Stepan Bandera - ebook

Trudno o lepszy czas na opublikowanie tej ważnej opartej na dokładnych badaniach licznych dokumentów książki. Autor dowodzi, że Stepan Bandera, przywódca radykalnej frakcji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), kierował się światopoglądem faszystowskim, i pokazuje, że celem OUN było stworzenie niepodległej i homogenicznej pod względem etnicznym Ukrainy, wolnej od wpływów rosyjsko-bolszewickich, polskich i żydowskich, kierowanej przez charyzmatycznego przywódcę stojącego na czele jedynej partii. Autor ujawnia wielowątkowe związki między OUN i nazistowskimi Niemcami, jak również jej udział w czystkach etnicznych przeciwko Polakom na zachodniej Ukrainie, a także kolaborację z Niemcami przy ludobójstwie Żydów, w których Bandera odgrywał rolę duchowego przywódcy, nawet gdy siedział w niemieckim więzieniu. Wielu Ukraińców uzna te tezy, drobiazgowo udokumentowane i opatrzone przekonującą argumentacją, za kłopotliwe. Jednak należy je postawić i autor robi to w swojej książce dokładnie i przekonywująco.

Omer Bartov, Brown University

Książka ta z pewnością wywoła dyskusję, ponieważ autor mierzy się w niej z człowiekiem i ruchem, którzy stali się mitami. Udaje mu się – w oparciu o ogromną masę dokumentów – przedstawić ich w całym trudnym kontekście historycznym. Autor podejmuje pionierski wysiłek usytuowania Stepana Bandery i kierowanej przez niego Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów w dziejach faszyzmu i czystek etnicznych. Bandera i jego ruch wywarli ogromny wpływ na sposób myślenia nowoczesnego ukraińskiego nacjonalizmu na zachodniej Ukrainie i w diasporze, a – w bardziej pośredni sposób – na wiele dysyplin naukowych zajmujących się Ukrainą. Praca ta nakłania do przemyślenia i wnosi istotny wkład w dyskusję nad nowoczesną historią Ukrainy.

John-Paul Himka, University of AlbertaPRZEDMOWA I PODZIĘKOWANIA

Moje zainteresowania Stepanem Banderą zrodziły się około dziesięciu lat temu, kiedy natknąłem się na zdjęcie jego pomnika we wschodniogalicyjskim miasteczku Dublany i przeczytałem artykuł, który opisywał ceremonię odsłonięcia monumentu. Zastanowił mnie uroczysty nastrój tłumu widniejącego na zdjęciu i podniosły ton autorów artykułu wobec Bandery i jego ruchu. Rozmyślając o tej uroczystości, przejrzałem kilkanaście naukowych i nienaukowych tekstów poświęconych Banderze, jego roli w historii Ukrainy i Polski oraz pamięci zbiorowej Ukraińców, Żydów, Polaków, Rosjan i innych narodów. Jednak te publikacje nie zaspokoiły mojej ciekawości. Charakterystyki Bandery i jego ruchu były intrygujące, ale powierzchowne. Z uwagi na brak istotnych i wiarygodnych informacji sam podjąłem badania nad życiem Bandery, jego kultem i rolą, którą odegrały one w historii Ukrainy. Dotarcie do podstaw tych zagadnień zajęło mi kilka lat. Im więcej czasu spędzałem w archiwach i bibliotekach, tym bardziej dziwiło mnie, jak mitycznie i eskapistycznie jest przedstawiany i rozumiany Bandera. Przeprowadzając wywiady z propagatorami kultu Bandery i zwiedzając muzea mu poświęcone, uświadomiłem sobie, jak wiele znaczył dla ludzi, którzy uczynili z niego część swojej tożsamości, i jak mało zainteresowani są oni bardziej realistycznym zrozumieniem tej postaci. Dostrzegłem również utajoną wrogość wobec krytycznej analizy tematu i doszedłem do wniosku, że rozpowszechnione przedstawienia Bandery, czy to apologetyczne, czy demonizujące, opierały się na wyparciu pewnych aspektów jego przeszłości albo zbiorowym niedoinformowaniu, w szczególności na postradzieckiej zachodniej Ukrainie.

Badając okres tuż po II wojnie światowej, uświadomiłem sobie, że nasze rozumienie Bandery i kierowanego przez niego ruchu opierało się w znacznej mierze na propagandzie, która uległa modyfikacji po II wojnie światowej i została dostosowana do realiów zimnej wojny przez jego weteranów i sympatyków. Kilka tysięcy takich osób opuściło zachodnią Ukrainę wraz z Niemcami w ostatniej fazie wojny i pozostało w różnych krajach bloku zachodniego. Ich narracje o wydarzeniach, które miały miejsce na zachodniej Ukrainie w czasie II wojny światowej, nie były aż do niedawna badane przez profesjonalnych historyków. Przeciwnie, niektórzy z badaczy zajmujących się ukraińskim nacjonalizmem w czasie zimnej wojny przyjęli część tej zniekształconej i wybiórczej narracji w swoich tekstach, biorąc za dobrą monetę wspomnienia weteranów i sposób przedstawiania przez nich samych siebie podczas wojny i Holokaustu. Po rozpadzie Związku Radzieckiego wielu działaczy politycznych i badaczy mieszkających na zachodniej Ukrainie przedstawiło narracje tego tematu, które przypominały te, jakie spopularyzowali wcześniej weterani ruchu i historycy zakorzenieni w ukraińskiej diasporze.

Teoretyczna część mojej pracy, w szczególności umieszczenie Bandery i kierowanego przez niego ruchu w kontekście innych ruchów faszystowskich w Europie Środkowo-Wschodniej, wywołała gwałtowne reakcje wśród działaczy prawicowych i zirytowała kilku historyków i intelektualistów, w tym ekspertów z dziedziny historii polskiej, radzieckiej i ukraińskiej. Równie intensywne emocje zrodziły się, kiedy zacząłem wyjaśniać zależność między apologetycznym upamiętnianiem wodza OUN a zaangażowaniem jego zwolenników i zwykłych Ukraińców w Holokauście oraz innych formach masowej przemocy. Ku mojemu zaskoczeniu historycy, którzy nie zajmowali się historią Ukrainy, ale specjalizowali się w takich tematach, jak masowa przemoc, faszyzm, nacjonalizm, Holokaust lub jego negowanie, mieli znacznie mniej problemów z zaakceptowaniem rezultatów moich badań i podążaniem za tokiem narracji tego studium niż specjaliści od historii Ukrainy, Polski albo Europy Wschodniej, którzy latami zaniedbywali i negowali badania nad Holokaustem, faszyzmem i antysemityzmem.

Kiedy planowałem dogłębne badania nad Banderą i jego ruchem i napisanie wszechstronnego opracowania na ten temat, niektórzy badacze ostrzegali mnie, że lepiej poświęcić uwagę mniej kontrowersyjnym tematom. Jak się okazało, reakcje na moje dociekania i niektóre z poczynionych przeze mnie ustaleń przekroczyły ich najśmielsze przewidywania. Zwłaszcza w ostatniej fazie pisania tej książki stałem się obiektem wielu nieprzyjemnych ataków na to opracowanie, a niekiedy również na moją osobę. Ataki te pochodziły zarówno od skrajnej prawicy ukraińskiej, jak i badaczy, którzy uważali Banderę za narodowego albo miejscowego bohatera, a jego zwolenników za antyniemiecki i antyradziecki ruch oporu, lub też za ukraiński „ruch wyzwoleńczy”. Wiele osób pośrednio lub bezpośrednio wyrażało opinię, że poruszanie takich tematów jak masowa przemoc, jakiej dopuszczali się ukraińscy nacjonaliści, kult Bandery i negowanie Holokaustu wśród diaspory ukraińskiej i postradzieckich intelektualistów stanowi atak na tożsamość ukraińską, oraz kwestionowało przydatność i uczciwość takich badań.

Gdy Fundacja Heinricha Bölla, Niemiecka Służba Wymiany Akademickiej i niemiecka ambasada w Kijowie zaprosiły mnie do wygłoszenia sześciu wykładów o przywódcy ukraińskich nacjonalistów w trzech ukraińskich miastach pod koniec lutego i na początku marca 2012 roku, wybuchła zorganizowana histeria, nie tylko wśród działaczy ukraińskiej skrajnej prawicy i historyków z nacjonalistycznymi poglądami, ale również wśród wielu „liberalnych” badaczy na Ukrainie i niektórych znawców historii Europy Wschodniej w innych krajach. Organizatorzy mieli wielkie trudności ze znalezieniem uniwersytetów albo innych instytucji, które mogłyby gościć moje wykłady. Znalazły się sale w Kijowie i Dniepropietrowsku, ale nie we Lwowie. Jednak nawet te cztery instytucje (w tym Ukraiński Instytut Badań nad Holokaustem „Tkuma”), które zgodziły się na moją obecność, odwołały prelekcje na kilka godzin przed ich planowanym rozpoczęciem. W rezultacie odbył się tylko jeden wykład w pomieszczeniach ambasady niemieckiej w Kijowie. Przed budynkiem około setki protestujących próbowało przekonać kilkuset zainteresowanych studentów, naukowców i zwykłych Ukraińców, by nie brali w nim udziału, twierdząc, że jestem „wnukiem Josepha Goebbelsa” i „liberalnym faszystą z Berlina”, który nie ma zielonego pojęcia o temacie, który będzie prezentować.

Sprzeciw przeciwko wygłoszeniu przeze mnie wykładów na Ukrainie na początku 2012 wyraziły dwie grupy oponentów. Pierwsza składała się z działaczy skrajnej prawicy, głównie z partii Swoboda, którzy zastraszali uniwersytety i inne instytucje. W skład drugiej grupy wchodzili nacjonalistyczni i „liberalni” intelektualiści i naukowcy, którzy kontaktowali się z tymi instytucjami, a także ogłaszali publicznie, że lepiej nie pozwalać mi wypowiadać się o temacie moich badań, ponieważ nie jestem historykiem, tylko „propagandzistą”, który oczerni kraj albo spróbuje wywołać wojnę domową i podzielić Ukrainę. Podczas tej fali obelg i protestów wiele osób, w tym Antony Polonsky, Delphine Bechtel, Per Anders Rudling, Marco Carynnyk, Andreas Umland, Jared McBride, Mark von Hagen, Arnd Bauerkämper, Christian Ganzer, Frank Golczewski, Anton Szechowcow, Gertrud Pickhan, Grzegorz Motyka, Omer Bartov, Simon Hadler, Susanne Heim, a zwłaszcza moja żona Martina, okazało mi wiele wsparcia. Utwierdzili mnie oni w przekonaniu, żeby nie zwracać zbyt wiele uwagi na nacjonalistyczną i intelektualną histerię, tylko skoncentrować się na ukończeniu pracy i opublikowaniu książki.

Po publikacji książki w grudniu 2014 roku ukazało się wprawdzie kilkanaście recenzji, ale tylko małe grono naukowców zarówno w Polsce, jak i na Ukrainie było zainteresowane przyjęciem wyników badań do wiadomości. Recenzje ukazały się głównie w czasopismach angielskojęzycznych i niemieckich. W Polsce czasopismo „Pamięć i Sprawiedliwość” opublikowało recenzję pod tytułem Pierwsza biografia naukowa Stepana Bandery – spojrzenie z Zachodu. Choć pierwszy człon tytułu się zgadza, drugi wydaje się nieporozumieniem albo próbą nieprzyjęcia pewnych wyników badań do wiadomości. Chociaż polscy naukowcy badali zagadnienie nacjonalizmu ukraińskiego, ich publikacje często oderwane były od kontekstu Holokaustu i transnacjonalnego faszyzmu. Koncentrowały się one głównie na konflikcie polsko-ukraińskim i masowej przemocy ukraińskich nacjonalistów skierowanej przeciwko Polakom na Wołyniu i we wschodniej Galicji. To podejście nie ułatwiało zrozumienia tematu i uniemożliwiało jego europejską i globalną kontekstualizację. Założenia, że ukraińscy nacjonaliści atakowali i mordowali tylko Polaków albo że ich ideologia nie miała nic wspólnego z europejskim faszyzmem, są zatem dalekie od prawdy i wymagają gruntownej korekty.

Recepcja tej książki na Ukrainie utrudniona była między innymi tym, iż w ostatnim rozdziale przeanalizowałem wkład ukraińskich historyków i intelektualistów w propagowanie kultu Bandery. To grono osób nie ogranicza się tylko do ukraińskich historyków o poglądach nacjonalistycznych, takich jak Wołodymyr Wjatrowycz. Również ukraińscy „liberalni” albo „postępowi” naukowcy zaangażowani byli w bezmyślne propagowanie kultu Bandery. Czynili to za pomocą historiografii albo innych publikacji, być może nieświadomie przez odrzucanie badań nad OUN i UPA, Zagładą, faszyzmem albo ukraińską diasporą. Konfrontacja ich z analizą kultu Bandery po rozpadzie Związku Radzieckiego wywołała w nich zawstydzenie albo może i złość, i uniemożliwiła przyjęcie wyników moich badań do świadomości. Nieliczni zaangażowani w badania nad Holokaustem albo to, co nazywają „integralnym nacjonalizmem”, wprawdzie uznali część moich wniosków za prawidłowe, ale ogólne przemyślenie tematu uznali za „niepotrzebne” albo „antyukraińskie”.

Tego studium nie ukończyłbym bez pomocy i wsparcia wielu osób i instytucji. W początkach tego przedsięwzięcia Philipp Ther motywował mnie do dalszej pracy. Heinz Dieter Kittsteiner († 2008), inspirujący teoretyk i wybitny krytyk pamięci zbiorowych, również mnie do tego zachęcał. Przez cały czas realizacji tego projektu promotor mojej rozprawy, Frank Golczewski, wspierał mnie poradami w różnych sprawach akademickich i pomógł mi stawić czoła rozmaitym przeszkodom biurokratycznym. Na Ukrainie Łeonid Zaszkilniak, Jarosław Hrycak, Ostap Sereda i wielu innych kolegów pomogło mi zlokalizować i wydobyć pewne istotne dokumenty i przezwyciężyć wiele komplikacji administracyjnych. Podobnie, wielu archiwistów i bibliotekarzy z Kanady, Niemiec, Polski, Rosji, Ukrainy, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych pomogło mi w prowadzeniu badań. Od Johna-Paula Himki nauczyłem się ważnych rzeczy o ukraińskiej diasporze i jej nacjonalistycznym wypaczeniu historii. Omer Bartov, Dieter Pohl, Grzegorz Motyka i Per Anders Rudling zwrócili moją uwagę na kwestię przemocy etnicznej i politycznej oraz jej znaczenie dla badań nad Banderą. Prace o faszyzmie takich badaczy, jak Arnd Bauerkämper, Roger Eatwell, Roger Griffin, Constantin Iordachi, Michael Mann, Stanley G. Payne, Kevin Passmore, Robert Paxton i Zeev Sternhell, pomogły mi zrozumieć wpływ faszyzmu na życie Bandery i ukontekstualizować jego ruch polityczny.

Badając omawianą problematykę i pisząc tę książkę, miałem przyjemność przedstawić i przedyskutować moje badania na seminariach akademickich zorganizowanych przez Arnda Bauerkämpera, Franka Golczewskiego, Heinza Dietera Kittsteinera, Gertrud Pickhan, Philipa Thera, Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie, grupę roboczą „Holokaust i pamięć polityczna” na Uniwersytecie Alberty i Wydziale Historii Europy Wschodniej na Uniwersytecie w Gießen. Arnd Bauerkämper, Omer Bartov, Frank Golczewski, Mark von Hagen, John-Paul Himka, Jarosław Hrycak, Tanja Penter, Per Anders Rudling, Tomasz Stryjek i Andrzej Zięba skomentowali cały maszynopis tej pracy albo jego fragmenty. Ray Brandon, Franziska Bruder, Marco Carynnyk, John-Paul Himka, Jared McBride, Grzegorz Motyka, Dieter Pohl i Per Anders Rudling pomogli mi w uzyskaniu pewnych informacji albo zwrócili moją uwagę na dokumenty, które odkryli podczas swoich własnych kwerend dotyczących problemów związanych z tematyką tej pracy. Marco Carynnyk i Michał Młynarz pomogli mi przy redakcji maszynopisu. Przeprowadzenie badań i napisanie książki nie byłoby możliwe bez wsparcia finansowego ze strony Fundacji Gerdy Henkel, Uniwersytetu Alberty i Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie. Wsparcia przy redakcji maszynopisu udzieliła mi Fundacja Gerdy Henkel. Kończąc to przedsłowie, chciałbym podziękować wszystkim osobom, które pomogły mi w opublikowaniu tej książki. Z uwagi na jej temat i objętość było to niełatwe zadanie. Przede wszystkim chciałbym gorąco podziękować mojej żonie, która okazała wielką cierpliwość i wyrozumiałość podczas długiego i wyczerpującego procesu realizacji tego projektu. Książkę tę poświęcam jej i dwójce moich dzieci.LISTA SKRÓTÓW

ASSS Archives of the Shevchenko Scientific Society, Nowy Jork (Archiwum Naukowe Towarzystwa Tarasa Szewczenki w Nowym Jorku)

AAN Archiwum Akt Nowych w Warszawie

ABN Anti-Bolshevik Bloc of Nations (Antybolszewicki Blok Narodów)

AENM Alliance of European National Movements (Sojusz Europejskich Ruchów Narodowych

AGMS Archiv der Gedenkstätte und des Museums Sachsenhausen (Archiwum Miejsca Pamięci i Muzeum Sachsenhausen)

AK Armia Krajowa

ASBML Archive of the Stepan Bandera Museum, Londyn (Archiwum Muzeum Stepana Bandery w Londynie)

ASSS Archives of the Shevchenko Scientific Society, Nowy Jork

ACDWR Archiw Centru Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu (Archiwum Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego)

AUNR Armija Ukrajinśkoji Narodnoji Respubliky (Armia Czynna Ukraińskiej Republiki Ludowej)

AŻIH Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego, Warszawa

BAB Bundesarchiv Berlin (Niemieckie Archiwum Federalne, Berlin)

BAK Bundesarchiv Koblenz (Niemieckie Archiwum Federalne, Koblencja)

BA-MA Bundesarchiv-Militärarchiv (Archiwum Wojskowe we Freiburgu)

BayHStA Bayerisches Hauptstaatsarchiv (Bawarskie Główne Archiwum Państwowe)

BCh Bataliony Chłopskie

BMN Blok Mniejszości Narodowych (Błok Nacional’nych Menszyn)

BN Biblioteka Narodowa w Warszawie

BND Bundesnachrichtendienst (Federalna Służba Wywiadowcza)

CDIAL Centralnyj Derżawnyj Istorycznyj Archiw Ukrajiny u Lwowi (Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie)

CDWR Centr Doslidżeń Wyzwolnoho Ruchu (Centrum Badań Ruchu Wyzwoleńczego)

BStU Bundesbeauftragte für die Unterlagen des Staatssicherheitsdienstes (Pełnomocnik Federalny do spraw Materiałów Państwowej Służby Bezpieczeństwa NRD)

CAW Centralne Archiwum Wojskowe, Rembertów

CDAHO Central’nyj Derżawnyj Archiw Hromadśkych Objednań Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Organizacji Społecznych Ukrainy)

CDAWOW Centralnyj Derżawnyj Archiw Wyszczych Orhaniw Włady ta Uprawlinnja Ukrajiny (Centralne Archiwum Państwowe Najwyższych Organów Władzy i Zarządzania Ukrainy)

CIA Central Intelligence Agency (Centralna Agencja Wywiadowcza)

CIC Counter Intelligence Corps (Kontrwywiad Wojskowy Stanów Zjednoczonych)

CIUS Canadian Institute of Ukrainian Studies (Kanadyjski Instytut Badań Ukraińskich)

CNW Centr Nacional’noho Widrodżennja imeni Stepana Bandery (Centrum Odrodzenia Narodowego im. Stepana Bandery)

CŻKH Centralna Żydowska Komisja Historyczna

DALO Derżawnyj Archiw Lwiwśkoji Obłasti (Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego)

DP displaced person(s) (osoby przemieszczone, dipisi)

FBI Federal Bureau of Investigation (Federalne Biuro Śledcze)

FNIe Front nacional’noji jednosti (Front Jedności Narodowej)

FHO Fremde Heere Ost (Obce Armie Wschód, wojskowa służba wywiadowcza)

FSB Fedieral’naja Służba Bezopasnosti Rossijskoj Fiedieracyi (Federalna Służba Bezpieczeństwa Federacji Rosyjskiej)

GARF Gosudarstwennyj archiw Rossiiskoj Fiederacyi (Archiwum Państwowe Federacji Rosyjskiej)

Gestapo Geheime Staatspolizei (Tajna Policja Państwowa)

HA Hauptabteilung (Wydział Główny – MfS)

HDA SBU Hałuzewyj Derżawnyj Archiw Slużby Bezpeky Ukrajiny (Resortowe Archiwum Państwowe Służby Bezpieczeństwa Ukrainy)

HJ Hitlerjugend (Młodzież Hitlera)

HRO Hrvatska Revolucionarna Organizacija (Chorwacki Ruch Rewolucyjny) albo Ustasza

HSLS Hlinkova Slovenská Ludová Strana (Słowacka Partia Ludowa Hlinki)

HUNM Hrupa Ukrajinśkoji Nacionalnoji Mołodi (Grupa Ukraińskiej Młodzieży Narodowej)

HURI Harvard Ukrainian Research Institute (Instytut Badań Ukraińskich w Harwardzie)

KAUM Katołyc’ka Akcija Ukrajinśkoji Mołodi (Akcja Katolicka Młodzieży Ukraińskiej)

KAW Karta, Archiwum Wschodnie w Warszawie

KE Krajowa Egzekutywa (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów)

KGB Komitiet Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego)

KiSPSB Komitet iz Sporudżennja Pamjatnyka Stepanu Banderi (Komitet do spraw postawienia pomnika Stepana Bandery)

KONR Komitet Oswobożdienija Narodow Rossii (Komitet Wyzwolenia Narodów Rosji)

KP(b)U Komunistyczna Partija (bil’szowykiw) Ukrajiny (Komunistyczna Partia Ukrainy)

KPSS Kommunisticzeskaja Partija Sowetskogo Sojuza (Komunistyczna Partia Związku Radzieckiego)

KPU Komunistyczna Partija Ukrajiny (Partia Komunistyczna Ukrainy)

KPZU Komunistyczna Partija Zachidnoji Ukrajiny (Partia Komunistyczna Ukrainy Zachodniej)

KUK Komitet Ukrajinciw Kanady (Komitet Ukraińców Kanady)

KUN Kongres Ukrajinśkych Nacionalistiw (Kongres Nacjonalistów Ukraińskich)

LAF Lietuvos Aktyvistų Frontas (Litewski Front Aktywistów)

LNAU Lwiwśkyj Nacional’nyj Ahrarnyj Uniwersytet (Lwowski Narodowy Uniwersytet Rolniczy)

LN-W Landesarchiv Nordrhein-Westfalen (Archiwum Landu Nadrenii Północnej-Westfalii)

LUN Lehija Ukrajinśkych Nacionalistiw (Legion Ukraińskich Nacjonalistów)

MfS Ministerium für Staatssicherheit, Stasi (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego Niemieckiej Republiki Demokratycznej)

MGB Ministerstvo Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego)

MI6 Potoczna nazwa wywiadu zagranicznego (brytyjskiej) Secret Intelligence Service (SIS)

MWD Ministerstwo Wnutrennich Dieł (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych)

MSW Ministerstwo Spraw Wewnętrznych

MSZ Ministerstwo Spraw Zagranicznych

NARA U.S. National Archives and Records Administration (Archiwum Narodowe Stanów Zjednoczonych)

NDH Nezavisna Država Hrvatska (Niepodległe Państwo Chorwackie)

NKGB Narodnyj Komissariat Gosudarstwennoj Bezopasnosti (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego)

NKWD Narodnyj Komissariat Wnutriennich Dieł (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych)

NPD Nationaldemokratische Partei Deutschlands (Narodowodemokratyczna Partia Niemiec)

NRD Deutsche Demokratische Republik (Niemiecka Republika Demokratyczna)

NRU Narodnyj Ruch Ukrajiny (Ludowy Ruch Ukrainy)

NSDAP Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotników)

NSZ Narodowe Siły Zbrojne

NTS Nacjonal’no Trudowoj Sojuz (Związek Narodowych Solidarystów)

OKW Oberkommando der Wehrmacht (Naczelne Dowództwo Wehrmachtu)

ONR Obóz Narodowo-Radykalny

OPC Office of Policy Coordination (Biuro Koordynacji Politycznej)

OSS Office of Strategic Services (Biuro Służb Strategicznych)

OUN-B Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw-Bandera (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – Bandera)

OUN-M Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw-Mel’nyk (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – Melnyk)

OUN-z Orhanizacija Ukrajinśkych Nacionalistiw za kordonom (Organizacja Ukraińskich Nacjonalistów – za Granicą)

OWF Orhanizaciji Wyzwol’noho Frontu (Organizacje Frontu Wyzwoleńczego)

ObWB Objednannja Ukrajinciw u Wełykij Brytaniji (Zjednoczenie Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

OWKUH Orhanizacija Wyszczych Kłasiw Ukrajinśkich Gimnazij (Organizacja Klas Wyższych Gimnazjów Ukraińskich)

PAA Provincial Archives of Alberta (Archiwum Prowincji Alberta)

PAAA Politisches Archiv des Auswärtigen Amtes in Berlin (Archiwum Polityczne Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Berlinie)

PSPU Prohresywna Socialistyczna Partija Ukrajiny (Postępowa Partia Socjalistyczna Ukrainy)

PUN Prowid Ukrajinśkych Nacionalistiw (Przywództwo Ukraińskich Nacjonalistów)

PRL Polska Rzeczpospolita Ludowa

PZPR Polska Zjednoczona Partia Robotnicza

RCMP Royal Canadian Mounted Police (Kanadyjska Królewska Policja Konna)

RFN Bundesrepublik Deutschland (Republika Federalna Niemiec)

RFP Rossijskaja Faszystskaja Partija (Rosyjska Partia Faszystowska)

RGASPI Rossiiskij Gosudarstwennyj Archiw social’no-politiczeskoj istorii (Rosyjskie Archiwum Państwowe Historii Społeczno-Politycznej)

RGWA Rossiiskij Gosudarstwennyj Wojennyj Archiw (Rosyjskie Państwowe Archiwum Wojskowe)

ROA Russkaja Oswoboditelnaja Armjia (Rosyjska Armia Wyzwoleńcza)

RSHA Reichssicherheitshauptamt (Główny Urząd Bezpieczeństwa Rzeszy)

SB Służba Bezpeky (Służba Bezpieczeństwa)

SBU Służba Bezpeky Ukrajiny (Służba Bezpieczeństwa Ukrainy)

SD Sicherheitsdienst (Służba Bezpieczeństwa Reichsführera SS)

SED Sozialistische Einheitspartei Deutschlands (Socjalistyczna Partia Jedności Niemiec)

SIFAR Servizio Informazioni Forze Armate (Służba Informacyjna Sił Zbrojnych)

SIS Secret Intelligence Service

SNPU Sociał-nacional’na Partija Ukrajiny (Socjal-Nacjonalistyczna Partia Ukrainy)

SNUM Spiłka Nezależnoji Ukrajinśkoji Mołodi (Związek Niepodległej Młodzieży Ukraińskiej)

SS Schutzstaffel

StM Staatsarchiv München (Monachijskie Archiwum Państwowe)

SUB Sojuz Ukrajinciw u Wełykij Brytaniji (Związek Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

SUF Sojuz Ukrajinśkych Faszystiw (Związek Ukraińskich Faszystów)

SUM Spiłka Ukrajinśkoji Mołodi (Związek Młodzieży Ukraińskiej)

SUN Sojuz Ukrajinśkych Nacionalistiw (Związek Nacjonalistów Ukraińskich)

SUNM Sojuz Ukrajinśkoji Nacionalistycznoji Mołodi (Związek Ukraińskiej Młodzieży Nacjonalistycznej)

SUOZUNwW Stowarzyszenie Upamiętnienia Ofiar Zbrodni Ukraińskich Nacjonalistów we Wrocławiu

TShLA Taras Shevchenko Library and Archives (Biblioteka i Archiwum im. Tarasa Szewczenki Związku Ukraińców w Wielkiej Brytanii)

UB Urząd Bezpieczeństwa

UCC Kongres Ukrajinciw Kanady (Ukraiński Kongres Kanadyjski)

UHA Ukrajinśka Hałyćka Armija (Ukraińska Armia Galicyjska)

UHWR Ukrajinśka Holowna Wyzwol’na Rada (Ukraińska Główna Rada Wyzwoleńcza)

UINP Ukrajinśkyj instytut nacional’noji pamjati (Ukraiński Instytut Pamięci Narodowej)

UKKA Ukrajinśkyj Kongresowyj Komitet Ameryky (Ukraiński Kongresowy Komitet Ameryki)

UKU Ukrajinśkyj Katołyćkyj Sojuz (Ukraiński Związek Katolicki)

UNA Ukrajinśka Nacional’na Asambłeja (Ukraińskie Zgromadzenie Narodowe)

UNA Ukrajinśka Nacional’na Armija (Ukraińska Armia Narodowa)

UNDO Ukrajinśke Nacional’no-Demokratyczne Objiednannja (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowo-Demokratyczne)

UNDP Ukrajinśka Nacional’no-Demokratyczna Partija (Ukraińska Partia Narodowo-Demokratyczna)

UNF Ukrainian National Federation of Canada (Ukraińska Federacja Narodowa Kanady)

UNK Ukrajinśkyj Nacional’nyj Komitet (Ukraiński Komitet Narodowy)

UNO Ukrajinśke Nacional’ne Objednannja (Ukraińskie Zjednoczenie Narodowe)

UNP Ukrajinśka Narodna Partija (Ukraińska Partia Ludowa)

UNR Ukrajinśka Nacionalna Rada (Ukraińska Rada Narodowa)

UNRRA United Nations Relief and Rehabilitation Administration (Administracja Narodów Zjednoczonych do spraw Pomocy i Odbudowy)

UNSO Ukrajinśka nacional’na samooborona (Ukraińska Samoobrona Narodowa)

UPA Ukrajinśka Powstanśka Armija (Ukraińska Powstańcza Armia)

URL Ukrajinśka Narodna Respublika (Ukraińska Republika Ludowa)

USHMM United States Holocaust Memorial Museum (Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie)

USRP Ukrajinśka Socialistyczno-Radykal’na Partija (Ukraińska Partia Socjalistyczno-Radykalna)

USRR Ukrajinśka Radjanśka Socialistyczna Respublika (Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka)

UCK Ukrajinśkyj Centralnyj Komitet (Ukraiński Komitet Centralny)

UWF Ukrajinśkyj Wyzwol’nyj Front (Ukraiński Front Wyzwoleńczy)

UWI Ukrainisches Wissenschaftliches Institut (Ukraiński Instytut Naukowy)

UWO Ukrajinśka Wijśkowa Orhanizacija (Ukraińska Organizacja Wojskowa)

UWU Ukrajinśkyj Wil’nyj Uniwersytet (Wolny Uniwersytet Ukraiński)

UWVA Ukrainian War Veterans Association (Ukraiński Związek Weteranów)

UWW Ukrajinśke Wyzwol’ne Wijśko (Ukraińska Armia Wyzwoleńcza)

VNN Vereinigung der Verfolgten des Naziregimes (Stowarzyszenie Ofiar Nazizmu)

WMRO Wnatreszna makedonska rewoljucionerna organizacyja (Wewnętrzna Macedońska Organizacja Rewolucyjna)

ZAIG Zentrale Auswertungs- und Informationsgruppe des MfS (Centralna Grupa do spraw Analiz i Informacji)

ZCz OUN Zakordonni Czastyny OUN (Zagraniczne Oddziały OUN)

ZNiO Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu

ZP UHWR Zakordonne Predstawnyctwo Ukrajinśkoji Hołownoji Wyzwolnoji Rady (Przedstawicielstwo Zagraniczne Ukraińskiej Głównej Rady Wyzwoleńczej)

ZSRR Sojuz Sowieckich Socialisticzeskich Riespublik (Związek Socjalistycznych Republik Radzieckich)

ZURL Zachidno-Ukrajinśka Narodna Respublika (Zachodnioukraińska Republika Ludowa)NOTA O JĘZYKU, NAZWACH I TRANSLITERACJI

Region, w którym Bandera spędził pierwsze 30 lat swojego życia, zamieszkany był przez ludzi posługujących się różnymi językami i używających różnych nazw na oznaczenie tych samych miejscowości i regionów. Dlatego jedno i to samo miasto znane było jako Lemberg, Lwów, Lemberik, L’wiw albo L’wow, a inne jako Kraków, Kroke, Krakiw albo Krakau. Podobnie było z Galicją, która znana była także jako Galizien, Halyczyna albo Golicje. W polskim przekładzie książki zastosowano nazwy polskie takie jak Kraków, Galicja, Kijów, Lwów, Moskwa czy Warszawa, jeśli istnieją. Jeśli nazwy polskie nie istnieją, podano nazwy w języku kraju, w którym są obecnie położone. W transliteracji słów ukraińskich i rosyjskich zastosowano aktualnie przyjęte zasady transkrypcji dla języka polskiego. We fragmentach z polskiej prasy przedwojennej dotyczących procesu warszawskiego zachowano pisownię oryginalną.