Gandhi. Autobiografia. Dzieje moich poszukiwań prawdy - ebook

PRZEDMOWA

rzed czte­re­ma lub pię­ciu laty pod wpły­wem na­le­gań nie­któ­rych mo­ich naj­bliż­szych współ­pra­cow­ni­ków zgo­dzi­łem się na­pi­sać swo­ją au­to­bio­gra­fię. Za­czą­łem więc pi­sać, wszak­że za­le­d­wie zdą­ży­łem od­wró­cić pierw­szą za­pi­sa­ną kart­kę, kie­dy w Bom­ba­ju wy­bu­chły roz­ru­chy i pra­ca moja ule­gła za­trzy­ma­niu. Na­stęp­nie przy­szła cała se­ria wy­da­rzeń, któ­rych kul­mi­na­cyj­nym punk­tem było uwię­zie­nie mnie w Yera­vda¹.

Dże­ram­das, je­den z mo­ich to­wa­rzy­szy wię­zien­nych, pro­sił mnie, bym odło­żył wszyst­kie inne pra­ce i skoń­czył spi­sy­wa­nie mego ży­cio­ry­su. Od­po­wie­dzia­łem mu, że za­kre­śli­łem już pe­wien plan prac nad po­zna­niem sie­bie sa­me­go i że nie są­dzę, bym mógł za­jąć się czym­kol­wiek in­nym, za­nim tego nie wy­ko­nam. Mógł­bym jed­nak zdą­żyć skoń­czyć swą au­to­bio­gra­fię, gdy­bym od­sie­dział całą karę w wię­zie­niu; po­trzeb­ny mi był jesz­cze rok do skoń­cze­nia mego ży­cio­ry­su, kie­dy zo­sta­łem zwol­nio­ny.

Swa­mi Anand ze swej stro­ny wy­stą­pił z taką samą proś­bą, a wo­bec tego, że skoń­czy­łem opi­sy­wa­nie dzie­jów ru­chu Sa­tja­gra­ha² w Afry­ce Po­łu­dnio­wej, nę­ci­ło mnie pod­ję­cie pra­cy nad au­to­bio­gra­fią dla „Na­va­ji­va­nu”³. Swa­mi chciał, abym na­pi­sał od­dziel­nie do wy­da­nia książ­ko­we­go – nie mia­łem jed­nak tyle cza­su do roz­po­rzą­dze­nia. Mo­głem za­le­d­wie co ty­dzień pi­sy­wać po jed­nym roz­dzia­le. Coś trze­ba było każ­de­go ty­go­dnia na­pi­sać dla „Na­va­ji­va­nu”. Czyż nie mo­gła­by to być moja au­to­bio­gra­fia? Swa­mi zgo­dził się na mój pro­jekt i oto za­bie­ram się ostro do ro­bo­ty. Wsze­la­ko mój głę­bo­ko wie­rzą­cy przy­ja­ciel ży­wił co do tego pew­ne wąt­pli­wo­ści, któ­ry­mi po­dzie­lił się ze mną w „dniu mil­cze­nia”.

– Cze­mu się wda­jesz w tę awan­tu­rę? – za­py­tał mnie. – Pi­sa­nie wła­sne­go ży­cio­ry­su jest ra­czej wła­ści­we lu­dziom z Za­cho­du. Nie znam ni­ko­go ze Wscho­du, któ­ry by to ro­bił, je­że­li nie li­czyć tych, któ­rzy ule­gli wpły­wom za­chod­nie­go świa­ta. I o czym chcesz pi­sać? Wy­obraź­my so­bie, że ju­tro od­rzu­cisz po­glą­dy, któ­re dziś uwa­żasz za nie­złom­ne, lub też pod­dasz w przy­szło­ści re­wi­zji swo­je dzi­siej­sze pla­ny – czyż nie spra­wi to, że lu­dzie po­stę­pu­ją­cy zgod­nie z tym, co gło­si two­je sło­wo, bądź mó­wio­ne, bądź pi­sa­ne, będą się uwa­ża­li za wpro­wa­dzo­nych w błąd?

Czy nie są­dzisz, że rze­czą znacz­nie bar­dziej wła­ści­wą by­ło­by za­nie­cha­nie wła­śnie te­raz pi­sa­nia ja­kiej­kol­wiek au­to­bio­gra­fii?

Ten ar­gu­ment wy­warł na mnie pew­ne wra­że­nie. Ale moim za­mia­rem nie jest na­pi­sa­nie au­ten­tycz­ne­go wła­sne­go ży­cio­ry­su. Pra­gną­łem po pro­stu opo­wie­dzieć dzie­je mo­ich nie­zli­czo­nych zma­gań na dro­dze po­szu­ki­wa­nia praw­dy, a wo­bec tego, że całe moje ży­cie jest w grun­cie rze­czy tyl­ko wła­śnie tymi po­szu­ki­wa­nia­mi, więc też od­po­wia­da praw­dzie, że cała opo­wieść bę­dzie czę­ścio­wo no­si­ła cha­rak­ter au­to­bio­gra­ficz­ny. Nie będę jed­nak miał nic prze­ciw­ko temu, by każ­da stro­ni­ca mó­wi­ła je­dy­nie o tych mo­ich po­szu­ki­wa­niach i zma­ga­niach, ja­kie to­czy­łem w imię praw­dy.

Mam na­dzie­ję, a może je­dy­nie schle­biam so­bie, ży­wiąc ją, że re­la­cja o wszyst­kich tych po­szu­ki­wa­niach może przy­nieść pew­ną ko­rzyść czy­tel­ni­ko­wi.

Moje do­świad­cze­nia w dzie­dzi­nie po­li­ty­ki są obec­nie zna­ne nie tyl­ko w In­diach, lecz do pew­ne­go stop­nia ca­łe­mu cy­wi­li­zo­wa­ne­mu świa­tu. Dla mnie oso­bi­ście nie mają one szcze­gól­ne­go zna­cze­nia, a ty­tuł „Ma­hat­ma”⁴ jaki mi zy­ska­ły, ma go jesz­cze mniej. Ten ty­tuł spra­wiał mi czę­sto głę­bo­ki ból i nie pa­mię­tam ta­kiej chwi­li, kie­dy moż­na by­ło­by po­wie­dzieć, że był mi przy­jem­ny. Na­to­miast bar­dzo chęt­nie go­tów je­stem opo­wie­dzieć o wszyst­kich mo­ich zma­ga­niach i po­szu­ki­wa­niach w dzie­dzi­nie du­cho­wej, o któ­rych wiem tyl­ko ja, a któ­re sta­ły się źró­dłem tej siły, jaką roz­po­rzą­dzam, dzia­ła­jąc na polu po­li­ty­ki. Je­że­li te zma­ga­nia i po­szu­ki­wa­nia mają cha­rak­ter „du­cho­wy”, wte­dy nie może być mowy o ja­kimś chwa­le­niu się z mo­jej stro­ny – prze­ciw­nie: przy­czy­nia­ją się one je­dy­nie do umoc­nie­nia mnie w skrom­no­ści. Im bar­dziej bo­wiem za­sta­na­wiam się nad moją prze­szło­ścią i bli­żej się jej przy­pa­tru­ję, tym moc­niej od­czu­wam, jak da­le­ko mi do do­sko­na­ło­ści.

To, co pra­gną­łem osią­gnąć, do cze­go dą­ży­łem i co usi­ło­wa­łem zdo­być w cią­gu ubie­głych trzy­dzie­stu lat, za­war­ło się w pra­gnie­niu po­zna­nia sie­bie sa­me­go, spoj­rze­nia w ob­li­cze Boga, w dą­że­niu do osią­gnię­cia mok­sza⁵.

Żyję, dzia­łam, ist­nie­ję dla osią­gnię­cia tego celu. Wszyst­ko, co czy­nię, bądź prze­ma­wia­jąc, bądź pi­sząc, oraz wszyst­kie moje po­czy­na­nia po­li­ty­ki zmie­rza­ją do tego sa­me­go celu. Wo­bec tego jed­nak, że za­wsze utrzy­my­wa­łem, iż to, co jest moż­li­we do osią­gnię­cia dla jed­nost­ki, jest rów­nież do­stęp­ne ogó­ło­wi, wszyst­kie moje po­szu­ki­wa­nia praw­dy pro­wa­dzo­ne były nie w izo­la­cji, lecz na oczach wszyst­kich. Nie są­dzę, by ta oko­licz­ność po­mniej­sza­ła ich war­tość du­cho­wą. Ist­nie­ją wsze­la­ko pew­ne spra­wy, któ­rych po­zna­nie jest do­stęp­ne wy­łącz­nie jed­no­st­ce oraz jej Stwór­cy. Nie da­dzą się one ab­so­lut­nie prze­ka­zać. Po­szu­ki­wa­nia, o któ­rych za­mie­rzam opo­wie­dzieć, nie mają tego cha­rak­te­ru. Są one na­tu­ry du­cho­wej albo ra­czej mo­ral­nej. Isto­tą bo­wiem re­li­gii jest mo­ral­ność.

Do opo­wie­ści ni­niej­szej włą­czo­ne zo­sta­ną je­dy­nie te spra­wy do­ty­czą­ce re­li­gii, któ­re będą mo­gły być zro­zu­mia­ne za­rów­no przez dzie­ci, jak i przez do­ro­słych.

Je­że­li zdo­łam opo­wie­dzieć o nich w spo­sób bez­na­mięt­ny i skrom­ny, po­mo­gą one wie­lu in­nym po­szu­ki­wa­czom praw­dy w ich dal­szej dro­dze na­przód. Je­stem bar­dzo da­le­ki od nada­wa­nia tym po­szu­ki­wa­niom ja­kich­kol­wiek cech do­sko­na­ło­ści. Nie pre­ten­du­ję do ni­cze­go in­ne­go, po­dob­nie jak uczo­ny, któ­ry prze­pro­wa­dza­jąc ba­da­nia z mak­sy­mal­ną do­kład­no­ścią, zdol­no­ścią prze­wi­dy­wa­nia i skru­pu­lat­no­ścią, nig­dy nie wy­da­je ostat­nie­go wnio­sku o swych osią­gnię­ciach, lecz przy­glą­da się im z ca­łym kry­ty­cy­zmem.

Pod­da­łem się głę­bo­kiej sa­mo­ana­li­zie, usi­ło­wa­łem na każ­dym kro­ku od­naj­dy­wać sie­bie sa­me­go, każ­dą sy­tu­ację psy­cho­lo­gicz­ną sta­ra­łem się zba­dać i zgłę­bić – a jed­nak da­le­ki je­stem od tego, by pre­ten­do­wać do nie­omyl­no­ści wnio­sków, do któ­rych do­sze­dłem.

Pre­ten­du­ję jed­nak do jed­ne­go, a mia­no­wi­cie do tego, że moje wnio­ski wy­da­ją mi się bez­względ­nie słusz­ne i – na ra­zie – skłon­ny je­stem uwa­żać je za osta­tecz­ne. Gdy­by było in­a­czej, nie mo­gły­by sta­no­wić pod­sta­wy do ja­kie­go­kol­wiek dzia­ła­nia. W każ­dym przy­pad­ku sto­so­wa­łem me­to­dę przyj­mo­wa­nia lub od­rzu­ca­nia po­wzię­tych wnio­sków i po­stę­po­wa­łem zgod­nie z nią. Do­pó­ki jed­nak moje po­stę­po­wa­nie jest zgod­ne z moim ro­zu­mem i z moim ser­cem, mu­szę się moc­no trzy­mać raz po­wzię­tych mo­ich wła­snych wnio­sków.

Gdy­by mi cho­dzi­ło je­dy­nie o roz­wa­ża­nie za­sad­ni­czych za­gad­nień, z pew­no­ścią nie pró­bo­wał­bym pi­sać au­to­bio­gra­fii, wo­bec tego jed­nak, że moim ce­lem jest przy­to­czyć sze­reg róż­nych prak­tycz­nych wska­zó­wek, jak sto­so­wać te za­sa­dy, więc też roz­dzia­ły, któ­re za­mie­rzam na­pi­sać, opa­tru­ję wspól­nym ty­tu­łem: Dzie­je mo­ich po­szu­ki­wań praw­dy.

Będą one za­wie­ra­ły moje zma­ga­nia i po­szu­ki­wa­nia, o ile cho­dzi o nie­sprze­ci­wia­nie się złu, spra­wę ce­li­ba­tu lub inne me­to­dy po­stę­po­wa­nia, ja­ko­by nie­za­leż­ne od wier­no­ści za­sa­dom praw­dy. Moim zda­niem jed­nak, praw­da jest na­czel­ną za­sa­dą, sku­pia­ją­cą w so­bie inne licz­ne za­sa­dy. Tego ro­dza­ju Praw­da po­le­ga nie tyl­ko na wier­no­ści praw­dzie w sło­wach, lecz rów­nież w my­ślach i do­ty­czy nie tyl­ko względ­nej praw­dy, tak jak my ją ro­zu­mie­my, lecz Praw­dy Ab­so­lut­nej, Za­sad Od­wiecz­nych, czy­li po­ję­cia Boga.

Ist­nie­ją nie­zli­czo­ne de­fi­ni­cje Boga, gdyż nie­zli­czo­ne są do­wo­dy Jego ist­nie­nia. Na­peł­nia­ją mnie one po­dzi­wem, czcią i na chwi­lę oszo­ła­mia­ją. Ale ja uzna­ję Boga je­dy­nie jako naj­wyż­sze wcie­le­nie Praw­dy. Nie zna­la­złem Go jesz­cze, ale wciąż Go po­szu­ku­ję i go­tów je­stem na dro­dze tych po­szu­ki­wań zło­żyć w ofie­rze wszyst­ko, co po­sia­dam naj­droż­sze­go. Na­wet gdy­by ta ofia­ra wy­ma­ga­ła mego ży­cia, są­dzę, że był­bym go­tów je po­świę­cić. Do­pó­ki jed­nak nie zdo­ła­łem po­znać Ab­so­lut­nej Praw­dy, mu­szę po­zo­stać wier­ny względ­nej praw­dzie, a więc ta­kiej, jak ją so­bie wy­obra­żam. Ta względ­na praw­da musi być dla mnie – na ra­zie – moją la­tar­nią mor­ską, moją tar­czą i moim pu­kle­rzem. I cho­ciaż ob­ra­na prze­ze mnie ścież­ka jest stro­ma, wą­ska i nie­kie­dy ostra jak ostrze brzy­twy, dla mnie była ona jed­nak naj­krót­sza i naj­do­god­niej­sza.

Na­wet moje błę­dy, wiel­kie jak Hi­ma­la­je, wy­da­ły mi się frasz­ką, gdyż wier­nie trzy­ma­łem się tej ścież­ki. To ona ustrze­gła mnie od po­waż­nych kło­po­tów, sze­dłem więc na­przód zgod­nie z pro­wa­dzą­cym mnie świa­tłem. Nie­kie­dy w po­su­wa­niu się na­przód przy­tra­fia­ły mi się chwi­le, gdy str­wo­żo­nym spoj­rze­niem zda­wa­łem się do­strze­gać Ab­so­lut­ną Praw­dę i Boga, wte­dy z każ­dym dniem moc­niej ro­sła we mnie pew­ność, że je­dy­nie On jest czymś re­al­nie ist­nie­ją­cym, wszyst­ko inne zaś jest nie­re­al­ne.

Nie­chże więc ci, któ­rzy tego pra­gną, uprzy­tom­nią so­bie, jak bar­dzo to prze­świad­cze­nie bra­ło we mnie górę, niech ze­chcą uczest­ni­czyć w mo­ich po­szu­ki­wa­niach, a tak­że – je­że­li po­tra­fią – niech dzie­lą ze mną moją wia­rę.

Na­stęp­nym prze­świad­cze­niem, któ­re­go na­bra­łem, było to, że je­że­li co­kol­wiek jest do­stęp­ne dla mnie, tym sa­mym jest do­stęp­ne na­wet każ­de­mu dziec­ku. Mia­łem zresz­tą bez­spor­ne po­wo­dy, by tak twier­dzić.

Środ­ki, ja­ki­mi na­le­ży się po­słu­gi­wać przy po­szu­ki­wa­niu praw­dy, są za­rów­no bar­dzo pro­ste, jak i bar­dzo skom­pli­ko­wa­ne. Mogą się one jed­nak wy­dać wręcz nie do po­my­śle­nia za­rów­no zu­chwal­co­wi, jak i nie­win­ne­mu dziec­ku.

Czło­wiek po­szu­ku­ją­cy praw­dy wi­nien być skrom­niej­szy od pyłu za­ście­la­ją­ce­go zie­mię. Ży­cie po­tra­fi skru­szyć proch pod jego sto­pa­mi na naj­drob­niej­szy py­łek, lecz po­szu­ki­wacz praw­dy sam wi­nien być tak skrom­ny, że na­wet ów pył jest w sta­nie go skru­szyć. Tyl­ko wte­dy i do­pie­ro wte­dy do­strze­że on praw­dę.

Dia­log po­mię­dzy Wa­sisz­thą i Wisz­wa­mi­trą⁶ czy­ni to aż nad­to oczy­wi­stym. Chrze­ści­jań­stwo oraz is­lam rów­nież w do­sta­tecz­nym stop­niu to po­twier­dza­ją.

Je­że­li co­kol­wiek z tego, co spi­su­ję na tych kart­kach, mo­gło­by ura­zić czy­tel­ni­ka, go­to­we­go przy­jąć je za do­wód roz­pie­ra­ją­cej mnie py­chy, niech ra­czej ze­chce uznać, że coś w mo­ich do­cie­ka­niach się nie zga­dza, a moje prze­lot­ne wi­dze­nia po­trak­tu­je jeno jako mi­raż. Nie­chaj zgi­ną set­ki ta­kich jak ja, lecz niech ostoi się Praw­da. Nie uszczu­plaj­my za­kre­su praw­dy na­wet o włos, wy­da­jąc sądy o po­grą­żo­nych w błę­dach śmier­tel­ni­kach, po­dob­nych do mnie sa­me­go.

Mam na­dzie­ję i wno­szę o to mo­dły, by nikt nie ze­chciał uwa­żać po­rad roz­sia­nych w tych roz­dzia­łach za au­to­ry­ta­tyw­ne. Opo­wie­dzia­ne tu po­szu­ki­wa­nia praw­dy po­win­no się roz­pa­try­wać jako ilu­stra­cje, w świe­tle któ­rych każ­dy jest w sta­nie po­czy­nić wła­sne do­świad­cze­nia, zgod­nie ze swo­imi upodo­ba­nia­mi i umie­jęt­no­ścia­mi. Wie­rzę, iż w tym ogra­ni­czo­nym za­kre­sie owe ilu­stra­cje mogą być do­praw­dy po­ży­tecz­ne, nie mam bo­wiem za­mia­ru ani prze­mil­czać, ani prze­ce­niać żad­nej z przy­krych spraw, któ­re mu­szą być opo­wie­dzia­ne.

Mam na­dzie­ję, że czy­tel­nik cał­ko­wi­cie po­zna wszyst­kie moje błę­dy i po­mył­ki.

Moim ce­lem nie jest by­najm­niej po­wie­dzieć, jak bar­dzo je­stem do­bry, lecz opi­sać swo­je po­szu­ki­wa­nia na dro­dze po­zna­wa­nia wie­dzy o sa­tja­gra­ha. Wy­da­jąc sąd o so­bie sa­mym, będę usi­ło­wał być rów­nie bez­względ­ny, jak jest nią Praw­da, oraz ja­ki­mi pra­gnę, by byli inni. Przy­kła­da­jąc do sie­bie tę mia­rę, mu­szę za­wo­łać wraz z Sur­da­sem⁷:

Gdzie zna­leźć nędz­ni­ka

Bar­dziej niż ja ze­psu­te­go i ob­mier­z­łe­go?

By­łem tak wia­ro­łom­ny,

Żem wła­sne­go wy­rzekł się Stwór­cy

Bo nie­prze­rwa­nym pa­smem tor­tur dla mnie jest to, że wciąż jesz­cze je­stem da­le­ki od Nie­go, któ­ry – do­brze wiem o tym – rzą­dzi każ­dym tchnie­niem mego ży­cia i któ­re­go je­stem la­to­ro­ślą. Świa­dom je­stem tego, że złe uczu­cia trzy­ma­ją mnie z dala od Nie­go, a prze­cież nie mogę się ich wy­zbyć.

Mu­szę jed­nak już koń­czyć. Po­zo­sta­je mi je­dy­nie pod­jąć ni­niej­szą opo­wieść w roz­dzia­le, któ­ry na­stą­pi póź­niej.

M.K. Gan­dhi

Aśram,

Sa­bar­ma­ti

26 li­sto­pa­da 1925 r.I. NARODZINY I POKREWIEŃSTWA

ód Gan­dhich na­le­ży do ka­sty ba­nia⁸ i – jak się wy­da­je – wy­wo­dził się z kup­ców ko­rzen­nych. Jed­nak od trzech po­ko­leń, po­cząw­szy od mego dziad­ka, byli oni pre­mie­ra­mi rzą­du w róż­nych księ­stwach Ka­tia­wa­du⁹. Ut­tam­czand Gan­dhi, czy­li Ota Gan­dhi, mój dzia­dek, mu­siał być czło­wie­kiem o su­ro­wych za­sa­dach. In­try­gi pań­stwo­we zmu­si­ły go do opusz­cze­nia Po­rban­da­ru¹⁰, gdzie był di­wa­nem¹¹, i schro­nie­nia się w Dźu­na­gadh¹². Tu po­wi­tał na­wa­ba¹³, uno­sząc do góry lewą rękę, a ktoś zwró­ciw­szy uwa­gę na ten osten­ta­cyj­ny afront, za­żą­dał wy­ja­śnień, na co otrzy­mał na­stę­pu­ją­cą od­po­wiedź: „Pra­wa ręka jest na ra­zie za­ję­ta w Po­rban­da­rze”.

Ota Gan­dhi, owdo­wiaw­szy, oże­nił się po raz dru­gi. Z pierw­sze­go mał­żeń­stwa miał czte­rech sy­nów, a z dru­gie­go – dwóch. Nie są­dzę, abym kie­dy­kol­wiek w dzie­ciń­stwie od­czuł lub bo­daj wie­dział, iż owi sy­no­wie Oty Gan­dhie­go nie byli dzieć­mi jed­nej mat­ki. Pią­tym spo­śród tych sze­ściu bra­ci był Ka­ram­czand Gan­dhi, czy­li Kaba Gan­dhi, szó­stym zaś Tul­si­das Gan­dhi. Oby­dwaj ci bra­cia byli ko­lej­no, je­den po dru­gim, pre­mie­ra­mi rzą­du w Po­rban­da­rze. Kaba Gan­dhi był moim oj­cem. Był on człon­kiem Try­bu­na­łu w Ra­dźa­stha­nie¹⁴. Dziś nie ist­nie­je on już, lecz w owych cza­sach sta­no­wił bar­dzo wpły­wo­wą in­sty­tu­cję słu­żą­cą do li­kwi­do­wa­nia za­tar­gów po­mię­dzy przy­wód­ca­mi a człon­ka­mi ich kla­nów. Był on rów­nież przez pe­wien czas pre­mie­rem w Radź­ko­cie¹⁵, a na­stęp­nie w Wan­ka­ne­rze¹⁶. Gdy umie­rał, był eme­ry­tem pań­stwa Radź­kot.

Kaba Gan­dhi czte­ro­krot­nie za­wie­rał związ­ki mał­żeń­skie, zo­sta­jąc raz po raz wdow­cem. Miał dwie cór­ki z pierw­sze­go i dru­gie­go mał­żeń­stwa. Jego ostat­nia żona, Pu­tli­bai, uro­dzi­ła mu cór­kę oraz trzech sy­nów, z któ­rych ja by­łem naj­młod­szy.

Mój oj­ciec ko­chał swój klan, był mu wier­ny, od­zna­czał się od­wa­gą i wiel­ko­dusz­no­ścią, lecz był wy­bu­cho­wy. Nie stro­nił od uciech cie­le­snych. Oże­nił się po raz czwar­ty, kie­dy był już po czter­dzie­st­ce. Był nie­sprze­daj­ny i za­rów­no wśród ro­dzi­ny, jak i na ze­wnątrz zdo­był so­bie sła­wę swą nie­złom­ną bez­stron­no­ścią. Jego lo­jal­ność w sto­sun­ku do pań­stwa była po­wszech­nie zna­na.

Kie­dy za­stęp­ca przed­sta­wi­cie­la rzą­du bry­tyj­skie­go obe­lży­wie ode­zwał się 0 tha­ko­re sa­he­bie¹⁷ z Radź­ko­tu, jego prze­ło­żo­nym, wów­czas Kaba Gan­dhi sta­wił czo­ło owym obe­lgom. Tam­ten roz­gnie­wał się i za­żą­dał od Kaby Gan­dhie­go, by go prze­pro­sił, na co mój oj­ciec od­po­wie­dział od­mow­nie i w re­zul­ta­cie zo­stał uwię­zio­ny na parę go­dzin. Kie­dy jed­nak ów urzęd­nik zo­rien­to­wał się, że Kaba Gan­dhi jest nie­prze­jed­na­ny, wy­dał roz­kaz uwol­nie­nia go.

Mój oj­ciec nig­dy nie pre­ten­do­wał do ja­kie­go­kol­wiek gro­ma­dze­nia ma­jąt­ku i po­zo­sta­wił nam w spad­ku bar­dzo nie­wie­le. Nie miał żad­ne­go wy­kształ­ce­nia, prócz tego, któ­re daje do­świad­cze­nie. Co naj­wy­żej da­ło­by się o nim po­wie­dzieć, że osią­gnął pią­ty sto­pień w ję­zy­ku gu­dźa­ra­ti. Zna­jo­mość hi­sto­rii i geo­gra­fii była mu cał­ko­wi­cie obca, jed­nak bo­ga­te do­świad­cze­nie na­by­te przy roz­wią­zy­wa­niu prak­tycz­nych za­gad­nień da­wa­ło mu moc­ne pod­sta­wy przy roz­strzy­ga­niu naj­bar­dziej za­wi­łych spraw oraz spra­wo­wa­niu wła­dzy nad set­ka­mi lu­dzi.

Był też bar­dzo mało oby­ty ze spra­wa­mi re­li­gij­ny­mi, na­to­miast re­pre­zen­to­wał ten ro­dzaj kul­tu­ry re­li­gij­nej, któ­rą wie­lu In­du­sów zdo­by­wa dzię­ki czę­ste­mu od­wie­dza­niu świą­tyń i przy­słu­chi­wa­niu się dys­ku­sjom na te­ma­ty re­li­gij­ne. U schył­ku swe­go ży­cia za­czął, na sku­tek na­le­gań pew­ne­go za­przy­jaź­nio­ne­go z ro­dzi­ną wy­kształ­co­ne­go bra­mi­na, stu­dio­wać księ­gi Gity¹⁸ i zwykł pod­czas od­pra­wia­nia co­dzien­nych mo­dłów gło­śno re­cy­to­wać po­szcze­gól­ne wer­se­ty.

Do­mi­nu­ją­cym wspo­mnie­niem, ja­kie mi po­zo­sta­ło po mat­ce, jest ota­cza­ją­ca ją au­re­ola pew­nej świę­to­ści. Mat­ka była głę­bo­ko re­li­gij­na. Nie za­sia­dła­by nig­dy do spo­ży­wa­nia po­sił­ku bez uprzed­nie­go od­pra­wie­nia co­dzien­nych mo­dłów. Od­wie­dza­nie ha­ve­li¹⁹ – świą­ty­ni po­świe­co­nej bo­go­wi Wisz­nu – było jed­nym z jej co­dzien­nych obo­wiąz­ków. Jak da­le­ko się­ga moja pa­mięć, nie mogę so­bie przy­po­mnieć, by kie­dy­kol­wiek opu­ści­ła Cza­tur­mas²⁰. Skła­da­ła naj­su­row­sze ślu­bo­wa­nia i speł­nia­ła je bez uchy­bień. Na­wet cho­ro­ba nie uspra­wie­dli­wia­ła zwol­nie­nia od nich. Przy­po­mi­nam so­bie, że kie­dyś za­cho­ro­wa­ła w trak­cie prze­strze­ga­nia ślu­bo­wa­nia Czan­dra­ja­na²¹, jed­nak zły stan zdro­wia nie był wy­star­cza­ją­cym po­wo­dem, by je prze­rwa­ła. Pod­da­nie się dwom lub trzem ko­lej­no po so­bie na­stę­pu­ją­cym po­stom nie było dla niej czymś nie­zwy­kłym. Pod­czas świę­to­wa­nia Cza­tur­mas przyj­mo­wa­nie jed­ne­go po­sił­ku dzien­nie we­szło jej w zwy­czaj. Nie za­do­wa­la­jąc się tym, mat­ka moja po­ści­ła co dru­gi dzień w okre­sie jed­ne­go Cza­tur­mas. Pod­czas in­ne­go Cza­tur­mas zło­ży­ła ślu­bo­wa­nie nie­przyj­mo­wa­nia po­sił­ków, za­nim nie uj­rzy słoń­ca.

W owe dnie my, dzie­ci, sta­li­śmy wpa­trze­ni w nie­bo, cze­ka­jąc, aż bę­dzie­my mo­gli oznaj­mić na­szej mat­ce uka­za­nie się słoń­ca. Każ­dy wie, że w kul­mi­na­cyj­nych mo­men­tach pory desz­czo­wej słoń­ce czę­sto wca­le się nie po­ka­zu­je. Przy­po­mi­nam so­bie dnie, kie­dy przy na­głym jego uka­za­niu się bie­gli­śmy do mat­ki, by jej tę wia­do­mość oznaj­mić. Wte­dy mat­ka sama wy­bie­ga­ła z domu, by na wła­sne oczy prze­ko­nać się o tym, tym­cza­sem krót­ka chwi­la uka­za­nia się słoń­ca już zdą­ży­ła prze­mi­nąć, po­zba­wia­jąc ją po­ży­wie­nia.

– To nie ma zna­cze­nia! – mó­wi­ła z po­go­dą du­cha – wi­docz­nie Bóg nie chciał, bym dziś ja­dła. – Po czym wra­ca­ła do swych do­mo­wych za­jęć.

Mat­ka moja była ob­da­rzo­na wy­bit­nie roz­wi­nię­tym po­czu­ciem zdro­we­go roz­sąd­ku. Była do­sko­na­le po­in­for­mo­wa­na, gdy cho­dzi­ło o wszyst­kie spra­wy do­ty­czą­ce pań­stwa, a pa­nie by­wa­ją­ce na dwo­rze wy­so­ko ce­ni­ły jej in­te­li­gen­cję. Czę­sto, ko­rzy­sta­jąc z przy­wi­le­jów dzie­ciń­stwa, to­wa­rzy­szy­łem jej i wciąż jesz­cze za­cho­wa­łem w pa­mię­ci nie­któ­re oży­wio­ne dys­ku­sje, ja­kie moja mat­ka pro­wa­dzi­ła z owdo­wia­łą mat­ką tha­ko­re sa­he­ba.

Uro­dzi­łem się więc jako dziec­ko tych oto ro­dzi­ców, w Po­rban­da­rze, zna­nym rów­nież pod na­zwą Su­da­ma­pu­ri, dnia dru­gie­go paź­dzier­ni­ka 1869 roku. Dzie­ciń­stwo spę­dzi­łem w Po­rban­da­rze. Pa­mię­tam, że po­sła­no mnie do szko­ły. Prze­brnię­cie przez ta­blicz­kę mno­że­nia spra­wia­ło mi znacz­ne trud­no­ści. Nie przy­po­mi­nam so­bie z owych dni nic wię­cej niż to, że na­uczy­łem się wraz z in­ny­mi chłop­ca­mi nada­wać na­sze­mu na­uczy­cie­lo­wi naj­róż­niej­sze prze­zwi­ska – świad­czy to do­bit­nie, że moje zdol­no­ści umy­sło­we były ra­czej dość ni­kłe, a moja pa­mięć – nie­doj­rza­ła.II. DZIECIŃSTWO

ia­łem za­pew­ne oko­ło sied­miu lat, kie­dy mój oj­ciec opu­ścił Po­rban­dar dla Radź­ko­tu, by zo­stać człon­kiem Try­bu­na­łu w Ra­dźa­stha­nie. Zo­sta­łem tam od­da­ny do szko­ły i do­sko­na­le pa­mię­tam za­rów­no te cza­sy, jak i na­zwi­ska oraz wszel­kie inne szcze­gó­ły do­ty­czą­ce mo­ich na­uczy­cie­li. Po­dob­nie jak było w Po­rban­da­rze, tak i tu­taj nie­wie­le da się po­wie­dzieć o mo­jej na­uce. By­łem za­le­d­wie prze­cięt­nym uczniem. Z tej szko­ły prze­sze­dłem do pod­miej­skiej, a na­stęp­nie do li­ceum – mia­łem już wte­dy dwa­na­ście lat. Nie przy­po­mi­nam so­bie, abym w cią­gu tego nie­dłu­gie­go okre­su po­wie­dział kie­dy­kol­wiek nie­praw­dę moim na­uczy­cie­lom bądź ko­le­gom. By­łem bar­dzo nie­śmia­ły i uni­ka­łem to­wa­rzy­stwa. Książ­ki i od­ra­bia­nie lek­cji za­stę­po­wa­ły mi ko­le­gów. Moim zwy­cza­jem na co dzień było punk­tu­al­nie przy­cho­dzić do szko­ły, a póź­niej po skoń­cze­niu lek­cji wra­cać co żywo do domu. Do­słow­nie bie­głem ile sił, gdyż nie mia­łem dość śmia­ło­ści, by się ode­zwać słów­kiem do ko­go­kol­wiek. Ba­łem się, że ktoś może so­bie ze mnie za­kpić.

W pierw­szym roku uczęsz­cza­nia do gim­na­zjum przy­tra­fi­ło mi się pod­czas eg­za­mi­nów pew­ne wy­da­rze­nie, o któ­rym war­to wspo­mnieć. Mi­ster Gil­les, in­spek­tor oświa­ty, przy­był na wi­zy­ta­cję do na­sze­go li­ceum. Dał nam pięć wy­ra­zów, któ­re mie­li­śmy na­pi­sać i wy­ma­wiać li­te­ra po li­te­rze. Jed­nym z tych wy­ra­zów był ket­tle (czaj­nik). Li­te­ro­wa­łem go błęd­nie. Na­uczy­ciel usi­ło­wał przy­śpie­szyć moją od­po­wiedź, sztur­cha­jąc mnie koń­cem bu­ci­ka, ale mu się nie uda­ło. Nie zo­rien­to­wa­łem się, że na­uczy­ciel daje mi do zro­zu­mie­nia, abym ścią­gnął pra­wi­dło­wą pi­sow­nię z ta­blicz­ki mego są­sia­da, prze­ciw­nie – są­dzi­łem, że obec­ność na­uczy­cie­la ma na celu prze­szko­dze­nie nam w ścią­ga­niu je­den od dru­gie­go. Re­zul­tat był taki, że wszy­scy chłop­cy prócz mnie na­pi­sa­li każ­dy wy­raz cał­kiem pra­wi­dło­wo. Tyl­ko ja by­łem tępy. Na­uczy­ciel usi­ło­wał póź­niej od­uczyć mnie tego bra­ku by­stro­ści, ale ja nig­dy nie na­uczy­łem się ścią­gać.

To zda­rze­nie nie zdo­ła­ło jed­nak w żad­nym stop­niu po­mniej­szyć sza­cun­ku, jaki ży­wi­łem dla mego na­uczy­cie­la. Z re­gu­ły by­łem śle­py na błę­dy po­peł­nia­ne przez star­szych. Póź­niej po­zna­łem wie­le in­nych sła­bych stron tego na­uczy­cie­la, jed­nak moje po­wa­ża­nie dla nie­go nie ule­gło zmia­nie. Na­uczy­łem się bo­wiem wy­ko­ny­wać roz­ka­zy wy­da­wa­ne przez star­szych i nie kry­ty­ko­wać ich po­stęp­ków.

Dwa inne wy­da­rze­nia zwią­za­ne z tym sa­mym okre­sem po­zo­sta­ły na za­wsze w mo­jej pa­mię­ci. Z re­gu­ły nie lu­bi­łem czy­ta­nia ja­kich­kol­wiek in­nych ksią­żek poza pod­ręcz­ni­ka­mi szkol­ny­mi. Moje co­dzien­ne lek­cje mu­sia­ły być su­mien­nie od­ro­bio­ne, gdyż tak samo nie lu­bi­łem zbyt­nio obar­czać mego na­uczy­cie­la, jak i spra­wiać mu za­wo­du. Dla­te­go też od­ra­bia­łem lek­cje, ale rzad­ko po­świę­ca­łem im zbyt wie­le uwa­gi. To­też na­wet kie­dy lek­cje nie były od­ro­bio­ne jak na­le­ży, nie było mowy o tym, abym prze­czy­tał coś wię­cej poza tym, co było za­da­ne.

Pew­ne­go jed­nak razu wzrok mój padł na książ­kę ku­pio­ną przez mego ojca. Była to Shra­va­na Pi­tri­bhak­ti Na­ta­ka (sztu­ka te­atral­na o przy­wią­za­niu Śra­wa­ny do swych ro­dzi­ców). Prze­czy­ta­łem ją z ogrom­nym za­in­te­re­so­wa­niem. W tym sa­mym cza­sie do za­miesz­ki­wa­nej przez nas miej­sco­wo­ści przy­by­li wę­drow­ni ak­to­rzy. Jed­no z przed­sta­wień, któ­re wi­dzia­łem, uka­zy­wa­ło Śra­wa­nę dźwi­ga­ją­ce­go śle­pych ro­dzi­ców przy­wią­za­nych rze­my­ka­mi, kie­dy od­by­wał wraz z nimi piel­grzym­kę. Za­rów­no książ­ka, jak i przed­sta­wie­nie wy­war­ły na mnie nie­za­tar­te wra­że­nie.

– Oto przy­kład do na­śla­do­wa­nia! – po­wie­dzia­łem do sie­bie.

Roz­dzie­ra­ją­ce za­wo­dze­nia ro­dzi­ców nad mar­twym cia­łem Śra­wa­ny wciąż są świe­że w mo­jej pa­mię­ci. Tkli­wa me­lo­dia wzru­szy­ła mnie głę­bo­ko, wy­gry­wa­łem ją na „con­cer­ti­nie”, któ­rą ku­pił mi oj­ciec.

Przy­tra­fi­ło się jesz­cze jed­no po­dob­ne wy­da­rze­nie, ma­ją­ce zwią­zek z in­nym przed­sta­wie­niem. W tym oto cza­sie otrzy­ma­łem ze­zwo­le­nie ojca na zo­ba­cze­nie przed­sta­wie­nia od­gry­wa­ne­go przez ze­spół ak­to­rów dra­ma­tycz­nych. Sztu­ka ta, no­szą­ca ty­tuł Ha­ri­śćan­dra²², pod­bi­ła moje ser­ce. Mógł­bym na nią pa­trzeć bez koń­ca. Lecz czyż czę­sto mo­głem otrzy­mać po­zwo­le­nie na oglą­da­nie jej? Mu­sia­łem więc nie­zli­czo­ną ilość razy od­gry­wać ją dla sie­bie sa­me­go.

„Cze­mu – za­py­ty­wa­łem sie­bie dniem i nocą – wszyst­ko nie jest tak samo praw­dzi­we jak dla Ha­ri­śćan­dy?”

Po­stę­po­wać zgod­nie z praw­dą i przejść przez te wszyst­kie pró­by, ja­kim pod­dał się Ha­ri­śćan­dra – oto co było przy­świe­ca­ją­cym mi ide­ałem. Uwie­rzy­łem do­słow­nie w dzie­je Ha­ri­śćan­dry. Sama myśl o nim przy­pra­wia­ła mnie o łzy. Mój zdro­wy roz­są­dek po­wia­da mi dziś, że Ha­ri­śćan­dra nie mógł być po­sta­cią hi­sto­rycz­ną. Jed­nak obaj – Ha­ri­śćan­dra i Śra­wa­na – są dla mnie ży­ją­cy­mi po­sta­cia­mi i je­stem prze­ko­na­ny, że gdy­bym dziś prze­czy­tał te sztu­ki, był­bym tak samo głę­bo­ko wzru­szo­ny jak wte­dy.III. MAŁŻEŃSTWO DZIECIĘCE

ie mam zbyt wiel­kiej ocho­ty do na­pi­sa­nia tego roz­dzia­łu i wiem, że w trak­cie tej opo­wie­ści będę miał nie­jed­ną gorz­ką pi­guł­kę do prze­łknię­cia. Nie mogę jed­nak po­stą­pić in­a­czej, je­że­li chcę ucho­dzić za czło­wie­ka, któ­ry przede wszyst­kim uzna­je praw­dę. Obo­wiąz­kiem, któ­ry mi spra­wia spo­ro przy­kro­ści, jest opo­wie­dze­nie, jak wstą­pi­łem w związ­ki mał­żeń­skie, ma­jąc trzy­na­ście lat.

Kie­dy pa­trzę na mło­dzież ma­ją­cą ty­leż, co ja wte­dy, lat, a po­zo­sta­ją­cą dziś pod moją opie­ką, wzbie­ra we mnie uczu­cie li­to­ści dla sie­bie sa­me­go oraz cie­szę się z tego, że oni unik­nę­li losu, któ­ry mnie spo­tkał. Nie wi­dzę żad­ne­go mo­ral­ne­go ar­gu­men­tu na po­par­cie po­trze­by za­wie­ra­nia tych zde­cy­do­wa­nie przed­wcze­snych mał­żeństw.

Chcę jed­nak ustrzec czy­tel­ni­ków przed po­peł­nie­niem błę­du: zo­sta­łem oże­nio­ny, nie zaś za­rę­czo­ny. Gdyż w Ka­tia­wa­dzie prze­strze­ga­ne są dwa róż­ne oby­cza­je: za­rę­czy­ny i mał­żeń­stwo. Za­rę­czy­ny są uprzed­nim przy­rze­cze­niem ze stro­ny ro­dzi­ców chłop­ca i dziew­czy­ny, iż obo­je za­wrą zwią­zek mał­żeń­ski, przy czym przy­rze­cze­nie to nie jest nie­na­ru­szal­ne. Śmierć chłop­ca nie czy­ni wdo­wą dziew­czy­ny. Jest to po­ro­zu­mie­nie za­war­te wy­łącz­nie po­mię­dzy ro­dzi­ca­mi i dzie­ci nie mają z nim nic wspól­ne­go. Czę­sto nie są na­wet o tym po­wia­da­mia­ne. Oka­zu­je się, że – nic nie wie­dząc o tym – by­łem trzy­krot­nie za­rę­czo­ny. Opo­wie­dzia­no mi, że dwie dziew­czy­ny, któ­re zo­sta­ły wy­bra­ne dla mnie, umar­ły jed­na po dru­giej, stąd też wiem, że by­łem trzy razy za­rę­czo­ny. Na­to­miast jak przez mgłę przy­po­mi­nam so­bie, że ob­rzą­dek mo­ich trze­cich za­rę­czyn od­był się, kie­dy mia­łem sie­dem lat. Nie pa­mię­tam jed­nak, by mnie o tym po­wia­do­mio­no.

W ni­niej­szym roz­dzia­le opo­wia­dam o swo­im mał­żeń­stwie, któ­re­go dzie­je naj­do­kład­niej so­bie przy­po­mi­nam.

Wy­pa­da jesz­cze raz nad­mie­nić, że było nas trzech bra­ci. Naj­star­szy był już żo­na­ty. Ro­dzi­na po­sta­no­wi­ła oże­nić jed­no­cze­śnie śred­nie­go bra­ta, któ­ry był star­szy ode mnie o dwa, trzy lata, na­sze­go ku­zy­na, star­sze­go mniej wię­cej o rok, i mnie. Przy po­wzię­ciu po­dob­nej de­cy­zji by­najm­niej nie bra­no pod uwa­gę, czy to bę­dzie z ko­rzy­ścią dla nas, jesz­cze mniej li­czo­no się z na­szą wolą – była to po pro­stu spra­wa wy­god­na dla ro­dzi­ny, no i pew­na oszczęd­ność.

Mał­żeń­stwa wśród hin­du­sów nie są czymś pro­stym. Bar­dzo czę­sto ro­dzi­ny na­rze­czo­nej i na­rze­czo­ne­go do­pro­wa­dza­ją się przez nie do ru­iny. Tra­ci się ma­ją­tek, mar­nu­je czas. Przy­go­to­wa­nia trwa­ją nie­raz całe mie­sią­ce – cho­dzi o szy­cie stro­jów i ozdób, o gro­ma­dze­nie środ­ków na ucztę we­sel­ną. Jed­ni sta­ra­ją się prze­ści­gnąć dru­gich licz­bą i roz­ma­ito­ścią przy­go­to­wa­nych po­traw. Ko­bie­ty ob­da­rzo­ne gło­sem, czy też nie, ćwi­czą się w śpie­wie aż do za­chryp­nię­cia, cza­sa­mi na­wet za­pa­da­ją na zdro­wiu i za­kłó­ca­ją spo­kój swo­im są­sia­dom. Ci z ko­lei spo­koj­nie zno­szą wszyst­kie nie­wy­go­dy i wrza­ski, wszyst­kie bru­dy i nie­po­rząd­ki, wie­dząc, że przyj­dzie czas, kie­dy oni sami będą mu­sie­li za­cho­wać się w po­dob­ny spo­sób.

To­też do­ro­śli w mo­jej ro­dzi­nie byli zda­nia, że naj­le­piej bę­dzie, je­że­li za­ła­twią to wszyst­ko za jed­nym za­ma­chem. Wy­dat­ki będą mniej­sze, a efekt – więk­szy. Ła­twiej jest bo­wiem na­ra­zić się na wy­dat­ki, sko­ro się wie, że będą jed­no­ra­zo­we, a nie trzy­krot­ne. Mój oj­ciec i stryj byli już sta­rzy, a my by­li­śmy ostat­ni­mi ich dzieć­mi, któ­re na­le­ża­ło oże­nić. Moż­li­we rów­nież, że chcie­li po raz ostat­ni w ży­ciu za­ba­wić się jak na­le­ży. Wszyst­kie te wzglę­dy za­de­cy­do­wa­ły więc o tym, że mia­ła się od­być po­trój­na uro­czy­stość we­sel­na i – jak już wcze­śniej po­wie­dzia­łem – przy­go­to­wa­nia do niej trwa­ły od paru mie­się­cy.

Otóż je­dy­nie dzię­ki tym przy­go­to­wa­niom my, chłop­cy, zo­sta­li­śmy za­wcza­su po­wia­do­mie­ni o zbli­ża­ją­cych się wy­da­rze­niach. Nie są­dzę, by wte­dy ozna­cza­ło to dla mnie coś po­nad per­spek­ty­wę otrzy­ma­nia no­we­go odzie­nia, wa­le­nia w bę­ben, uczest­ni­cze­nia w po­cho­dzie we­sel­nym, wzię­cia udzia­łu w ob­fi­tych ucztach we­sel­nych i po­zy­ska­nia ob­cej mi dziew­czy­ny do za­ba­wy. Cie­le­sne po­trze­by przy­szły póź­niej. Chciał­bym wła­ści­wie ukryć za kur­ty­ną uczu­cie wsty­du, ja­kie­go wte­dy do­zna­wa­łem, po­da­jąc je­dy­nie parę szcze­gó­łów za­słu­gu­ją­cych na to, by o nich opo­wie­dzieć. Wró­cę zresz­tą do nich póź­niej, cho­ciaż one rów­nież mają mało wspól­ne­go z za­sad­ni­czym ce­lem, dla któ­re­go pod­ją­łem się opi­sa­nia ca­łe­go tego wy­da­rze­nia.

A więc mój brat i ja zo­sta­li­śmy przy­wie­zie­ni z Radź­ko­tu do Po­rban­da­ru. Przy­tra­fi­ło się rów­nież parę za­baw­nych szcze­gó­łów po­prze­dza­ją­cych mo­ment kul­mi­na­cyj­ny ob­cho­du, jak mię­dzy in­ny­mi to, że wy­sma­ro­wa­no nam całe cia­ło won­ny­mi olej­ka­mi, spo­rzą­dzo­ny­mi z żół­cie­nia – ale wolę ra­czej po­mi­nąć te szcze­gó­ły.

Cho­ciaż mój oj­ciec był di­wa­nem, jed­nak był słu­gą pań­stwa, tym bar­dziej że cie­szył się wzglę­da­mi tha­ko­re sa­he­ba, a ten nie chciał mu aż do ostat­niej chwi­li po­zwo­lić wy­je­chać. Kie­dy wresz­cie przy­stał na to, ka­zał spo­rzą­dzić dla mego ojca spe­cjal­ne fur­go­ny, dzię­ki cze­mu po­dróż zo­sta­ła skró­co­na o dwa dni. Los chciał jed­nak, by się sta­ło in­a­czej. Po­rban­dar jest od­le­gły od Radź­ko­tu o sto dwa­dzie­ścia mil, po­dróż koń­mi trwa pięć dni. Mój oj­ciec od­był ją wpraw­dzie w cią­gu trzech, ale po­wóz wpadł na trze­ci fur­gon i oj­ciec zo­stał cięż­ko po­ra­nio­ny. Na miej­sce przy­był cały oban­da­żo­wa­ny.

Za­rów­no jego, jak i na­sze za­in­te­re­so­wa­nie nad­cho­dzą­cy­mi wy­da­rze­nia­mi osła­bło, ale uro­czy­sto­ści we­sel­ne mu­sia­ły się od­być. Czyż moż­na było odło­żyć datę ślu­bu? Jed­nak w swo­jej chło­pię­cej ucie­sze z ra­cji ma­ją­ce­go się od­być we­se­la za­po­mnia­łem o smut­ku, jaki po­win­ny były we mnie wzbu­dzić ob­ra­że­nia mego ro­dzi­cie­la.

Wpraw­dzie by­łem bar­dzo przy­wią­za­ny do mo­ich ro­dzi­ców, ale nie mniej­szą przy­jem­ność spra­wia­ły mi wszel­kie ucie­chy cie­le­sne. Do­pie­ro póź­niej dane mi było po­znać, że szczę­ście i wszel­kie przy­jem­no­ści win­ny być zło­żo­ne w ofie­rze i za­stą­pio­ne czcią dla ro­dzi­ców. I oto, jak gdy­by kara za moje pra­gnie­nie uciech, przy­tra­fi­ło się coś, co na całe ży­cie po­zo­sta­ło w mo­jej pa­mię­ci i o czym opo­wiem póź­niej.

Nisz­ku­la­nand²³ śpie­wa: „Wy­rze­cze­nie się przed­mio­tów bez wy­rze­cze­nia pra­gnień ma krót­ki ży­wot, choć­byś nie wiem jak moc­no do tego dą­żył…”. Ile­kroć sam śpie­wam tę pieśń lub sły­szę, jak ją śpie­wa­ją, w mo­jej pa­mię­ci upar­cie po­wra­ca to przy­kre wy­da­rze­nie i na­peł­nia mnie uczu­ciem wsty­du.

Mimo od­nie­sio­nych ob­ra­żeń mój oj­ciec za­cho­wał się bar­dzo dziel­nie i wziął udział we wszyst­kich uro­czy­sto­ściach we­sel­nych. Dziś jesz­cze, kie­dy o tym po­my­ślę, wi­dzę miej­sce, na któ­rym sie­dział pod­czas róż­nych faz ob­cho­dzo­nej uro­czy­sto­ści. Anim przy­pusz­czał wte­dy, że na­dej­dzie dzień, gdy będę su­ro­wo osą­dzał mego ojca za to, że oże­nił mnie, jesz­cze dziec­ko, ale wte­dy wszyst­ko wy­da­wa­ło mi się w naj­więk­szym po­rząd­ku, wła­ści­we i za­baw­ne. Zresz­tą, sam mia­łem wte­dy ogrom­ną ocho­tę oże­nić się, a wszyst­ko, co­kol­wiek czy­nił na­on­czas mój oj­ciec, nie mo­gło pod­le­gać żad­nym za­strze­że­niom.

Wszyst­ko to żywo za­cho­wa­ło się w mo­jej pa­mię­ci. Dziś jesz­cze wi­dzę sie­bie, jak sie­dzi­my na na­szym we­sel­nym tro­nie, jak wy­ko­nu­je­my ce­re­mo­niał Sap­ta­pa­di²⁴, jak my, nowo po­ślu­bie­ni mał­żon­ko­wie, kła­dzie­my so­bie wza­jem­nie do ust ka­wał­ki słod­kie­go kan­sa­ru²⁵, jak roz­po­czy­na­my wspól­ne po­ży­cie. I – ach! – ta pierw­sza po­ślub­na noc! Dwo­je nie­win­nych dzie­ci wbrew swo­jej woli zo­sta­ło rzu­co­nych w oce­an ży­cia. Żona mo­je­go bra­ta po­uczy­ła mnie, jak mam się za­cho­wać w pierw­szą noc po­ślub­ną. Nie wiem, kto uświa­do­mił moją żonę. Nig­dy jej o to nie py­ta­łem ani nie mam za­mia­ru czy­nić tego obec­nie. Czy­tel­nik może być pew­ny, że obo­je by­li­śmy zbyt zde­ner­wo­wa­ni, by móc spoj­rzeć na sie­bie.

By­li­śmy poza tym ogrom­nie nie­śmia­li. Jak prze­mó­wić do niej i co jej po­wie­dzieć? Całe uprzed­nie po­ucze­nie nie­wie­le mi się przy­da­ło, gdyż w ta­kich przy­pad­kach ra­czej przy­da­je się brak wszel­kich po­uczeń. Świa­do­mość tego, w jaki spo­sób przy­szli­śmy na świat, czy­ni wszel­kie uświa­da­mia­nie zgo­ła zby­tecz­nym. Stop­nio­wo co­raz le­piej po­zna­wa­li­śmy się na­wza­jem, roz­ma­wia­li­śmy ze sobą bez skrę­po­wa­nia. By­li­śmy w jed­nym wie­ku. Nie uczy­ni­łem jed­nak nic, by za­pew­nić so­bie au­to­ry­tet mał­żon­ka.IV. ZABAWA W „MAŁŻONKA”

niej wię­cej w tym sa­mym cza­sie, kie­dy wstą­pi­łem w zwią­zek mał­żeń­ski, uka­za­ły się nie­wiel­kie bro­szu­ry, w ce­nie jed­nej pia­stry (nie pa­mię­tam do­kład­nie), w któ­rych oma­wia­no spra­wy mi­ło­ści mał­żeń­skiej, oszczęd­no­ści, mał­żeństw za­wie­ra­nych w wie­ku dzie­cię­cym lub po­dob­ne te­ma­ty. Ile­kroć wpa­dły mi w ręce, czy­ta­łem je od de­ski do de­ski. Przy­wy­kłem za­po­mi­nać o tym, cze­go nie lu­bi­łem, i wpro­wa­dzać w czyn to, co mi od­po­wia­da­ło. Za­war­ta w tych ksią­żecz­kach do­zgon­na wier­ność żo­nie, jako je­den z obo­wiąz­ków mał­żon­ka, po­zo­sta­ła w mym ser­cu na za­wsze. Po­nad­to ży­wi­łem nie­po­ha­mo­wa­ne umi­ło­wa­nie praw­dy, a ja­kie­kol­wiek uchy­bie­nie jej było dla mnie czymś wręcz nie do po­my­śle­nia. Zresz­tą, w tym wcze­snym okre­sie ży­cia było bar­dzo nie­wie­le spo­sob­no­ści, bym mógł nie do­cho­wać jej wia­ry.

Owa lek­cja wier­no­ści mia­ła jed­nak rów­nież swo­je nie­prze­wi­dzia­ne skut­ki „Je­że­li – mó­wi­łem do sie­bie – na­wo­łu­je się mnie, bym do­cho­wał wier­no­ści mo­jej żo­nie, win­no się i ją we­zwać, by mi była wier­na”. Te my­śli uczy­ni­ły ze mnie za­zdro­sne­go mał­żon­ka. Obo­wiąz­ki cią­żą­ce na mo­jej żo­nie za­mie­ni­ły się we mnie w pra­wo do­ma­ga­nia się od niej wier­no­ści i je­że­li chcia­łem ob­sta­wać przy tym pra­wie, mu­sia­łem pil­nie i upar­cie stać na jego stra­ży. Nie mia­łem wpraw­dzie naj­mniej­sze­go po­wo­du, by po­dej­rze­wać moją żonę o wia­ro­łom­stwo, ale za­zdrość nie cze­ka na do­wo­dy. Mu­sia­łem bacz­nie pil­no­wać każ­de­go jej kro­ku, nie wol­no jej było wy­cho­dzić gdzie­kol­wiek bez mo­je­go po­zwo­le­nia. Sta­ło się to po­wo­dem gorz­kich sprze­czek po­mię­dzy nami.

Ogra­ni­cze­nie swo­bo­dy po­ru­sza­nia się było – wła­ści­wie mó­wiąc – wię­zie­niem, a Ka­stur­bai nie była dziew­czy­ną, któ­ra by się zgo­dzi­ła zno­sić coś po­dob­ne­go. Ka­te­go­rycz­nie za­żą­da­ła dla sie­bie pra­wa wy­cho­dze­nia, kie­dy bę­dzie chcia­ła i do­kąd ze­chce. Im bar­dziej ogra­ni­cza­łem jej swo­bo­dę po­ru­sza­nia się, tym więk­szej do­ma­ga­ła się dla sie­bie wol­no­ści, a ja co­raz bar­dziej sprze­ci­wia­łem się temu. I oto my, dwo­je po­ślu­bio­nych so­bie dzie­ci, przy­wy­kli­śmy ca­ły­mi dnia­mi nie za­mie­niać ze sobą sło­wa.

Są­dzę, że sta­wia­nie przez Ka­stur­bai żą­dań udzie­le­nia jej wol­no­ści, wo­bec sto­so­wa­nych prze­ze mnie ogra­ni­czeń, było rze­czą wręcz nie­win­ną. Jak­że mo­gła dziew­czy­na po­zba­wio­na wszel­kiej prze­bie­gło­ści ule­gać za­ka­zom cho­dze­nia do świą­ty­ni lub od­wie­dza­nia przy­ja­ciół? Je­że­li ja uzur­po­wa­łem so­bie pra­wo za­bra­nia­nia jej cze­go­kol­wiek, cze­mu jej nie mia­ły przy­słu­gi­wać te same pra­wa? Dziś to wszyst­ko jest dla mnie oczy­wi­ste, ale wte­dy cho­dzi­ło mi przede wszyst­kim o zdo­by­cie au­to­ry­te­tu „mał­żon­ka”.

Niech jed­nak czy­tel­ni­cy nie są­dzą, że ży­cie na­sze skła­da­ło się wte­dy z sa­mych przy­kro­ści… Cała moja su­ro­wość mia­ła prze­cież swe źró­dło w mi­ło­ści. Pra­gną­łem uczy­nić z mej żony ide­al­ną mał­żon­kę. Ide­ałem moim było stwo­rze­nie dla niej ży­cia peł­ne­go pra­wo­ści, na­ucze­nie jej tego, cze­go się sam uczy­łem, wresz­cie upodob­nie­nie jej ży­cia i my­śli do mo­ich.

Nie je­stem pe­wien, czy Ka­stur­bai mia­ła po­dob­ne am­bi­cje. Była anal­fa­bet­ką. Była pro­sta, mia­ła nie­za­leż­ne, kon­se­kwent­ne uspo­so­bie­nie, a wo­bec mnie była ma­ło­mów­na. Brak wy­kształ­ce­nia nie przy­gnę­biał jej i nie przy­po­mi­nam so­bie, by moje stu­dia kie­dy­kol­wiek do­da­wa­ły jej ocho­ty za­kosz­to­wa­nia tego sa­me­go. Mam jed­nak wra­że­nie, że wszyst­kie moje ów­cze­sne am­bi­cje były dość jed­no­stron­ne i kon­cen­tro­wa­ły się w jed­nym kie­run­ku, a mia­no­wi­cie wi­dzia­łem w mo­jej żo­nie je­dy­nie ko­bie­tę i pra­gną­łem tyl­ko wza­jem­no­ści. Je­że­li jej na­wet nie było, nie sta­no­wi­ło to dla mnie nie­szczę­ścia, a to dla­te­go, że przy­najm­niej jed­na stro­na była po­chło­nię­ta czyn­ną mi­ło­ścią.

Mu­szę przy­znać, że ko­cha­łem ją na­mięt­nie. Na­wet w szko­le nie prze­sta­wa­łem my­śleć o niej, a świa­do­mość tego, że oto znów za­pad­nie noc i bę­dzie­my ra­zem, nie opusz­cza­ła mnie ani na chwi­lę. Roz­łą­ka była nie do znie­sie­nia. Przy­wy­kłem roz­ma­wiać z nią do póź­nej nocy, a gdy­by tej po­że­ra­ją­cej mnie na­mięt­no­ści nie to­wa­rzy­szy­ło jed­no­cze­śnie nie­ugię­te po­czu­cie cią­żą­cych na mnie obo­wiąz­ków, był­bym nie­wąt­pli­wie albo wpadł w cho­ro­bę i umarł przed­wcze­śnie, albo za­czął pro­wa­dzić ży­cie peł­ne udrę­ki. Wszak­że z góry po­wzię­te, co­dzien­ne zo­bo­wią­za­nia mu­sia­ły być speł­nia­ne każ­de­go ran­ka, a oszu­ki­wa­nie prze­ze mnie ko­go­kol­wiek w ogó­le nie wcho­dzi­ło w ra­chu­bę. To wła­śnie uchro­ni­ło mnie od wie­lu czy­ha­ją­cych na mnie pu­ła­pek.

Po­wie­dzia­łem już, że Ka­stur­bai była anal­fa­bet­ką. Bar­dzo pra­gną­łem uczyć ją, ale moja mi­łość peł­na po­żą­da­nia nie po­zo­sta­wia­ła mi na to cza­su. Na­uka mu­sia­ła jed­nak mieć miej­sce, na­wet wbrew jej woli, czę­sto w nocy. Nie śmia­łem spo­ty­kać się z nią w obec­no­ści osób star­szych, a tym bar­dziej roz­ma­wiać z nią w cią­gu dnia. W Ka­tia­wa­dzie obo­wią­zy­wał w owych cza­sach, a na­wet ist­nie­je obec­nie, swo­isty i bar­ba­rzyń­ski zwy­czaj pur­dah²⁶. Oko­licz­no­ści były więc nie­sprzy­ja­ją­ce temu. Mu­szę jed­nak wy­znać, że więk­szość mo­ich wy­sił­ków ucze­nia Ka­stur­bai, gdy obo­je by­li­śmy jesz­cze mło­dzi, się nie po­wio­dła. Kie­dy zaś ochło­ną­łem z mocy zmy­słów, któ­rym ule­ga­łem, wpa­dłem za­raz w wir ży­cia spo­łecz­ne­go, któ­re po­zo­sta­wia­ło mi bar­dzo mało wol­ne­go cza­su. Nie uda­ło mi się rów­nież na­uczyć jej cze­go­kol­wiek za po­śred­nic­twem pry­wat­nych na­uczy­cie­li i w re­zul­ta­cie Ka­stur­bai z tru­dem po­tra­fi dziś skre­ślić parę nie­skom­pli­ko­wa­nych li­ter i czy­ta je­dy­nie naj­prost­sze sło­wa ję­zy­ka gu­dźa­ra­ti. Je­stem prze­ko­na­ny, że gdy­by moja mi­łość dla niej nie mia­ła tak bar­dzo zmy­sło­we­go cha­rak­te­ru, moja żona by­ła­by dziś wy­kształ­co­ną ko­bie­tą. Po­tra­fił­bym prze­móc jej nie­chęć do na­uki, bo nie ma prze­cież rze­czy nie­moż­li­wych dla praw­dzi­wej mi­ło­ści.

Wspo­mnia­łem tyl­ko o jed­nej oko­licz­no­ści, któ­ra w mniej­szym lub więk­szym stop­niu oca­li­ła mnie od ka­ta­stro­fy po­pad­nię­cia w od­mę­ty wy­łącz­nie zmy­sło­wej mi­ło­ści. War­to jed­nak do­dać do tego jesz­cze jed­no sło­wo. Licz­ne przy­kła­dy prze­ko­na­ły mnie, iż Bóg oca­la w koń­cu tego, kto kie­ru­je się pra­wy­mi po­bud­ka­mi.

Obok okrut­ne­go zwy­cza­ju za­wie­ra­nia ślu­bów po­mię­dzy dzieć­mi, w spo­łe­czeń­stwie in­dyj­skim ist­nie­je jesz­cze inny oby­czaj, któ­ry do pew­ne­go stop­nia po­mniej­sza zło wy­rzą­dza­ne przez po­przed­ni. Oto ro­dzi­ce nie po­zwa­la­ją mło­dym mał­żeń­stwom na zbyt dłu­gie prze­by­wa­nie ra­zem. Żona – pra­wie dziec­ko – prze­waż­ną część cza­su spę­dza u boku swe­go ojca. Po­dob­nie było z nami. Czy­li moż­na po­wie­dzieć, że w cią­gu pierw­szych pię­ciu lat na­sze­go mał­żeń­stwa – a więc od trzy­na­ste­go do osiem­na­ste­go roku ży­cia – ra­zem spę­dzi­li­śmy naj­wy­żej trzy lata. Nie mi­nę­ło sześć mie­się­cy, kie­dy by­li­śmy ra­zem, a już przy­cho­dzi­ło we­zwa­nie ze stro­ny ro­dzi­ców mo­jej żony, by po­wró­ci­ła do nich. Wte­dy te we­zwa­nia były nie­po­żą­da­ne, ale one oca­li­ły nas obo­je.

Kie­dy mia­łem osiem­na­ście lat, wy­je­cha­łem na stu­dia do An­glii, co ozna­cza­ło dłu­gi i zba­wien­ny dla mego zdro­wia okres roz­łą­ki. Na­wet po moim po­wro­cie z An­glii rzad­ko by­li­śmy ra­zem dłu­żej niż sześć mie­się­cy. Mu­sia­łem być w cią­głych po­dró­żach po­mię­dzy Radź­ko­tem a Bom­ba­jem. Póź­niej zo­sta­łem we­zwa­ny do Afry­ki Po­łu­dnio­wej i ta oko­licz­ność osta­tecz­nie uwol­ni­ła mnie od po­trze­by za­spo­ka­ja­nia po­żą­dań cie­le­snych.VIII. KRADZIEŻE I SKRUCHY

hcę jesz­cze opo­wie­dzieć o paru in­nych prze­wi­nach, ja­kie po­peł­ni­łem za­rów­no w okre­sie spo­ży­wa­nia prze­ze mnie mię­sa, jak i znacz­nie wcze­śniej, przed moim ślu­bem lub też po nim.

Mój krew­niak i ja sta­li­śmy się na­ło­go­wy­mi pa­la­cza­mi ty­to­niu. Nie znaj­do­wa­li­śmy co praw­da żad­nej szcze­gól­nej przy­jem­no­ści w pa­le­niu ani nie po­cią­gał nas spe­cjal­nie za­pach dymu ty­to­nio­we­go – po pro­stu po­do­ba­ło nam się samo wy­pusz­cza­nie z ust kłę­bów dymu. Mój stryj był na­ło­go­wym pa­la­czem i kie­dy wi­dzie­li­śmy go pa­lą­ce­go, przy­szło nam do gło­wy na­śla­do­wać go, ale nie mie­li­śmy pie­nię­dzy. Za­czę­li­śmy więc wy­kra­dać nie­do­pał­ki pa­pie­ro­sów po­zo­sta­wio­ne przez stry­ja.

Nie za­wsze jed­nak moż­na było upo­lo­wać owe nie­do­pał­ki, a po­nad­to nie da­wa­ły one tyle dymu. Wte­dy za­czę­li­śmy wy­kra­dać mie­dzia­ki z kie­sze­ni na­szej służ­by, by móc ku­po­wać in­dyj­skie pa­pie­ro­sy. Pro­ble­mem było to, gdzie je prze­cho­wać. Nie mo­gli­śmy też pa­lić w obec­no­ści star­szych. Ja­koś nam ucho­dzi­ło w cią­gu paru ty­go­dni to pa­le­nie za skra­dzio­ne mie­dzia­ki. Do­wie­dzie­li­śmy się póź­niej, że ło­dy­gi nie­któ­rych ro­ślin są po­ro­wa­te i na­da­ją się do pa­le­nia. Zdo­by­li­śmy je i za­czę­li­śmy pa­lić.

Ale to nas by­najm­niej nie za­spo­ka­ja­ło. Za­czę­ła nas po­że­rać po­trze­ba nie­za­leż­no­ści. Już to samo, że nie wol­no nam nic zro­bić bez ze­zwo­le­nia star­szych, było nie do znie­sie­nia. Wresz­cie, znie­chę­ce­ni do osta­tecz­no­ści, po­sta­no­wi­li­śmy po­peł­nić sa­mo­bój­stwo.

Jak jed­nak wpro­wa­dzić w czyn to po­sta­no­wie­nie? Skąd wziąć tru­ci­znę? Sły­sze­li­śmy, ja­ko­by na­sio­na dha­tu­ry były tru­ją­ce. Po­szli­śmy do dżun­gli na ich po­szu­ki­wa­nie i zna­leź­li­śmy je. Wie­czór wy­da­wał nam się od­po­wied­nią porą do wpro­wa­dze­nia w czyn na­sze­go za­mia­ru. Uda­li­śmy się do Ke­dar­dźi Man­dir³⁴, na­la­li­śmy to­pio­ne­go ba­wo­le­go ma­sła do lam­py pło­ną­cej w świą­ty­ni, do­stą­pi­li­śmy bło­go­sła­wień­stwa, a na­stęp­nie za­czę­li­śmy się roz­glą­dać za ja­kimś sa­mot­nym ką­ci­kiem. Za­bra­kło nam jed­nak od­wa­gi. A co bę­dzie, je­że­li tru­ci­zna nie uśmier­ci nas od razu? A w ogó­le, co nam z tego przyj­dzie, że so­bie od­bie­rze­my ży­cie? Dla­cze­go ra­czej nie wal­czyć o zdo­by­cie więk­szej nie­za­leż­no­ści? Prze­łknę­li­śmy jed­nak każ­dy po dwa, trzy na­sio­na. Nie mie­li­śmy od­wa­gi po­łknąć wię­cej, każ­dy z nas bał się prze­cież śmier­ci, po­sta­no­wi­li­śmy więc dla uspo­ko­je­nia pójść do Ram­dźi Man­dir³⁵ i po­rzu­cić wszel­ką myśl o sa­mo­bój­stwie.

Wte­dy zro­zu­mia­łem, że ła­twiej jest my­śleć o sa­mo­bój­stwie, ani­że­li je po­peł­nić, a gdy sły­sza­łem, że ktoś gro­zi po­peł­nie­niem sa­mo­bój­stwa, nie ro­bi­ło to na mnie zbyt wiel­kie­go wra­że­nia.

Owe sa­mo­bój­cze my­śli w re­zul­ta­cie do­pro­wa­dzi­ły do tego, że oby­dwaj po­sta­no­wi­li­śmy zre­zy­gno­wać z pa­le­nia pa­pie­ro­sów i wy­kra­da­nia służ­bie mie­dzia­ków na pa­pie­ro­sy. Póź­niej, na­wet gdy by­łem do­ro­sły, nig­dy już nie od­czu­wa­łem chę­ci pa­le­nia ty­to­niu i za­wsze uwa­ża­łem ten na­łóg za bar­ba­rzyń­ski, brzyd­ki i szko­dli­wy dla zdro­wia. Nig­dy nie mo­głem zro­zu­mieć, skąd na świe­cie po­wstał nie­prze­par­ty na­łóg pa­le­nia, nig­dy też nie by­łem w sta­nie po­dró­żo­wać w prze­dzia­łach dla pa­lą­cych. Po pro­stu du­si­łem się.

Znacz­nie po­waż­niej­sza od tych kra­dzie­ży była ta, któ­rej się do­pu­ści­łem nie­co póź­niej. Owe mie­dzia­ki „ścią­ga­łem”, kie­dy mia­łem dwa­na­ście, trzy­na­ście lat, a może i mniej. Na­stęp­ną kra­dzież po­peł­ni­łem w wie­ku pięt­na­stu lat. Tym ra­zem skra­dłem tro­chę zło­ta z bran­so­let­ki mego bra­ta, tego wła­śnie, co to rów­nież jadł mię­so. Za­dłu­ży­łem się na ja­kieś dwa­dzie­ścia pięć ru­pii. Na ręce mój brat no­sił bran­so­let­kę z praw­dzi­we­go zło­ta. Nie było trud­no od­cze­pić z niej parę kó­łek.

Trud­no – sta­ło się: dług zo­stał spła­co­ny, ale to było po­nad moje siły. Przy­sią­głem, że nig­dy wię­cej nic nie ukrad­nę, poza tym po­sta­no­wi­łem, że przy­znam się ojcu do wszyst­kie­go. Nie mia­łem jed­nak od­wa­gi prze­mó­wić do nie­go – nie dla­te­go, abym się bał, że mnie zbi­je. Nie przy­po­mi­nam so­bie, by oj­ciec kie­dy­kol­wiek ude­rzył któ­reś z dzie­ci. Po­wstrzy­my­wa­ła mnie oba­wa przed bó­lem, któ­ry mogę mu spra­wić. Zda­wa­łem so­bie spra­wę, że mu­szę się na to zdo­być, bo bez przy­zna­nia się do winy nie może być oczysz­cze­nia się z niej. Wresz­cie po­sta­no­wi­łem, że na­pi­szę całą mą spo­wiedź, wrę­czę ją ojcu i po­pro­szę go, by mi wy­ba­czył. Spi­sa­łem wszyst­ko na świst­ku pa­pie­ru i sam mu go po­da­łem. Nie tyl­ko przy­zna­łem się do winy, lecz pro­si­łem o wy­mie­rze­nie mi od­po­wied­niej kary za nią, a skoń­czy­łem, za­kli­na­jąc ojca, by za moje prze­wi­nie­nie nie na­ło­żył kary na sie­bie. Jed­no­cze­śnie przy­sią­głem, że nig­dy wię­cej nie po­peł­nię żad­nej kra­dzie­ży.

Wrę­cza­jąc tę kart­kę ojcu, dy­go­ta­łem cały. Oj­ciec cier­piał wte­dy na wrzo­dy i le­żał w łóż­ku, któ­re skła­da­ło się ze zwy­kłych drew­nia­nych de­sek. Wrę­czy­łem mu kart­kę i usia­dłem na­prze­ciw nie­go.

Oj­ciec prze­czy­tał, a po po­licz­kach spły­nę­ły mu per­li­ste łzy, któ­re spa­dły na pa­pier i go za­mo­czy­ły. Oj­ciec przy­mknął oczy, roz­my­ślał, ści­ska­jąc w ręce kart­kę. Na­stęp­nie usiadł na łóż­ku, by jesz­cze raz ją prze­czy­tać, i znów się po­ło­żył. Mnie rów­nież łzy cie­kły po twa­rzy. Wi­dzia­łem, jak oj­ciec cier­pi. Gdy­bym był ma­la­rzem, po­tra­fił­bym dziś jesz­cze na­ma­lo­wać całą tę sce­nę – tak żywo po­zo­sta­ła mi w pa­mię­ci.

Te per­li­ste kro­ple oczy­ści­ły moje ser­ce i zmy­ły ze mnie mój grzech. Zro­zu­mieć to po­tra­fi je­dy­nie ten, kto sam do­znał po­dob­nej mi­ło­ści, bo – jak gło­szą sło­wa psal­mu:

Ten je­dy­nie,

Kogo po­ra­ził grot mi­ło­ści,

Zdo­len jest po­znać jej moc.

Była to dla mnie po­glą­do­wa lek­cja ahim­sy. Wte­dy na­uczy­ła mnie je­dy­nie tego, czym jest mi­łość oj­cow­ska, dziś wiem, że był to do­wód praw­dzi­wej ahim­sy (czy­li na­uki o nie­czy­nie­niu ni­ko­mu zła). Gdy sta­je się ona wszech­obej­mu­ją­ca, po­tra­fi zmie­nić wszyst­ko, cze­go się do­tknie, i wte­dy jej po­tę­ga nie ma gra­nic.

Po­dob­ny ro­dzaj nie­zwy­kłej po­błaż­li­wo­ści nie był wła­ści­wy memu ojcu. Są­dzi­łem ra­czej, że bę­dzie się gnie­wał, mó­wił su­ro­we sło­wa i po­cie­rał swe czo­ło, ale oj­ciec był nie­zwy­kle ła­god­nie uspo­so­bio­ny i skłon­ny je­stem przy­pi­sać to mo­jej szcze­rej spo­wie­dzi. Bo szcze­re przy­zna­nie się do winy, któ­re­mu to­wa­rzy­szy obiet­ni­ca, iż nig­dy wię­cej nie po­peł­ni się cze­goś po­dob­ne­go, je­że­li się ją skła­da ko­muś, kto ma pra­wo ją przy­jąć, jest naj­czyst­szą for­mą skru­chy.

Wiem, że moja spo­wiedź spra­wi­ła, że oj­ciec na­brał do mnie cał­ko­wi­te­go za­ufa­nia, i po­nad wszel­ką mia­rę wzmo­gła w nim uczu­cie, ja­kie dla mnie ży­wił.