Szwajcaria i naziści - ebook

Wprowadzenie

Według wszelkich przesłanek strategicznych Szwajcaria podczas drugiej wojny światowej powinna paść łupem nazistów. Kraj ten bezpośrednio graniczy z Niemcami i w czasie wojny został całkowicie okrążony przez państwa Osi, które pod względem liczby ludności miały nad nim blisko trzydziestokrotną przewagę. Ponadto większość jej mieszkańców stanowi ludność pochodzenia niemieckiego. Alpy Szwajcarskie to bez wątpienia teren bardzo sprzyjający obronie, jednak większość przemysłu i ludności znajduje się w północnej części kraju, relatywnie płaskiej i łatwo dostępnej dla jednostek zmechanizowanych. Jako kraj położony w środku Europy Szwajcaria nie mogła liczyć na pomoc ze strony aliantów. Na domiar złego neutralność sąsiadów nic nie znaczyła dla Adolfa Hitlera, a granice państw nie stanowiły żadnej przeszkody dla jego Wehrmachtu. Przedwojenni ideolodzy nazizmu planowali, że Szwajcaria zostanie wymazana z mapy Europy, gdyż większość jej terytorium zostanie wchłonięta przez Niemcy, niewielkie zaś skrawki, podzielone według granic etnicznych, przypadną państwom satelickim Trzeciej Rzeszy. Do 1940 r. wszystkie państwa graniczące ze Szwajcarią albo stały się członkami Osi, albo znalazły się pod nazistowską okupacją. Wehrmacht miał opracowane plany wojny błyskawicznej przeciwko Szwajcarii.

Kraj ten nie został jednak napadnięty. Armia szwajcarska przyczaiła się w przygranicznych umocnieniach oraz alpejskich twierdzach, gotowa do walki, która miała drogo kosztować najeźdźców. Naziści nieustannie usiłowali na wszelkie sposoby osłabić Szwajcarię od wewnątrz lub od zewnątrz. Niezłomny opór i zręczna dyplomacja Szwajcarów oraz rozproszenie sił niemieckich na innych frontach skutecznie jednak opóźniały moment planowanej agresji, która ostatecznie nigdy nie nastąpiła. Szwajcaria zdołała bezpiecznie przetrwać drugą wojnę światową z kilku powodów. W ostatecznej analizie na pierwszy plan wysuwa się gigantyczna skala wojny prowadzonej przez Niemcy w Rosji, która rozpoczęła się w czerwcu 1941 r. Gdyby Hitler, zgodnie ze swoimi planami, osiągnął szybkie zwycięstwo nad Związkiem Radzieckim, Szwajcaria byłaby bez szans. Tradycyjna odwaga Szwajcarów oraz starannie przygotowane plany obronne musiałyby ulec przeważającej i brutalnej sile wroga. Tymczasem jednak front przetaczał się w tę i z powrotem, najpierw na Wschodzie, a potem na Zachodzie, Szwajcarów zaś pozostawiono samym sobie, pozwalając im grać na czas. Nigdy jednak nie mogli być pewni tego, kiedy nastąpi inwazja Wehrmachtu na ich kraj, dlatego wielokrotnie podczas wojny ogłaszali powszechną mobilizację swojej armii.

Szwajcarska polityka odstraszania przybrała trzy główne formy. Pierwszą z nich stanowił unikatowy system militarny tego kraju, w którym każdy zdolny do noszenia broni mężczyzna służył w wojsku i był dobrze wyszkolony w zakresie posługiwania się bronią palną. To pozwalało Szwajcarii na zmobilizowanie dużo większego odsetka ludności niż w innych krajach i wystawienie znacznie większych sił zbrojnych niż inne małe kraje, które zostały podbite przez Hitlera. Drugim, mniej znanym czynnikiem był fakt, że Szwajcarzy zaminowali kluczowe elementy swojej infrastruktury, zwłaszcza system transportowy – mosty, linie kolejowe oraz tunele alpejskie mające znaczenie strategiczne – z góry informując Niemców, że zostaną ona zniszczone niezwłocznie po rozpoczęciu inwazji na ich kraj. Chociaż koszty takich zniszczeń byłyby niepowetowane dla samej Szwajcarii, Niemcom nie pozostawiono złudzeń, że Szwajcarzy są gotowi na każde poświęcenie, aby przeciwstawić się najeźdźcy, nawet za cenę zniszczenia własnej ojczyzny. Trzeci z elementów szwajcarskiej polityki odstraszania został zaimprowizowany już podczas trwania wojny przez głównodowodzącego armii szwajcarskiej gen. Henriego Guisana po upadku Francji w 1940 r., kiedy niemieckie czołgi pojawiły się na słabo umocnionej zachodniej granicy Szwajcarii. Guisan postanowił wtedy przenieść większość wojsk szwajcarskich do ufortyfikowanej strefy w Alpach, nazwanej Redutą Narodową (Réduit National), aby uniemożliwić Niemcom powtórzenie blitzkriegu na terenie Szwajcarii. Ta strategia oznaczała kolosalne przedsięwzięcie budowlane oraz konieczność karkołomnego i na ogromną skalę przemieszczenia wojsk szwajcarskich. Jej realizacja sprawiłaby jednak, że niemieckie czołgi i lotnictwo stałyby się bezużyteczne podczas walk prowadzonych w wysokich Alpach. Zamiast szybkiej wojny, z zastosowaniem taktyki działań manewrowych, Wehrmacht byłby zmuszony do długotrwałej walki w trudnym terenie wysokogórskim. Niemcy musieliby zmierzyć się ze szwajcarskimi strzelcami wyborowymi oraz artylerią rozmieszczoną na znakomicie zamaskowanych stanowiskach, której obsługa była dobrze wstrzelana w każdą wąską przełęcz.

Te środki, wraz z innymi przedsięwzięciami podjętymi przez Szwajcarów zarówno w sferze materialnej, jak i duchowej, skutecznie zniechęciły Hitlera do napaści na alpejską republikę, do czasu kiedy sami naziści ponieśli całkowitą klęskę w konfrontacji z państwami alianckimi. Dzięki temu w Szwajcarii nie doszło do Holocaustu Żydów ani nie było niewolniczej pracy przymusowej, a szwajcarski przemysł i system transportowy nie zostały wprzęgnięte w tryby machiny wojennej Trzeciej Rzeszy. Tysiące uchodźców, którzy znaleźli schronienie w Szwajcarii, nigdy nie zostało napiętnowanych, nie wspominając już o ich deportacji do nazistowskich obozów śmierci. Szwajcaria była i nadal jest multikulturową, wieloetniczną i wieloreligijną demokracją z długoletnią tradycją tolerancji. Nazistowskie Niemcy, ze swoim urzędowym rasizmem i kultem wodza, reprezentowały wszystko to, co budziło wstręt u Szwajcarów.

Neutralność Szwajcarii wynika z jej położenia geograficznego w sercu Europy, a także wielojęzyczności zamieszkującej jej teren ludności. Neutralny status tego kraju został po raz pierwszy określony już w 1515 r.^() Szwajcarzy uznawani byli niegdyś za najlepszych wojowników w Europie (i przez stulecia zatrudniano ich jako najemników). Neutralny status Szwajcarii został formalnie potwierdzony przez mocarstwa europejskie podczas kongresu wiedeńskiego w 1815 r., który ustanawiał nowy ład na kontynencie po epoce wojen napoleońskich. Od tego momentu Szwajcarzy przyjęli neutralność polityczną jako naczelną zasadę swojej polityki zagranicznej, konsekwentnie jej przestrzegając podczas wojny francusko-pruskiej (1870–1871) i pierwszej wojny światowej (1914–1918). Szwajcarska koncepcja zbrojnej neutralności została wystawiona na największą próbę w latach 40. XX w., kiedy kraj ten znalazł się w okrążeniu państw Osi. W tym okresie Szwajcarzy musieli wykazać się dwakroć większą – niż ich sławni przodkowie – odwagą w obronie swej niepodległości, którą tak cenili. W memorandum skierowanym do Anthony’ego Edena w grudniu 1944 r. Winston Churchill stwierdził: „Ze wszystkich państw neutralnych Szwajcarii należą się największe wyrazy uznania. Pozostała ona państwem demokratycznym, twardo stając w obronie swej wolności pośród gór, będąc w większości po naszej stronie, mimo swego niemieckiego pochodzenia”^().

Szwajcarskie siły zbrojne, pod dowództwem gen. Henriego Guisana, przez cały okres wojny przygotowywały się do wrogiej inwazji, zamierzając ją odeprzeć za wszelką cenę. Kiedy gen. Guisan zmarł w 1960 r., największy i najwspanialszy wieniec na jego pogrzeb przysłał gen. Dwight D. Eisenhower, ówczesny prezydent Stanów Zjednoczonych. Pięć lat wcześniej Eisenhower miał okazję przyjmować przegląd szwajcarskiej kompanii honorowej i napisał wtedy: „Rzadko w mojej karierze wojskowej miałem okazję widzieć lepiej wyszkoloną jednostkę wojskową”^(). Szwajcaria była starszą „Siostrzaną Republiką” Stanów Zjednoczonych i jej powszechny system służby wojskowej, w którym każdy mężczyzna był uzbrojony i wyszkolony w posługiwaniu się bronią, cieszył się wyjątkowym uznaniem. Allen Dulles, kierujący amerykańską siatką szpiegowską, która podczas drugiej wojny światowej działała przeciwko Niemcom z terytorium Szwajcarii, napisał: „W szczytowym momencie mobilizacji Szwajcaria dysponowała siłami 850 tys. ludzi pod bronią oraz w rezerwie, co stanowiło jedną piątą całej ludności kraju. To, że Szwajcaria nie musiała walczyć podczas wojny, zawdzięcza własnej woli walki oraz ogromnemu zaangażowaniu ludzi i sprzętu we własną obronę. Koszty, jakie musieliby ponieść Niemcy podczas jakiejkolwiek próby inwazji na Szwajcarię, byłyby z pewnością bardzo wysokie”^(). Raporty wywiadu niemieckiego w ponurym tonie stwierdzały, że Szwajcaria się nie załamie i nie skapituluje tak jak inne państwa neutralne, a nawet niektórzy alianci. Zgodnie z tradycją swoich słynnych najemnych regimentów Szwajcarzy zamierzali walczyć aż do śmierci.

Dzisiaj łatwo krytykować Szwajcarię za to, że pozostała neutralna przez całą wojnę. Pojawiają się pytania: Dlaczego Szwajcarzy nie przyłączyli się do działań zbrojnych aliantów przeciwko Niemcom? Co ze szwajcarskim handlem, obejmującym eksport produktów przemysłowych i węgla oraz import żywności z Niemiec? Dlaczego nie wszyscy uchodźcy znaleźli schronienie w Szwajcarii? Czy niezłomnie trwając przy swojej neutralności, Konfederacja Szwajcarska nie przyczyniła się do przedłużenia wojny? Takie oskarżenia zaczęły się pojawiać blisko pięćdziesiąt lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, szybko wzbudzając zainteresowanie opinii publicznej, nawet jeśli były oparte jedynie na starannie wybranych epizodach oraz bardzo selektywnych interpretacjach wydarzeń. Te oskarżenia odzwierciedlają bardzo płytką wiedzę na temat realiów tamtej wojny, polityki prowadzonej przez aliantów oraz możliwości, jakimi dysponowała wtedy Szwajcaria. Co najważniejsze jednak – przy formułowaniu tego rodzaju oskarżeń całkowicie pomija się patriotyczną postawę Szwajcarów podczas wojny oraz determinację ich armii, aby stawić opór ewentualnej agresji. Iskrą, która podsyciła te oskarżenia, były pozwy sądowe złożone w Nowym Jorku w połowie lat 90. XX w., w których twierdzono, że po zakończeniu wojny szwajcarskie banki odmówiły wypłaty środków z „uśpionych” rachunków bankowych ofiar Holocaustu na rzecz osób ocalałych z Zagłady. W odpowiedzi banki stwierdziły, że depozyty były wypłacane każdemu, kto przedstawił tytuł prawny do ich posiadania. (Szwajcaria nigdy nie miała prawa kadukowego, które pozwala rządowi skonfiskować środki finansowe z „uśpionych” rachunków bankowych po upływie określonego czasu). Pod wpływem negatywnej kampanii polityczno-medialnej oraz groźby bojkotu finansowego, jednakże bez wyroku sądowego w tej sprawie, dwa duże szwajcarskie banki komercyjne zgodziły się wypłacić 1,25 miliarda dolarów^(). Bank Narodowy Szwajcarii, przy wsparciu ogromnej większości opinii publicznej w tym kraju, odmówił jednak wzięcia udziału w tej inicjatywie. Tematem książki nie będzie jednak ocena wiarygodności wspomnianych oskarżeń przeciwko bankom i finansistom, lecz historia determinacji narodu szwajcarskiego podczas drugiej wojny światowej, aby zachować swą niepodległość oraz instytucje demokratyczne.

Chociaż w trakcie pisania tej książki przedstawiciele pokolenia wojennego powoli odchodzili spośród żywych, jednak ich wspomnienia oraz wiedza na temat ówczesnych warunków życia panujących w Szwajcarii stanowiły bezcenne źródło historyczne. Życie w owym czasie nie było łatwe, tak samo jak podejmowane wówczas wybory. Rząd federalny w Bernie musiał zmierzyć się z trudnym zadaniem okiełznania szwajcarskiej prasy – a w rzeczywistości również niepokornej natury całego społeczeństwa, które było wrogo nastawione do Trzeciej Rzeszy – aby nie sprowokować nazistów do napaści na Szwajcarię. Wielu cywilów obawiało się inwazji, ale wśród nich były także tysiące młodych ludzi wyszkolonych w strzelaniu z broni palnej, zajmujących starannie przygotowane pozycje obronne, którzy w obliczu nazistowskiego zagrożenia mówili sobie w duchu: „Niech no tylko tu przyjdą”. Trudno opowiedzieć pełną historię Szwajcarii podczas drugiej wojny światowej. Niezbędne do tego celu jest zapoznanie się z osobistymi relacjami wojennego pokolenia mieszkańców tego kraju, a także z zawartością archiwów niemieckich, które zawierają plany nazistowskiej agresji.

Autor niniejszej monografii chciał wypełnić tę lukę w historiografii, wydając w 1998 r. książkę Target Switzerland: Swiss Armed Neutrality in World War II ^(). Przedstawiono w niej zagrożenie ze strony Trzeciej Rzeszy, jakie zawisło nad alpejską republiką, oraz militarną i polityczną odpowiedź Szwajcarów na to zagrożenie, a także poczucie obowiązku i wolę oporu ogromnej większości mieszkańców tego kraju. Książka prezentowała ujęcie chronologiczne, przeplatając opowieść o militarnych i duchowych przygotowaniach Szwajcarów do obrony z opisami życia w Trzeciej Rzeszy. Publikacja ta wypełniła pewną lukę w badaniach poświęconych historii drugiej wojny światowej, wzbudziła duże zainteresowanie w Stanach Zjednoczonych, a także za granicą, i została wydana w języku niemieckim, francuskim, włoskim i polskim^(). W 2000 r. książka zdobyła nagrodę Fudacji Maxa Geilingera za badania nad związkami między kulturą szwajcarską i anglosaską oraz nagrodę Fundacji Myśli Zachodniej (Stiftung für Abendländische Besinnung) w 2002 r.^() Niniejsza książka stanowi kontynuację tamtej, chociaż aby po nią sięgnąć, nie jest konieczna wcześniejsza lektura Celu: Szwajcaria. Opracowanie to prezentuje uzupełniający, bardziej dokładny obraz wydarzeń, planów i opinii, które w poprzedniej pracy mogły być jedynie zasygnalizowane. Przedstawione w nim zagadnienia mają jednak kluczowe znaczenie dla zrozumienia tego, w jaki sposób Szwajcarzy zdołali uniknąć nazistowskiej inwazji i okupacji. Książka zawiera wspomnienia wielu osób, które przeżyły czasy wojny, ukazujących tę historię z perspektywy osobistych doświadczeń. Relacji takich próżno szukać w oficjalnych dokumentach lub syntezach historycznych. Opierając się na wszechstronnych badaniach niemieckich archiwów wojskowych, publikacja ta ujawnia również nazistowskie plany działalności dywersyjnej i podboju Szwajcarii.

Książka podzielona jest na cztery części. Pierwsza z nich, zatytułowana Wojna słów i nerwów, przedstawia, w jaki sposób Szwajcarzy zmobilizowali się do aktywnej „obrony duchowej” swego kraju w okresie przedwojennym oraz po wybuchu wojny. Opisuje użycie prasy i wykorzystanie kabaretu w charakterze broni satyrycznej przeciwko totalitaryzmowi oraz rolę szwajcarskiej kroniki filmowej w budowaniu duchu oporu wśród Szwajcarów. Analizie poddano również przedwojenne plany niemieckiej działalności dywersyjnej na terenie Szwajcarii oraz doniesienia wywiadu niemieckiego o negatywnym nastawieniu społeczeństwa szwajcarskiego wobec Trzeciej Rzeszy.

Druga część książki: Przygotowania do inwazji, dotyczy przygotowań, prowadzonych zarówno w Szwajcarii, jak i w Niemczech, do ewentualnego konfliktu między obydwoma krajami. W wielu wywiadach przeprowadzonych przez autora szwajcarscy żołnierze i oficerowie wspominają swe doświadczenia z tamtej epoki, kiedy każdy dzień mógł stać się „tym dniem” – w którym byliby zmuszeni stanąć do walki z wrogiem. W tej części szczegółowo opisano plany wojny błyskawicznej przeciwko Szwajcarii, które zostały opracowane przez niemiecki Wehrmacht w 1940 r., obejmujące m.in. niemieckie oceny na temat spodziewanego oporu Szwajcarów. Alpejska republika stanowiła w tamtym czasie prawdziwy zbrojny obóz ze swoimi niezliczonymi fortyfikacjami wybudowanymi wzdłuż linii rzek i jezior oraz w wysokich Alpach. Gdyby państwa Osi chciały się tu wedrzeć, z pewnością musiałyby zapłacić niezwykle wysoką daninę krwi.

Trzecia część, zatytułowana Walka o przetrwanie: żywność, paliwo i strach, przedstawia ustne relacje na temat życia codziennego podczas wojny, które było zdominowane przez nieustanne braki w zaopatrzeniu, alarmy, ale także plotki i zwyczajną nudę. Przypomina dowcipy i obelgi, jakie Szwajcarzy wymyślali na temat „Szwabów Hitlera” zza Renu. Ponadto w jednym z rozdziałów opisana została rola kobiet w szwajcarskiej armii i gospodarce. Kolejny rozdział jest poświęcony kryzysowi wywołanemu przez napływ uchodźców z Niemiec do Szwajcarii. Pokazuje rolę, jaką odegrali szwajcarscy urzędnicy przy wprowadzeniu w Trzeciej Rzeszy pieczątki z literą „J” w paszportach Żydów. Opisuje, jak Szwajcaria stała się ostatnią deską ratunku dla tysięcy uchodźców i jak szwajcarskie przepisy dotyczące udzielania azylu były stopniowo łagodzone w miarę nasilania się prześladowań Żydów w Trzeciej Rzeszy i pojawiania się doniesień o Holocauście.

Ostatnia, czwarta część książki nosi tytuł Szpiegostwo i dywersja. Obejmuje szersze zagadnienia strategiczne, a także fascynującą kwestię działalności obcych wywiadów w Szwajcarii podczas wojny. Trzecia Rzesza nie rezygnowała ze swych agresywnych zamiarów wobec Szwajcarii przez cały okres drugiej wojny światowej. Świadczyły o tym nie tylko plany agresji, ale np. sprzeczki w gronie nazistowskich dygnitarzy na temat tego, kto w przyszłości miał rządzić okupowaną Szwajcarią. Jeden z rozdziałów skupia uwagę na Davos, obecnie znanym z międzynarodowych konferencji. Podczas wojny ta miejscowość stanowiła teren aktywnej działalności niemieckiej piątej kolumny, z którą zmagali się Szwajcarzy. Mieścił się tam również obóz internowania dla amerykańskich lotników, którzy zdołali dolecieć swymi uszkodzonymi samolotami do bezpiecznej Szwajcarii. Ostatni rozdział pokazuje Szwajcarię w roli okna Ameryki w głąb Trzeciej Rzeszy – mianowicie to, w jaki sposób Allen Dulles z Berna kierował miejscową komórką Biura Służb Strategicznych (Office of Strategic Services – OSS), czyli amerykańskiej służby wywiadowczej, która była bezpośrednim poprzednikiem CIA. W rozdziale tym opisano również współpracę Dullesa i OSS z wywiadem szwajcarskim, która miała miejsce podczas wojny.

Żadne z tych kluczowych zagadnień nie zostało ujęte w 25 tomach opracowanych przez Komisję Bergiera^(). Raporty tej komisji, mylnie uznawane za wyczerpujące opracowanie tego tematu, w rzeczywistości obejmowały tylko niektóre zagadnienia, takie jak np. stosunki ekonomiczne Szwajcarii z Niemcami. Nie uwzględniały relacji obywateli szwajcarskich, którzy nadal żyją, ani nie przedstawiły systematycznej analizy doświadczeń Szwajcarów z czasów wojny^(). Bez utrzymywania handlu z Trzecią Rzeszą Szwajcaria nie mogłaby wytwarzać broni potrzebnej do własnej obrony przeciwko ewentualnej agresji ze strony państw Osi, żywić swych mieszkańców, uchronić się przed upadkiem gospodarczym ani udzielać schronienia uchodźcom. Podczas gdy większość krajów europejskich została podbita przez nazistów, którzy narzucili pokonanym niewolniczą pracę przymusową oraz deportację obywateli pochodzenia żydowskiego do obozów śmierci, Szwajcaria zdołała uniknąć wszystkich tych okropności. Raporty Komisji Bergiera w ogóle nie poruszają wielu zagadnień fundamentalnych dla zrozumienia polityki szwajcarskiej z tego okresu, takich jak: nazistowskie plany wojny błyskawicznej, przygotowania Szwajcarii do obrony militarnej, duchowy opór Szwajcarów wobec nazizmu oraz patriotyczna siła woli alpejskiej demokracji, która przetrwała nietknięta, podczas gdy wszystkie sąsiednie kraje uległy wobec siły lub pogróżek Trzeciej Rzeszy. Właśnie te kwestie stanowią temat książki, której celem jest zwrócenie uwagi badaczy i szerszego kręgu odbiorców na rolę Szwajcarii podczas drugiej wojny światowej. Jest ona bowiem mało znana.

Miło mi odnotować, że w ostatnich latach wzrósł poziom wiedzy na temat sytuacji w Szwajcarii podczas drugiej wojny światowej. Pojawia się coraz więcej rzetelnych prac dotyczących dziejów tego kraju podczas wojny, w języku angielskim, niemieckim oraz francuskim^(). Zwłaszcza Amerykanie powinni zdawać sobie sprawę, że podczas gdy ich ojczyzna w czasie wojny nie była zagrożona bezpośrednią nazistowską inwazją, nad Szwajcarią nieustannie takowe wisiało. Gdyby Hitler mógł skupić swoje siły do ataku na alpejską republikę, z pewnością padłaby ona ofiarą podboju, chociaż za cenę gigantycznych strat wśród najeźdźców. Fakt, że fale wojny jedynie obmywały Szwajcarię, nie przetaczając się przez ten kraj, jest wystarczającą zasługą najstarszej europejskiej demokracji i „Siostrzanej Republiki” Stanów Zjednoczonych.

* * *

Książka nie mogłaby zostać napisana bez pomocy i współpracy licznych osób, w szczególności Szwajcarów z pokolenia „służby czynnej” (Aktivdienst)^() z czasów wojny, którzy udzielili wywiadów autorowi. Inne osoby umożliwiły mi zwiedzanie fortyfikacji wojskowych oraz zapewniały stały dostęp do niepublikowanych opracowań i dokumentów. Wiele z tych osób zostało wymienionych w tekście lub przypisach. Wszystkim im dziękuję za pomoc, niezależnie od tego, czy ich nazwiska zostały wymienione w tekście, czy nie. Szczególną wdzięczność wyrażam Jürgowi Stüssi-Lauterburgowi oraz pracownikom Szwajcarskiej Biblioteki Wojskowej w Bernie za pomoc w odnajdywaniu dokumentów. Z kolei George Gyssler, Paul Rothenhäusler i Peter Baumgartner-Jost pomagali mi w aranżowaniu wywiadów potrzebnych do napisania książki. Równie pomocny był Hans Wächter, który podczas wojny był oficerem artylerii, a obecnie jest prezesem stowarzyszenia Aktion Aktivdienst 1939–1945 (Akcja Służby Czynnej 1939–1945), zajmującego się popularyzowaniem wiedzy na temat działań armii szwajcarskiej podczas drugiej wojny światowej. Sebastian Remus, zawodowy niemiecki badacz archiwów, przejrzał tysiące dokumentów w niemieckich archiwach wojskowych, które dotyczyły planowania działań wojennych przeciwko Szwajcarii. Therese Klee-Hathaway pomagała w ich tłumaczeniu z języka niemieckiego, w tym również z dialektu szwajcarsko-niemieckiego. Lisa Halbrook niestrudzenie przetrząsała stosy dokumentów archiwalnych. Tom Ryan i Steve Smith zapewnili bezcenną pomoc redakcyjną. Nie ma potrzeby dodawać, że za wszelkie nieścisłości tego dzieła, a także opinie, jakie zostały w nim zawarte, odpowiedzialny jest jedynie autor.Przypisy

Wprowadzenie

W 1515 r. Szwajcarzy ponieśli klęskę w bitwie z armią francuską pod Marignano, która zakończyła blisko 200-letni okres świetnych zwycięstw szwajcarskiej piechoty nad wojskami sąsiednich państw i skłoniła Szwajcarię do zawarcia w 1516 r. tzw. wiecznego pokoju z Francją, który uważa się za początek późniejszej polityki neutralności szwajcarskiej – przyp. tłum.

W.S. Churchill, The Second World War, t. 6, London: Cassel, 1954, s. 616 .

Eisenhower to Col. Albert Zublin, July 23, 1955, R. Gubler, Felddivision 6: Von der Zürcher Miliz zur Felddivision, 1815–1991, Zürich: Verlag Neue Zürcher Zeitung, 1991, s. 309.

A. Dulles, The Secret Surrender, London: Harper & Rowe, 1966, s. 25.

Final Report on the Work of the Claims Resolution Tribunal for Dormant Accounts in Switzerland (October 5, 2001). Jest to końcowy raport z prac Trybunału ds. Rozwiązania Roszczeń do Nieaktywnych Kont w Szwajcarii. Trybunał ten wyrósł z Niezależnej Komisji Dostojnych Osobistości, której przewodniczył Paul A. Volcker.

S.P. Halbrook, Target Switzerland: Swiss Armed Neutrality in World War II, Rockville Center, NY: Sarpedon Publishers, 1998 .

S.P. Halbrook, Die Schweiz im Visier: Die bewaffnete Neutralität im Zweiten Weltkrieg, Stäfa: Verlage Novalis Schaffhausen/Rothenhäusler 1999; idem, La Suisse encerclée: La neutralité armée suisse durant la Deuxième Guerre mondiale, Editions Slatkine Genève, 2000; idem, La Svizzera nel mirino: La neutralità aramata della Svizzera nella seconda guerra mondiale, Locarno: Coedizione Pedrazzini/ Verbania: Alberti, 2002; idem, Cel: Szwajcaria, tłum. J. Wilczur-Garz­tecki, Warszawa: Bellona, 2003.

„Auszeichnung für Stephen P. Halbrook: Überreichung des Preises der Max-Geilinger-Stiftung”, Neue Zürcher Zeitung, 31 V 2000, s. 47; „‘Kontrapunkt zur Diffamierung der Schweiz’: Preisverleihung an Stephen Halbrook und Angelo Codevilla”, Neue Zürcher Zeitung, 11 XI 2002, s. 27.

Komisja Bergiera, właściwie Niezależna Komisja Ekspertów (La Commission Indépendante d’Experts – CIE), pod przewodnictwem historyka prof. Jeana-François Bergiera (1931–2009), została utworzona przez parlament szwajcarski w 1996 r. Jej celem było zbadanie kontrowersji i oskarżeń wysuwanych pod adresem polityki prowadzonej przez Szwajcarię podczas drugiej wojny światowej, jakie pojawiły się w latach 90. XX stulecia. W skład komisji wchodził m.in. polski historyk Władysław Bartoszewski. Komisja zakończyła swoją pracę w 2002 r., wydając obszerny, 25-tomowy raport Switzerland: National Socialism and the Second World War („Szwajcaria wobec narodowego socjalizmu i drugiej wojny światowej”). Raport ten był krytyczny wobec polityki szwajcarskiej z czasów wojny, przedstawiał m.in. następujące ustalenia: a) przed wybuchem wojny i podczas jej trwania Szwajcaria prowadziła restrykcyjną politykę wobec napływu uchodźców z Trzeciej Rzeszy i krajów okupowanych, głównie pochodzenia żydowskiego, co wielu z nich skazało na pewną śmierć w obozach koncentracyjnych; b) szwajcarskie przedsiębiorstwa rozwijały swoje interesy z Trzecią Rzeszą i krajami znajdującymi się pod okupacją niemiecką, a ich filie w Niemczech korzystały z pracy robotników przymusowych i jeńców wojennych; c) złoto zrabowane przez nazistów zamordowanym Żydom napływało do Szwajcarii, mimo że władze tego kraju wiedziały o jego pochodzeniu i obiecywały rządom alianckim, iż napływ zrabowanych bogactw zostanie zakazany; d) po zakończeniu wojny szwajcarskie banki, zasłaniając się tajemnicą bankową, odmawiały wypłaty środków finansowych zgromadzonych przez osoby, które padły ofiarą Holocaustu, osobom spokrewnionym z zabitymi, które się o to ubiegały – przyp. tłum.

Publikacje Komisji Bergiera są dostępne w języku angielskim na stronie internetowej http://www.uek.ch/en/index.htm.

Zob. Switzerland Under Siege, 1939–1945: A Neutral Nation’s Struggle for Survival, red. L. Schelbert, Rockport, ME: Picton Press, 2000; Retrospectives on Switzerland in World War Two, red. D.P. Hilty, Rockport, ME: Picton Press, 2001; A.M. Codevilla, Between the Alps and a Hard Place: Switzerland in World War II and the Rewriting of History, Washington, DC: Regnery Publishing, 2000; K. Urner, „Let’s Swallow Switzerland”: Hitler’s Plans Against the Swiss Confederation, Lanham, MD: Lexington Press, 2002; W. Gautschi, General Henri Guisan: Commander-in-Chief of the Swiss Army during World War Two, Rockville Centre, NY: Front Street Press, 2003; G.-A. Chevallaz, The Challenge of Neutrality: Diplomacy and the Defense of Switzerland, Lanham, MD: Lexington Press, 2001; P.Th. Braunschweig, Secret Channel to Berlin: The Masson–Schellenberg Connection and Swiss Intelligence in World War II, Philadelphia: Casemate Publishers, 2004.

Aktivdienst (niem. Służba Czynna) – tym mianem Szwajcarzy określają służbę wojskową w zmobilizowanej armii szwajcarskiej podczas drugiej wojny światowej (1939–1945) w ramach tzw. polityki zbrojnej neutralności, która miała zniechęcać wszelkich potencjalnych najeźdźców do dokonania inwazji na Szwajcarię – przyp. tłum.

Rozdział 1. W oczach wywiadu niemieckiego

Dokumenty wykorzystane w tym rozdziale pochodzą z niemiec­kiego Federalnego Archiwum Wojskowego Bundesärchiv/Militärchiv z siedzibą we Fryburgu Bryzgowijskim. Dokumenty dotyczące nazistowskiej dywersji w Szwajcarii znajdują się również w innych archiwach. Zob. np. znakomite opracowanie H.R. Fuhrera, Spionage gegen die Schweiz, Frauenfeld: Huber & Co., 1982.

BA/MA RW 5/415, Deutsche Gesandtschaft, Das gegenwärtige Verhältnis der Schweiz zu Deutschland, 24.4.1934. Skrót „BA/MA” oznacza odwołanie do niemiec­kiego Federalnego Archiwum Wojskowego Bundesärchiv/Militärarchiv z siedzibą we Fryburgu Bryzgowijskim.

Pisząc o „kłopotach” we Francji, które przerażały Szwajcarów, von Weizsäcker ma zapewne na myśli nieudaną próbę puczu zorganizowanego we Francji w lutym 1934 r. przez faszystowską organizację Krzyż Ognisty (Croix de Feu). Wydarzenie to było elementem widocznej w różnych krajach europejskich ekspansji ruchów faszystowskich w latach 1933–1934 – przyp. tłum.

Engelbert Dollfuss (1892–1934) w 1932 r. został kanclerzem Austrii, a następnie w 1933 wprowadził w tym kraju dyktaturę faszystowską (tzw. austrofaszyzm), która była zbliżona do włoskiego faszyzmu Mussoliniego. Dollfuss był wrogo nastawiony wobec niemiec­kiego narodowego socjalizmu Hitlera oraz koncepcji Anschlussu (aneksji) Austrii do Niemiec, dlatego był zaciekle zwalczany przez nazistów niemiec­kich i austriackich, którzy w lipcu 1934 r. zorganizowali próbę zamachu stanu w Austrii. Pucz zakończył się klęską, ale podczas jego trwania Dollfuss został zabity. Ten konflikt był elementem ostrej rywalizacji, jaka toczyła się w połowie lat 30. między faszystowskimi Włochami i nazistowską Trzecią Rzeszą o dominację nad Austrią, zakończonej aneksją tego kraju przez Niemcy w 1938 r. – przyp. tłum.

„Un plan d’invasion de la Suisse?”, Journal de Genève, 2.9.1933, s. 1. Zob. S.P. Halbrook, Target Switzerland, s. 28–29 .

BA/MA RW 5/415, Deutsche Gesandtschaft, Annexion der deutschen Schweiz, 20.6.1934.

BA/MA RW 5/415, Deutsche Gesandtschaft Der Militär-Attaché, Bericht Nr. 3/34 (Schweiz), 16.7.1934. Niemal identyczny raport dla niemiec­kiego Naczelnego Dowództwa Sił Zbrojnych (OKW) zob. BA/MA RW 5/415, Vortrags notiz über Bericht Nr. 3/34 des Militärattachés Wien, 1.8.1934.

Rada Związkowa (niem. Bundesrat, franc. Conseil fédéral) – tą nazwą w Szwajcarii określa się rząd, który pełni jednocześnie rolę władzy wykonawczej oraz kolegialnej głowy państwa. Tworzy ją 7 tzw. kanclerzy związkowych wybieranych przez parlament. Członkowie Rady równocześnie kierują poszczególnymi ministerstwami (departamentami). Co roku kanclerze związkowi wybierają ze swego grona przewodniczącego Rady Związkowej, który pełni także funkcję prezydenta Szwajcarii (funkcja jedynie porządkowa) – przyp. tłum.

BA/MA RW 5/415, Deutsche Gesandtschaft Der Militär-Attaché, Bericht Nr. 4/34/ Schweiz, 27.9.1934.

Zob. m.in. BA/MA RW 6/77, Wehrmachtsamt Nr. 4107/36 J III b v. 30. Juni 1936, 23.7.1936.

BA/MA RW 6/81, Wehrmacht, Übersicht Nr. 46, 11.3.1937.

BA/MA RW 6/78, Deutsche Gesandtschaft, Schweizerische Pressehetze gegen Deutschland, 13.4.1937. Do raportu dołączona była kopia artykułu „La guerre? Hitler la prépare”, Le Travail, nr 82, 9.4.1937.

Zob. S.P. Halbrook, Target Switzerland, s. 45–63 .

BA/MA RH2 2923, Deutsche Gesandtschaft Der Militär- und Luftattaché, Hochverehrter Herr General, 24.10.1938.

„Hetze der Eidgenossen gegen Deutschland”, Völkischer Beobachter, 18.12.1938.

BA/MA RH 26-260/48 Nachrichtendienst Ic: Schweiz. Lierin: Karten schweizer Befestigungen. 18.8 bis 28.12.1939.

BA/MA RW5/352, AUSL, Außen- und militärpolitische Nachrichten, 26.8.1939.

BA/MA RW5/352, AUSL, Außen- und militärpolitische Nachrichten, 12 Uhr. (Ohne Funk- und Pressemeldungen), 2.9.1939.

BA/MA RW5/352, AUSL, Außen- und militärpolitische Nachrichten, 12 Uhr. (Ohne Funk- und Pressemeldungen), 5.9.1939.

BA/MA RW5/352, AUSL, Außen- und militärpolitische Nachrichten, s. 14, 7.9.1939.

BA/MA RW5/352, AUSL, Außen- und militärpolitische Nachrichten, 9 Uhr., 18.9.1939.

BA/MA RH 2/739 K-5. Lage: Schweiz am 12.10.1939. Anlage 2, zum Lagebericht Nr. 86 vom 13.10.1939. Uaktualniane do 16.11.1939.

BA/MA RW 5/373, Abt. Landesverteidigung, Lagebericht Nr. 107, 14.10.1939.

BA/MA RW 5/357, Oberkommando der Wehrmacht, Laufende Informationen Nr. 1, 30.10.1939.

BA/MA RH 2/2923, Deutsche Gesandtschaft Der Militärattaché, Hochverehrter Herr General, 3.11.1939. W raporcie tym cytowano artykuł prasowy „Kleines Kriegsmosaik”, National Zeitung (Abendausgabe), 2.11.1939.

BA/MA RH2/1739 K-1, 11.11.1939–26.11.1939.

BA/MA RW 5/537, Oberkommando der Wehrmacht, Laufende Informationen Nr. 11, 11.11.1939.

BA/MA RW 5/357, Oberkommando der Wehrmacht, An Auswärtiges Amt (Informationsabteilung) über Inf.A.A. (mit I Nebenabdruck), 17.11.1939.

S.P. Halbrook, op. cit., s. 166.

B. Grimm, Gau Schweiz? Dokumente über die nationalsozialistischen Umtriebe in der Schweiz, Bern: Druck der Unionsdruckerei 1939, s. 9–13.

BA/MA RW 5/358, Oberkommando der Wehrmacht, Laufende Informationen Nr. 24, 29.11.1939.

BA/MA RW 4/315, Stimmungsbericht gem, An das Oberkommando der Wehrmacht Abwehrabteilung III (N) z.Hd.v.Herrn Obstlt.Jacobsen, 10.1.1940.

BA/MA RH 2/2923, H.Qu. O.K.H., Lieber Herr v. Ilsemann, 13.1.1940.

BA/MA RH 19III/344, Oberkommando des Heeres, Heeresgruppe C, Taschenbuch Schweizerisches Heer, 14.1.1940. Początkowo na liście wymieniona była również niemiecka 95. Dywizja Piechoty, później zmieniono ten wpis na 212. Dywizję Piechoty, a następnie całkowicie wykreślono ją z listy.

BA/MA RH 19III/344, Heeresgruppenkommando C, Taschenbuch „Schweizerisches Heer” (N.f.D.), 29.1.1940.

BA/MA RH 20-7/164, Sondermeldung der 260. Div. Am 31.1.1940, 19.55 Uhr (Oblt.Schmückle), 31.1.1940.

BA/MA RH 19III/366, Heeresgruppenkommando C. Abt. Ic, Sondermeldung, 1.2.1940.

BA/MA RH 20-7/2, Armeehauptquartier, Fall Schweiz, 9.2.1940.

BA/MA RH 2/1739 K-6, 5.2.1940.

BA/MA RW 4/312/1, Amt Ausl/Abw, Bericht des deutschen Militär attachés in Bern vom 23.2.40, 2.3.1940.

BA/MA RW 5/357, Oberkommando der Wehrmacht, Laufende Informationen Nr. 15, 16.2.1940.

Ibidem.

BA/MA RH 2/2923, Deutsche Gesandtschaft Der Militärattaché, Hoch zuverehrter Herr General, 17.2.1940.

Front Narodowy (Nationale Front – NF) – organizacja szwajcarskich nazistów utworzona w 1930 r., zdelegalizowana przez władze szwajcarskie w 1940 r. – przyp. tłum.

BA/MA RH 20-7/2, Armeehauptquartier, Betr. T. Massnahmen, Heeresgruppenkommando C!, 22.2.1940.

BA/MA RH 20-7/2, Geheime Kommandefache, An H.Gr.Kdo. C, 28.2.1940.

BA/MA RH 20-7/166, Aufnahme: Oblt. Weick, 8.3.1940.

BA/MA RH 20-7/166, Aufnahme: Oblt. Weick, 8.3.1940.

BA/MA RH 19 III/348, Abschnitts-Kommandeur Bodensee, Die Lage im Schweizer Grenzgebiet, Allgemeine Übersicht, 26.3.1940.

BA/MA RH 2/2923, Deutsche Gesandtschaft Der Militärattaché, Hochzuverehrter Herr General, 8.4.1940.