Ekerowa - ebook

EKEROWA.

Niedość mieć rozum, trzeba mieć szczęście. Niedość mieć talent, trzeba mieć szczęście. Kto zna teatr, ten przyzna słuszność temu twierdzeniu. Nigdzie może tak jak w karyerze dramatycznej niezbędnem jest szczęście do powodzenia a tem samem i rozwijania talentu. Ekerowa łączyła obydwa warunki trudne, bardzo trudne do połączenia w życiu; miała ona szczęście do publiczności, lubiono ją, bawiono się jej grą, a żal niekłamany Krakowa po jej śmierci, którego jesteśmy świadkami, to odwiedzanie jej zwłok przez tysiące osób i pogrzeb, najwymowniej świadczą, że publiczność straciła jednę ze swoich ulubienic scenicznych. Co się tyczy talentu, to zaiste tym Bóg obdarzył niezaprzeczenie Ekerową. Jeżeli zgodzimy się na to, że talent, jest owym wrodzonym darem, który wszelkie zwalcza trudności i wznosi się tryumfująco ponad wszelkie niedostatki, to przyznamy, że w wysokim stopniu obdarzoną nim była Ekerowa; jeżeli nareszcie nie wierzymy w wszechstronne talenta, lecz uznajemy, że (mianowicie w sztuce) talent musi mieć pewien zakres aby być doskonałym, to przyznamy, że Ekerowa była nadzwyczajnie utalentowaną do pewnych ról, że była specyalistką. Dlatego też zgadzamy się z tem co powiedziano już w tem piśmie, że jako artystka komiczna, była ona obecnie najlepszą w Polsce. Równą sobie miała tylko w Radzyńskiej dzisiejszej Hubertowej, a jeżeli ta przewyższała ją w wykwintniejszych salonowych rolach komicznych, to znów Ekerowa w postaciach ludowych, szorstkich, silnie nakreślonych, w komicznych kobietach z ludu

Shakespeara, jak n. p. mamka w Julii i Romeo, zdaje nam się przewyższała Hubertową, werwą, siłą, oryginalnością.

Samoistny to i samorodny w całem znaczeniu był talent, wszystko czerpała ona z siebie, a tem samem była pod wielu względami oryginalną aktorką, gra jej miała to piętno artyzmu, które polega na tem, iż pewnych rzeczy nikt nie zrobił na scenie w ten sposób jak ona, a ta właściwość niedaleką już jest od twórczości.

Właśnie ta oryginalność granicząca z twórczością, naznacza osobne miejsce Ekerowej w historyi teatru polskiego; i dla tego godzi się nieco obszerniej zastanowić nad jej artystyczną karyerą.

Ekerowa nigdy źle nie grała, często dobrze, czasem doskonale, to są także znamiona natury prawdziwie artystycznie usposobionej. Oryginalność zaś jej talentu polegała na tem, że nieraz sprawiała niespodzianki publiczności, że widz nigdy nie mógł z góry wiedzieć, jak tę lub ową rolę grać będzie Ekerowa, aczkolwiek zwykle ufał że ją dobrze grać będzie. Konwencyonalności, stereotypowości nie było w jej grze, aczkolwiek wielka rutyna nie raz górowała w niej; lecz rutyna raczej w dobrem jak w złem tego słowa znaczeniu. Rutyna Ekerowej czyniła z niej dobrą, sumienną, poprawną, a nie nieznośną i jednostajną aktorkę, jak to zbyt często widzimy. Była to niejako umiejętność, nawet dość głęboka, rysunku, która przecież nie czyniła postaci przez nią odgrywanych ani sztywnemi, ani zimnemi, ani bezbarwnemu. W każdej takiej postaci było dużo życia, prawdy może nieco realistycznej, dużo dowcipu. Niekiedy zapał i chęć podobania się unosiły może nieco Ekerową, ale nawet wtedy gdy przesadzała, nie była niesmaczna.

Wszystkie te niemałe zalety tem były drogocenniejszemi, że płynęły jedynie i wyłącznie z czystego źródła prawdziwego talentu, jedynie z indywidualności artystki, i że tak jak na scenie w pojedynczych rolach, tak w całej karyerze teatralnej, była ona zawsze sobą, zawsze samorodną, nienaśladującą nikogo, ani nic nie afektującą.

Aby o tem się przekonać przejdźmy chociaż pobieżnie jej zawód aktorski.

Ekerowa rozpoczęła swój zawód sceniczny pod dyrekcyą Chełchowskiego. Chełchowski jak tego dowiódł miał nietylko szczęśliwą rękę, ale także wprawne oko do rozpoznawania i odgadywania talentów; przytem miał niewątpliwie dar informowania i kształcenia artystów pod względem techniki. Odgadł on talent w Ekerowej i pozyskał ją dla sceny, a zarazem wzbogacił ją techniką sceniczną, opartą na zdrowych zasadach. Te pierwsze nauki wytrawnego informatora, zastąpiły tu szkołę dramatyczną, lub wyższe wykształcenie estetyczne. Dobrą techniczną szkołę znać było zawsze w grze Ekerowej, aczkolwiek nie to stanowiło najcelniejszą jej stronę, samorodny, pełen życia werwy i prawdy talent, był bowiem główną jej zaletą. Wówczas teatra u nas były w latach młodzieńczych, chęć zastępowała jeżeli nie wszystko, to wiele, a że przytem środki materyalne były dość ograniczone, wszyscy grali wszystko. Najznakomitsi późniejsi artyści dramatyczni, wystę- powali w operach; rutyna, informacye, wyuczenie, zastępowały uzdolnienie do pewnych rodzajów ról, a konieczność nieubłagana zmuszała grać nie raz rzeczy nieodpowiednie talentowi. Nareszcie w początkujących artystach łatwiej odgadnąć talent i zdolności, jak od razu powiedzieć do jakiego rodzaju ról będą oni najwłaściwszemi, dopiero po pewnym czasie najwytrawniejszy znawca ustalić może pod tym względem swoje zdanie. Ekerowa też w początkach swojego zawodu, najrozmaitsze grywała role, zanim stała się specyalistką. Grywała i amantki i bohaterki i nawet podobno tragiczne role. Ta część jednak jej zawodu mniej jest nam znaną, dla tego nie zatrzymamy się dłużej nad nią; tem więcej, że aczkolwiek podobno zawsze grała poprawnie i z talentem, jednak wspomnienia z owej epoki nie naznaczają jej wybitnego miejsca. Następnie Ekerowa miała przez czas jakiś w Kamieńcu wraz z mężem własny teatr, który miał się odznaczać poprawnością i starannością. Dopiero kiedy hr. Skorupka objął teatr krakowski, a Ekerowa wróciła na jego deski, talent jej zabłysnął w prawdziwem świetle i od tej chwili do dnia dzisiejszego zajęła ona znaczące miejsce na scenie polskiej. Jak sama nieraz mawiała, za poradą dzisiejszego kierownika sceny krakowskiej, porzuciła wszelkie inne role, a oddała się wyłącznie działowi charakterystyczno-komicznemu w którym, aż do końca życia miała się cieszyć powodzeniem ze wszechmiar zasłużonem.

Instytynktem odgadywała ona najrozmaitsze i najróżnorodniejsze komiczne postacie które odtwarzała, rzadko się myliła i prawie zawsze odgadywała je trafnie. Cała skala tych postaci aż do salonowych wyłącznie, była jej dziedziną właściwą i ta nie miała obecnie w Polsce równej sobie aktorki. Oryginalność pomysłów, wesołość prawdziwa, nie wymuszona werwa, siła czasem może zbyt wielka, szczerość że tak powiemy, komizmu stanowiły główne a oryginalne zalety jej gry. Przytem miała ona humor, ów nieoceniony humor, któremu publiczność zawdzięcza tyle wesołych chwil, tyle miłych wspomnień i tyle śmiechu szczerego, owego nieocenionego śmiechu, tak rzadkiego dzisiaj nawet w teatrze. Humor ten miał coś w sobie tak polskiego, tak rodzimego, tak go czuć było swojsczyzna, że aczkolwiek nieraz można było porównywać Ekerową z lepszemi aktorkami komicznemi zagranicznemi, to przecież do żadnej z nich nie była podobną,. W salonie mniej może była w swoim żywiole, lecz i tu tak nazwane dewotki i stare panny, byle komiczne, grała z tym talentem, który pozwala zapominać o pewnych niedostatkach form. Dusza zawsze więcej warta jak ciało, treść jak styl i dlatego nawet w sztuce, która przedewszystkiem jest rzeczą formy, nie raz zwycięża ten estetyczny poradoks. Zwycięztwo to jest wyjątkowem i tylko pewien stopień w nim siły może je zapewnić.

Umiała Ekerowa stwarzać typy, mianowicie w sztukach polskich i ludowych, były one wyborne, zdięte żywcem z natury i to tak dalece, że nieraz ukazanie się artystki w nich na scenie już wywoływało wesołość i huczne oklaski. Któż z naszej publiczności zapomni Ekerowej Kogucinę lub Anielę z Damy i Huzary? ! Umiała ona wybornie nadawać tym typom zewnętrzną odpowiednią formę; posiadała sekret właściwych toalet do ról komicznych i bodaj czy z nią nie zginie on, szczególniej w komedyach Fredry. Staroświeckie jej kostiumy były wierne i doskonałe; było w nich coś artystycznego.

Najwyższą jednak zaletą Ekerowej była naturalność i prawda, te dwa przymioty, któremi odznacza się szkoła krakowska od objęcia dyrekcyi przez hr. Skorupkę. Należała ona do owego grona tutejszych artystów, które pod względem prawdy i naturalności, tak zbawienny, tak radykalny wywarło wpływ na grę dramatyczną w teatrach polskich Kiedyś w historyi teatru w Polsce grono to właśnie dlatego zajmie odrębne a niemało znaczące miejsce, a jedną z jego ozdób była Ekerowa. Ktokolwiek pamięta, jaka nieznośna afektacya, jaka przesada w wymowie i gestach panowała niedawno jeszcze na naszych scenach, jak ta afektacya i przesada uchodziły za coś dystyngowanego, nadzwyczajnego, jak się na nie sadzono, ten przyznać będzie musiał nie małą zasługę, owemu gronu artystów krakowskich które z temi wadami uchodzącemi tak długo za przymioty, stanowczo zerwało i dało początek jedynie pięknej grze, bo grze naturalnej i prawdziwej. Nie raz podnoszono to i dziwiono się jak prędko kształcą się i wyrabiają artyści na scenie krakowskiej; wiemy, że zasługa to kierownictwa, ale nie wątpliwie jest to także skutkiem ocierania się i grania wspólnie z kilkoma wybornemi artystami, którzy stanowili i stanowią podstawę tutejszego teatru; nic tak nie kształci jak obcowanie na scenie z dobrymi i wytrawnymi artystami; Ekerowa należała i pod tym względem do najcelniejszych tutejszych artystów, należała do tego cośmy nazwali podstawą. Ożywiona ona była wielkim, niesłychanym zapałem do teatru, jak instynktem grała, tak instynktem kochała sztukę. Ten wielki zapał był w niej siłą artystyczną, a w tym stopniu jak u niej rzadko się można dziś z nim spotkać, mianowicie w młodszej generacyi artystów. Jak stwarzała na scenie typy, tak też sama była typem artystki miłującej sztukę i chciwej powodzeń. A przecież zarozumiałości nie miała wsobie nic a nic, brak ten zarozumiałości był nawet zadziwiający u aktorki i to polskiej; zawsze się bała gdy wchodziła na scenę, zawsze po odegraniu roli niespokojną była co powiedzą ci którym ufała. Oklaski lubiła namiętnie i dla nich czasem robiła ustępstwa z prawdziwego artyzmu; oklaski upajały ją i niekiedy popychały do zbytniego powtarzania efektów komicznych. Bądź co bądź była to prawdziwa artystka nawet ze swojemi małemi ułomnościami artystycznemi, bo kochała sztukę dla sztuki, a nie dla siebie.

Przyjętem jest twierdzenie że po aktorze nic się nie zostaje. Prawda to, ale tylko dla ogółu, dla profanów; dla prawdziwych miłośników teatru, dla znawców, dla sztuki i sceny, spuścizna po znakomitym aktorze nie jest ani ubogą, ani małoznaczącą; spuścizna ta stwarza dobrą tradycyę, którą przez kilka generacyj żyje teatr, stwarza niejako inwentarz artystyczny dla sceny na długie lata.

Aktor jak każdy artysta zostawia potomnym swoje dzieła, a temi dziełami są role które stworzył lub znakomicie odegrał. Zakończyć nam też wypada tę pobieżną wzmiankę o wybornej i sympatycznej artystce spisaniem inwentarza tych przynajmniej jej ról których pamięć w naszem pokoleniu z pewnością nie zaginie. Na pierwszem miejscu stawiamy role narodowe, a tu odrysowują się nam natychmiast: Kogucina, Magdalena, z Łobzowian, Piperkowska, Jagnieszka w Starym kawalarza Korzeniowskiego; wyborna niezrównana Babka w Polowaniu na męża Bałuckiego, Kachna w Zagrodzie Sobkowej piękny malowniczy typ kobiety z ludu. Dorota w Krakowiakach i Góralach, która zawsze za ukazaniem się w niej na scenie Ekerowej wywoływała burzę oklasków, tak typ był prawdziwie wzięty z naszego ludu. Brygida niezrównany typ dewotki z Ciekawość pierwszy stopień do piekła , Pani Kwocka z Epidemii, Zenobia z Pozytywnych, Frazesowiczowa z Emancypowanych, Panna Bobiné w Przyjacielach, Fredry, oraz wszystkie starsze kobiety

Fredry, w których Ekerowa była doskonałą, a przedewszystkiem w Anieli z Damy i Huzary. W utworach obcych, pierwszorzędnej wartości Ekerowa miała wyborne role: Panna Pluche Musseta, Eufrozyna w Skąpcu. Zona Mullera W Intrydze i Miłość, Plotkiewiczowa w Szkole obmowy, Marta w Julii i Romeo, Fryga Wesołe kobiety z Windsor. W nowożytnej komedyi Urszula ze Zbudziło się serce, Teodolinda w Doktorze Wespe, Rozalia de Forbac w Safandułach, Klementyna w Testamencie Cezara Girodot, Prudencya w Damie z kamelią. Wyborna pani Aigueperse z Mąż na wsi, z owem "Ja nie do Pana mówię," Adolfina z Benoitonów nareszcie jedna z ostatnich jej ról tak wybornie trafiona Pani Guichard z Pana, Alfonsa. Oprócz tego, jako doskonale typy charakteryzacji wymienimy: Bibijanę w Załodze okrętowej Viardę w Preciozie, Horodniozyną w Rewizorze Petersburskim. Role te znane naszej publiczności oraz to cośmy wyżej powiedzieli o rzeczywistym talencie Ekerowej, oto zbyt dostateczne powody, aby szczególniej z uwagi na obecne ubóstwo w Polsce prawdziwych talentów scenicznych, poczytać stratę Ekerowej za nieodżałowaną. Nie tylko teatra w Polsce straciły wyborną aktorkę, ale także prawdziwi znawcy i miłośnicy sceny, artystkę.

Była ona też ulubienicą tych kilku prawdziwych w rzeczach teatru znawców, których posiada Kraków, a przytem rzec można, że Ekerowa była już u nas poniekąd popularną postacią.