Terapia zajęciowa w geriatrii - ebook

1 Psychologiczno-społeczne aspekty starzenia się i starości Edyta Janus

Słowa kluczowe: starzenie się, granice starości, sfera poznawcza, sfera emocjonalno-motywacyjna, osobowość, adaptacja do starości, społeczny wymiar starzenia się, stereotypy dotyczące ludzi starych, ageizm, gerontofobia, pozytywne starzenie się

1.1. Wprowadzenie

Starzenie się stanowi naturalny okres rozwojowy wpisany w funkcjonowanie człowieka. Określenie „rozwojowy” wskazuje, że człowiek rozwija się w ciągu całego życia, także w okresie późnej dorosłości. Starość jest etapem, który niesie ze sobą nowe, nierzadko trudne zadania, których realizacja wymaga od jednostki zaangażowania i wysiłku. Przykładowe zadania, z którymi mierzą się osoby starsze, to: przystosowanie do spadku sił fizycznych, przystosowanie się do emerytury, utrzymywanie stosunków towarzyskich z równolatkami, odnalezienie się w zmieniających się rolach społecznych oraz urządzenie dogodnych fizycznych warunków bytu. Ważne miejsce zajmuje także radzenie sobie ze zdarzeniami krytycznymi, np. śmiercią współmałżonka, przyjaciół, utratą prestiżu i poczucia przydatności, konfrontacja z nieuchronnością śmierci .

Starzenie się pociąga za sobą szereg zmian, nie tylko w odniesieniu do sfery biologicznej (utrata sił, pogorszenie zdrowia somatycznego), lecz także przeobrażeń dotyczących struktur psychiki. Należy podkreślić, że zmiany te nie muszą być paralelne. O ile zmiany na poziomie biologicznym mają zwykle wymiar deficytowy, o tyle zasoby psychiczne, które posiada jednostka, mogą umożliwić jej funkcjonowanie na poziomie zbliżonym do wcześniejszych okresów rozwojowych i sprzyjać nabywaniu nowych umiejętności oraz kształtowaniu nowych jakości psychicznych .

W niniejszym rozdziale zaprezentowano starzenie się w ujęciu psychologicznym i społecznym. Opisano przemiany zachodzące w sferze poznawczej, emocjonalno-motywacyjnej, a także najistotniejsze zmiany w zakresie osobowości. Istotne miejsce zajmuje również określenie sposobów przystosowania się do starości z uwzględnieniem pozytywnych i negatywnych aspektów starzenia się. Starzenie się ma także wymiar społeczny, w którego opisie odniesiono się do zjawiska ageizmu, geronto-fobii, stereotypów dotyczących osób starszych. Rozdział zamyka opis pozytywnego podejścia do starości.

1.2. Granice okresu starości

O ile ustalenie końca starości nie stanowi większej trudności – wyznacza ją moment śmierci, o tyle wskazanie początku starzenia się jest wyzwaniem.

Różnice we wskazywaniu progu starości sięgają nawet 30 lat. Na przykład Aschoff uważa, że starość rozpoczyna się już po 45. r.ż., Birren zaś stoi na stanowisku, że wiek graniczny starości to 75. r.ż. . W polskiej literaturze psychologicznej również widoczne są różnice zdań dotyczące wieku, w którym można mówić o starości. Przetacznik-Gierowska wskazuje na 55. r.ż., podkreślając plastyczność owej granicy i możliwość przesuwania jej w dół bądź w górę o 3 lata . Inni badacze uważają, że wiek wyznaczający starość to 70. r.ż. . Dość wyraźne jest kryterium demograficzne, w którym starość określana jest jako ,,wiek poprodukcyjny” wyznaczany dla kobiet jako 60. r.ż., a dla mężczyzn jako 65. r.ż.

Trudność stanowi nie tylko jednoznaczne określenie początków starzenia się, lecz także periodyzacja tego okresu rozwojowego.

Według Światowej Organizacji Zdrowia można wyróżnić trzy okresy starości:

→ wczesną starość (60–74 lata),

→ późną starość (75–89 lat),

→ długowieczność (powyżej 90. r.ż.).

Starość nazywana bywa także trzecim wiekiem – w odniesieniu do osób między 60. a 80. r.ż. Użytecznym terminem jest także „wiek czwarty” obejmujący osoby powyżej 80. r.ż., które są traktowane jako grupa wiekowa odrębna kulturowo i społecznie. Lazer proponuje wyróżnić:

→ młodszych starszych (young old) – osoby w wieku 65–75 lat,

→ średnich starszych (mid old) – osoby w wieku 75–85 lat,

→ starych starszych (old old) – osoby powyżej 85. r.ż. .

Podział ten został przyjęty przez COTA (Certified Occupational Therapy Assistant) i propagowany jest jako pomocny w realizowaniu zadań w ramach terapii zajęciowej skierowanej do osób starszych. Wyodrębnione okresy stanowią podstawę analizy i opisu ról związanych z wykonywanymi zajęciami w zależności od wieku danej osoby oraz określenia oczekiwań i potrzeb seniorów .

Przedstawione podziały starości mają charakter umowny, dla którego punkt odniesienia stanowi zwykle tzw. wiek kalendarzowy (chronologiczny). Należy jednak podkreślić, że przy określaniu starości ważne są także subiektywne czynniki psychiczne, które wyrażają m.in. stopień przystosowania jednostki do procesu starzenia się – „mam 70 lat, ale czuję się, jakbym był 40-latkiem”. Nie bez przyczyny zatem wiek psychiczny określany bywa jako „wiek intersubiektywny”. W kryterium wieku psychicznego uwzględnia się także sprawność funkcji intelektualnych, zmysłów i zdolności przystosowawczych jednostki . Oprócz wymienionych kryteriów można wyróżnić także wiek biologiczny określający sprawność i żywotność organizmu.

+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+
| Zastanów się! |
| |
| Można wyróżnić kilka kryteriów wieku, m.in. wiek biologiczny, kalendarzowy oraz psychiczny. Zastanów się, jak określił(a)byś wiek psychiczny Marii. Przeczytaj i odpowiedz. |
+-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------+