowotny. Wymienione stany chorobowe mogą być łagodzone, a w wielu przypadkach wyleczone dzięki szeroko rozumianej, kompleksowej rehabilitacji neurologicznej (A. Ronkier, 1996).

Jednym z elementów rehabilitacji neurologicznej jest masaż. Wraz z kinezyterapią i fizykoterapią masaż medyczny zaliczany jest do głównych elementów fizjoterapii. Nazwa „fizjoterapia” pochodzi od greckiego słowa physis oznaczającego naturę (J. Nowotny, 1998). Stanowi ona dyscyplinę medycyny klinicznej, stosującą metody leczenia wykorzystujące przede wszystkim różne formy energii fizycznej występujące w środowisku naturalnym człowieka. Opiera się na fizjologicznym działaniu stosowanych bodźców termicznych, mechanicznych, elektrycznych, fotoaktynicznych, chemicznych oraz kinetycznych (J. Łazowski, 2000). Bodźce te usprawniają czynności narządów, powodując korzystne zmiany w ich strukturze, zwiększają ogólnoustrojową wydolność oraz pozytywne przestrojenie czynności autonomicznego układu nerwowego (AUN).

Celem fizjoterapii jest usuwanie procesów chorobowych lub ich następstw, zapobieganie nawrotom i rozwojowi choroby oraz przywracanie zdrowia i jego utrzymywanie (J. Nowotny, 1998).

Obecny rozwój badań klinicznych w naukach medycznych, dostarczając nowych informacji o fizjologicznym i patologicznym działaniu form energii pochodzących ze środowiska zewnętrznego człowieka na jego organizm, umożliwia również rozwój obszarów leczniczego i profilaktycznego działania fizjoterapii.

Fizjoterapia, usprawniająca mechanizmy homeostazy, wzmacniająca i porządkująca funkcje fizjologiczne wielu narządów i układów, jest jednym z ważniejszych elementów działań leczniczych w chorobach przewlekłych, ze względu na bezpieczeństwo jej stosowania i oddziaływania na organizm człowieka. Wykorzystuje ona podstawowe rodzaje energii dostępne w środowisku naturalnym człowieka (klimatologia, balneologia), jak również energie generowane przez specjalistyczne urządzenia, konstruowane na jej potrzeby (fizykoterapia), oraz naturalny, wewnętrzny, potencjał energetyczny człowieka (kinezyterapia) w połączeniu z bezpośrednim kontaktem pacjenta i terapeuty (masaż).

Podstawą leczniczego działania zabiegów fizjoterapeutycznych jest reaktywność organizmu na bodźce. Reakcja terapeutyczna na bodźce zależy od rodzaju bodźców, czasu ich działania oraz od powierzchni działania. Może ona prowadzić do zmian zachowania organizmu albo do wystąpienia reakcji odruchowych o charakterze wydzielniczym lub ruchowym (H. Pawlak, 2000). Te korzystne reakcje organizmu na bodźce mają charakter regulacji wyższego rzędu, określanych reakcjami adaptacyjnymi. Po pewnym czasie od zakończenia działania bodźców w organizmie pojawiają się mechanizmy dezadaptacyjne. G. Straburzyński (1988) wyróżnia następujące mechanizmy adaptacyjne:

– adaptację tkankową – polegającą na zwiększaniu tolerancji tkanki na bodźce;

– habituację – czyli hamowanie nerwowe tworu siatkowatego; według W. F. Ganonga (1994), habituację można traktować jako prostą formę uczenia się, w której obojętny bodziec jest wielokrotnie powtarzany i wywołuje „odruch orientacyjny” (tamże, s. 327) organizmu; powtarzanie tego bodźca stopniowo osłabia dotychczasową reakcję i organizm przestaje w końcu na niego reagować;

– adaptację czynnościową – prowadzącą do normalizacji funkcji komórki i organizmu;

– adaptację troficzną – prowadzącą do zwiększenia rezerw energetycznych;

– autonomiczną adaptację korową – podczas której występuje tworzenie odruchów warunkowych i zachodzi proces uczenia się (G. Straburzyński, 1988).

Bodźce termiczne, mechaniczne (masaż leczniczy), fotoniczne czy chemiczne związane z działaniem fizjoterapeutycznym działają na receptory powierzchniowe skóry i błon śluzowych, jak również na receptory położone w wewnętrznych częściach organizmu, takich jak układ oddechowy, układ krążenia, ośrodkowy układ nerwowy (H. Pędziwiatr, 2006a).

Oprócz odpowiedzi miejscowych uzyskuje się odpowiedzi ogólnoustro-jowe, uruchamiające mechanizmy fizjologiczne przywracające lub podtrzymujące równowagę wewnętrzną organizmu. Ponieważ organizm człowieka charakteryzuje się jednością psychosomatyczną powiązaną na zasadzie sprzężenia zwrotnego ze środowiskiem zewnętrznym, z którym pozostaje w dynamicznej równowadze w zakresie wymiany materii i energii, każde zakłócenie w środowisku zewnętrznym wywołuje zaburzenia w środowisku wewnętrznym mogące stać się czynnikiem chorobotwórczym.

Systematyczne i celowe poddawanie środowiska wewnętrznego zakłóceniom wywoływanym przez czynniki zewnętrzne prowadzi do pojawiania się lub usprawniania mechanizmów adaptacyjnych organizmu. Gdy siła bodźców terapeutycznych, na przykład masażu, jest wystarczająco duża, to pobudzenie informacyjne dociera do rdzenia przedłużonego, śródmóz-gowia i międzymózgowia. W ten sposób inicjowane są autonomiczne mechanizmy regulacyjne: termoregulacji, przemiany materii, zmiany postawy ciała i ruchu.

Ogólna reakcja na bodźce terapeutyczne zachodzi na trzech poziomach: rdzeniowym, podkorowym i korowym. Wszystkie drogi nerwowe (aferent-ne) z narządów zmysłów podążają do wyższych pięter układu nerwowego (wzgórza, układu limbicznego i kory mózgowej).