Stanisław Ignacy Witkiewicz. Listy II. Wolumin 2 Część 2 - ebook

Listy do Władysława Natansona 1935–1937

Przez wiele lat wybitny fizyk Władysław Natanson¹ uznawany był za adresata ważnego listu od Stanisława Ignacego Witkiewicza z października 1918 roku². Konstanty Puzyna, publikując ten list w 1961 roku³, błędnie mu go przypisał. Władysław Natanson nie miał żadnych formalnych związków z Towarzystwem Przyjaciół Sztuk Pięknych i po prostu nie mógł być odbiorcą listu, w którym Witkacy uzgadnia szczegóły swej krakowskiej wystawy. Prawdopodobnie adresatem był jeden z wiceprezesów TPSP. Stanisław Ignacy Witkiewicz korespondował jednak z Natansonem. Zachowały się dwa listy do niego z 1935 roku oraz jeden z 1937 roku.

W pierwszym z nich Witkacy „przypomina o swojej egzystencji”, co świadczy, że musiała istnieć przerwa w ich kontaktach. Do listu dołączył broszurę (prawdopodobnie odbitkę streszczenia swej pracy filozoficznej), prosząc jednocześnie Natansona o książkę, ale myląc jej tytuł z tytułem książki wydanej przez Leona Chwistka⁴, który zresztą pojawia się w liście jako osoba twierdząca, iż prof. Natanson krytykował publicznie Witkiewicza.

Natanson przyjaźnił się m.in. z Karolem Potkańskim i Jackiem Malczewskim, którzy byli dobrymi przyjaciółmi Witkiewiczów. Pierwszemu z nich, taternikowi, etnografowi i historykowi, profesorowi UJ, młody Witkiewicz zadedykował w 1904 roku egzemplarz swej pracy filozoficznej O dualizmie⁵. Potkański zmarł przedwcześnie w 1907 roku, ale to właśnie on mógł poznać Natansona z Witkiewiczami jeszcze w Zakopanem⁶. Nie ma jednak potwierdzenia tej znajomości w Listach do syna Stanisława Witkiewicza, podobnie jak nie pojawia się wzmianka o Witkiewiczach we wspomnieniach Natansona⁷ ani w jego życiorysie pisanym w 1933 roku⁸. Natomiast Władysław Natanson w liście do Elżbiety Baranowskiej⁹, swojej narzeczonej, pisze o spotkaniu Stanisława Witkiewicza, jego syna Stasia (i Potkańskiego) na ulicy w Krakowie w 1901 roku. Z kontekstu wynika, że nie było to pierwsze spotkanie:

„ 29 stycznia 1901 Spotkałem dziś wieczorem p. Witkiewicza na Wolskiej ulicy. Szedł z synem i Karolem , ale na kolej, i mogliśmy tylko zamienić uścisk ręki i kilka wyrazów. Przecież pomimo to ta chwila rozmowy zrobiła mi niezwykłą przyjemność – przez Panią”¹⁰.

Witkacy znał także dobrze Wojciecha Natansona, o czym ten pisał w szkicu wspomnieniowym:

„W ostatnich latach przed wojną chodziłem w Warszawie na obiady do skromnej, ale bardzo sympatycznej jarskiej restauracyjki przy ulicy Boduena. Spotykałem tam nieraz Stanisława Ignacego Witkiewicza. Zdarzało się, że siadaliśmy przy wspólnym stoliku. Witkacy okazywał mi wiele życzliwości.

Znaliśmy się z klubu «Studio», który pod auspicjami Zofii Nałkowskiej założył powieściopisarz Bogusław Kuczyński. Co tydzień zbierała się grupka młodych autorów na pierwszym piętrze kawiarni «Café-Club», u skrzyżowania Nowego Światu i Al. Jerozolimskich. Przychodzili: Stanisław Piętak, Kazimierz Brandys, Stefan Otwinowski, Michał Choromański, Tadeusz Breza. Roman Kołoniecki opowiadał o łamigłówkach przekładowych z Orfeuszem Cocteau. Czasem zjawiali się Bruno Schulz i Kazimierz Truchanowski. Irzykowski zwierzał się, że chyba jakiś kataklizm wojenny uwolni go od zajęć bieżących i pozwoli przeczytać książki, o których marzy.

Nałkowska, ciekawa eksperymentów, chętnie dyskutowała o nowatorach. Zapraszany przez nią, zjawiał się niekiedy Witkacy. W tym czasie w mniejszym już stopniu uważał się za pisarza czy nawet malarza; znacznie większą wagę przykładał do porządkowania systemu filozoficznego, który uważał za podstawę swej twórczości. W naukowych czasopismach ogłaszał fachowe rozprawy; na kongresach filozoficznych wygłaszał referaty. W miesięczniku «Studio» ukazał się jego esej o teatrze artystycznym.

Jeśli jednak Witkacy zajmował się w owych późnych latach trzydziestych sprawami teatru, czynił to głównie z filozoficznego punktu widzenia. Jak wielką wagę do spraw filozoficznych przywiązywał, świadczy epizod – którego byłem świadkiem. Witkacy miał odczyt w warszawskim Związku Literatów: referował swoje idee przede wszystkim z dziedziny teorii poznania. W dyskusji zabrał głos Karol Irzykowski. Jego wypowiedź, bardzo krytyczna wobec tez referatu, rozgniewała Witkiewicza. Uderzył pięścią w katedrę i – blady z oburzenia, ale może i nie bez ironii – zawołał: «Przysięgam, że za karę nie przeczytam już w życiu ani jednej książki Irzykowskiego!». «Po śmierci, po śmierci będzie Pan na to skazany!» – odmruknął nieubłagany autor Walki o treść”¹¹.

W ostatnim liście do Władysława Natansona z początku lutego 1937 roku Witkacy dziękuje za przesłaną książkę, żałuje, że nie ma się czym odwdzięczyć, i informuje o swojej pracy filozoficznej – m.in. o odczycie w warszawskim Towarzystwie Filozoficznym.

Nie wiadomo, czy Natanson odpowiedział na ten list. Zmarł 26 lutego 1937 roku.1

7 XI 1935

Wielce Szanowny Panie Profesorze:

Pozwalam sobie dać znać o swojej egzystencji, przesyłając tę nędzną broszurkę¹ i prosząc, o ile Pan Profesor ma zbywający egzemplarz swoich Granic nauki², o podarowanie mi go po prostu. Środki moje nie pozwalają mi kupować wszystkich książek, które bym chciał posiadać, a pewnych rzeczy nie mogę czytać nie swoich, bez bazgrania na marginesach. Chwistek opowiadał komuś, że Pan Profesor psioczył gdzieś na mnie. Ale ta bestia tak łże, że nic na pewno nie wiadomo. O ile by Pan Profesor pozwolił się kiedyś odwiedzić, to wolałbym usłyszeć coś w oczy.

Łączę wyrazy najgłębszego szacunku i wdzięczności.

S.I. Witkiewicz

Bracka, 23 m. 42

W a r s z a w a, tel. 227–18

(Do odwołania ten adres jest ważny)

2

14 XI 1935

Wielce Szanowny i Kochany Panie Profesorze:

Nie umiem wyrazić, jaką radość sprawiły mi: książki¹, a nade wszystko na razie list Pana. Dobrze – będę uważał, aby nie wyrażać się za ostro (ale czemu aż użył Pan Profesor słowa „wszeteczny”? – czy to nie za ostro scharakteryzowane?), ale mnie zawsze ponosi i czasem nie mogę się wstrzymać. A pewne rzeczy doprowadzają naprawdę do wściekłości. Pozwolę sobie przesłać Panu mój tzw. „hauptwerk”, o ile Kasa Mianowskiego udzieli mi jeszcze egzemplarz².

Nie umiem pisać listów, ale skorzystam z łaskawego pozwolenia i odwiedzę Pana Profesora za następnym pobytem w Krakowie³, przy czym odpowiem na niektóre problemy postawione w liście, na ile będę mógł z mego punktu widzenia.

Jeszcze raz dziękuję z całego serca i łączę wyrazy głębokiego szacunku i sympatii dla Obojga Państwa⁴.

S.I. Witkiewicz

PS Bardzo mnie martwi ten ból głowy, o którym Pan Profesor pisze. Kilka osób moich znajomych ma to. Ale więcej im pomogły rady różnych Cudotwórców (Wojnowski⁵, Lubomirski⁶, Pasiński⁷, Ziemiński⁸) niż lekarzy. Czasem bywa to w związku z przemianą materii. Czyż Oszacki⁹ nic na to nie znajdzie.

3

2 II 1937

Wielce Szanowny i Kochany Panie Profesorze:

Dziękuję Panu serdecznie za książkę¹. Niestety na razie nie mogę się Panu Profesorowi niczym zrewanżować. Pracuję dalej nad filozofią. Wpadłem teraz w towarzystwo fizyków i to mi dobrze robi². Miałem tu odczyt w Tow. Fil. „o niesamowystarczalności czystego poglądu fizykalnego”³ – czysty w znaczeniu „bez explicitnego obserwatora-operatora”.

Łączę wyrazy głębokiego szacunku, sympatii i wdzięczności.

S.I. Witkiewicz

Opracował Tomasz Pawlak