Formuły werbalne polskiej etykiety językowej od połowy XVIII do lat sześćdziesiątych XIX wieku. Analiza socjolingwistyczna - ebook

W badaniach etykiety językowej szczególną wartość mają źródła autentyczne: pamiętniki, dzienniki i wspomnienia. Możemy w nich znaleźć zapisy fragmentów konwersacji. Ważną ich zaletą jest fakt, że w przeciwieństwie do konwersacji pochodzących z powieści czy dramatów, zwykle pozbawione są wpływów konwencji literackich i gatunkowych. Wybierając teksty do ekscerpowania, starano się, by ich autorzy prezentowali możliwie szeroki przekrój społeczeństwa: arystokrację, szlachtę, służbę, literatów, mieszczan i żołnierzy. Szczególnie ważne jest, że we wszystkich ekscerpowanych utworach można przynajmniej w przybliżeniu określić status społeczny rozmówców. Powieści i dramaty są właściwie jedynym źródłem, na podstawie którego można próbować rekonstruować repertuar formuł etykietalnych używanych przez najniższe warstwy społeczne, szczególnie chłopów. W przebadanych źródłach najlepiej poświadczony został oczywiście język szlachty. Autorami tekstów wspomnieniowych, utworów literackich i listów były niemal wyłącznie osoby wykształcone. Wybrane teksty dramatów i powieści ukazują szeroką panoramę całego ówczesnego społeczeństwa. Akcja w nich zawarta rozgrywa się w arystokratycznych pałacach i szlacheckich dworkach oraz w domach mieszczan i w wiejskich chałupach.

Celem założonym w pracy jest przedstawienie repertuaru formuł werbalnych pierwszego wieku doby nowopolskiej oraz ukazanie zależności między ich formą a uwarunkowaniami pragmatycznymi z uwzględnieniem aspektu socjolingwistycznego.

Wprowadzenie  9

Przedmiot, cel i metoda pracy  9

Charakterystyka źródeł  11

Stan badań  14

1. Prace dotyczące współczesnej etykiety językowej  14

2. Prace dotyczące dawnej etykiety językowej  17

1. Powitania i formuły inicjalne w listach  22

1.1. Formuły pochodzące od fraz zawierających 2. lub 3. osobę trybu rozkazującego  23

1.1.1. „Witaj” i przekształcenia  23

1.1.2. „Dzień dobry”/„dobry wieczór”  28

1.1.3. „Niech będzie pochwalony…” i przekształcenia  33

1.2. Formuły pochodzące od fraz zawierających 1. osobę trybu oznajmującego  35

1.2.1. „Padam/ścielę się do nóg/stóp” i przekształcenia  36

1.2.2. „Kłaniam”/„kłaniam się”  38

1.2.3. „Całuję rączki/stopy” i przekształcenia  40

1.2.4. „Sługa”  41

1.2.5. „Zdrowia życzę” itp.  42

1.3. Pytania powitalne  43

1.3.1. W rozmowach  43

1.3.2. W listach  46

1.4. Uwagi końcowe  46

2. Pożegnania i formuły końcowe w listach 48

2.1. Formuły pochodzące od fraz zawierających 2. lub 3. osobę trybu rozkazującego  49

2.1.1. „Bądź/bywaj zdrów/zdrowy” i podobne  49

2.1.2. „Dobranoc” i przekształcenia  55

2.1.3. „Idź/jedź/bądź z Bogiem” i przekształcenia  56

2.1.4. „Niech Bóg prowadzi” itp.  57

2.1.5. „Żegnaj/adieu”  58

2.1.6. „Niech będzie pochwalony Jezus Chrystus”  59

2.1.7. „Przyjmij/racz przyjąć/proszę przyjąć”  60

2.2. Formuły pochodzące od fraz zawierających 1. osobę trybu oznajmującego  61

2.2.1. „Źegnam (się)”  61

2.2.2. „Kłaniam (się)”  65

2.2.3. „Upadam do nóg/stóp” i przekształcenia  68

2.2.4. „Całuję…” i przekształcenia  71

2.2.5. „Ściskam…” i przekształcenia  76

2.2.6. „Sługą uniżonym”, „najniższym sługą”, „podnóżkiem” itp.  80

2.2.7. „Zostaję z…”, „jestem z…” itp. 83

2.2.8. „Życzę” i przekształcenia  85

2.2.9. „Pozdrawiam” i przekształcenia  86

2.2.10. „Polecam się/mię”, „oddaję mnie”  87

2.3. Formy „do zobaczenia”, „do widzenia (się)” itp. 89

2.3.1. W rozmowach  90

2.3.2. W listach  91

2.4. Uwagi końcowe  92

3. Prośby  93

3.1. Czasowniki perlokucyjne  93

3.1.1. Tryb rozkazujący czasownika perlokucyjnego  93

3.1.2. Tryb przypuszczający czasownika perlokucyjnego  95

3.1.3. Tryb przypuszczający lub czas przyszły czasownika w zdaniu pytajnym  96

3.1.4. „Racz” ”+ infinitivus czasownika perlokucyjnego  97

3.1.5. „Raczysz”+ infinitivus czasownika perlokucyjnego  98

3.1.6. „Chciej”+ infinitivus czasownika perlokucyjnego  99

3.1.7. „Zechcesz”  100

3.1.8. „Pozwól” + czasownik  101

3.1.9. „Pozwolisz” + czasownik perlokucyjny  102

3.1.10. „Bądź łaskaw” + czasownik perlokucyjny  102

3.1.11. łuj się”, „zlituj się” + czasownik perlokucyjny  103

3.2. Czasowniki performatywne  104

3.2.1. „Proszę”  104

3.2.2. „Upraszam”  114

3.2.3. „Suplikuję”  116

3.2.4. „Dopraszam się”  117

3.2.5. „Życzyłbym”  117

3.2.6. „Zaklinam” i „błagam”  118

3.2.7. Formy analityczne  121

3.3. Uwagi końcowe  123

4. Polecenia i rozkazy  124

4.1. Czasowniki perlokucyjne  125

4.1.1. Formy trybu rozkazującego czasownika perlokucyjnego  125

4.1.2. „Żebyś…” + czasownik perlokucyjny  126

4.1.3. Formy czasu przyszłego czasownika perlokucyjnego  126

4.1.4. Bezokolicznik czasownika perlokucyjnego  127

4.1.5. „Racz”, „chciej”, „pozwól”, „bądź łaskaw” + czasownik perlokucyjny  127

4.1.6. „zmiłuj się” + tryb rozkazujący czasownika perlokucyjnego  128

4.2. Czasowniki illokucyjne  128

4.2.1. „Rozkazuję”  128

4.2.2. „Proszę o”, „proszę” + gen., „proszę, aby (żeby, by)”, „proszę” + infinitivus  129

4.2.3. „Życzę”, „żądam” i warianty  132

4.3. Uwagi końcowe  133

5. Przeprosiny  134

5.1. „Przepraszam”  134

5.2. „Przepraszam za…”  137

5.2.1. W rozmowach  137

5.2.2. W listach  137

5.3. „Przepraszam, że…”  138

5.3.1. W rozmowach  138

5.3.2. W listach  139

5.4. „Przepraszam, ale…”  140

5.5. „Przepraszam, jeśli…” itp.  142

5.6. „Daruj”/„darujesz” i przekształcenia  142

5.6.1. W rozmowach  142

5.6.2. W listach  145

5.7. „Wybacz/przebacz”, „wybaczysz/przebaczysz” i przekształcenia  148

5.7.1. W rozmowach  148

5.7.2. W listach  152

5.8. „Nie gniewaj się”  153

5.8.1. W rozmowach  153

5.8.2. W listach  154

5.9. „Przepuść/odpuść”  155

5.10. Uwagi końcowe  155

6. Zaproszenia  157

6.1. Formuły oralne  157

6.1.1. „Zapraszam na”  157

6.1.2. „Prosimy”  158

6.1.3. „Proszę” + bezokolicznik  158

6.1.4. „Proszę na”  159

6.1.5. „Proszę do”  160

6.1.6. „Proszę” + zdanie okolicznikowe celu  161

6.1.7. Formy imperatywne  161

6.1.8. „Racz / pozwól” + infinitivus i przekształcenia  163

6.1.9. Inne formy  164

6.2. Formuły epistolarne  164

6.3. Uwagi końcowe  166

7. Podziękowania  168

7.1. „Dziękuję”  168

7.2. „Dziękuję za”  171

7.2.1. W rozmowach  171

7.2.2. W listach  172

7.3. „Dziękuję, że…”  176

7.4. „Składam dzięki” i przekształcenia  177

7.4.1. W rozmowach  177

7.4.2. W listach  179

7.5. „Proszę przyjąć/racz przyjąć podziękowania” itp. 182

7.6. „Jestem wdzięczny/obowiązany/obligowany” i przekształcenia  182

7.6.1. W rozmowach  182

7.6.2. W listach  185

7.7. „Bóg zapłać” i przekształcenia  188

7.7.1. W rozmowach  188

7.7.2. W listach  190

7.8. „Upadam do nóg”, „Całuję rączki” itp. 190

7.9. „Jakże mam dziękować…?”  191

7.10. Uwagi końcowe  192

8. Powinszowania (gratulacje)  193

8.1. „Winszuję” i przekształcenia  193

8.1.1. W rozmowach  193

8.1.2. W listach  195

8.2. Uwagi końcowe  196

9. Życzenia  197

9.1. „Życzę” i przekształcenia  197

9.2. „Winszuję” i przekształcenia  201

9.3. Formy imperatywne  202

9.3.1. Formuły z opisową formą trybu rozkazującego  203

9.4. Uwagi końcowe  204

10. Toasty  205

10.1. Formuły zawierające czasownik w 1. osobie i przekształcenia  205

10.2. „Niech żyje…” – wiwaty w funkcji toastów  207

10.3. Inne formy  208

10.4. Uwagi końcowe  208

11. Przedstawianie kogoś, przedstawianie się  209

11.1. „prezentuję/rekomenduję/przedstawuję” i przekształcenia  209

11.2. Inne formy  210

11.3. Formuły przedstawiania się  211

11.4. Odpowiedzi  212

12. Formuły używane przy wręczaniu  213

12.1. Formuły oralne  213

12.1.1. „przyjmij’ i przekształcenia  213

12.1.2. Inne formy  214

12.2. Formuły listowne  215

13. Kondolencje  216

14. Podsumowanie  218

14.1. Związek z tłem historycznym i kulturowym epoki  218

14.2. Aspekt formalnojęzykowy  219

14.3. Aspekt pragmatycznojęzykowy  220

Bibliografia  223

Wykaz tekstów źródłowych ze skrótami  223

Opracowania  228