Hipolit Taine jako estetyk i krytyk - ebook

jako es­te­tyk i kry­tyk na­pi­sał

Sta­ni­sław Brzo­zow­ski

WAR­SZA­WA

NA­KŁA­DEM I DRU­KIEM M. ARC­TA

1902

Äîçâîëåíî Öåíçó­ðîþ

Âàðøàâà, 18 Ńåíòÿáðÿ 1901 ãîäà.

Żo­nie swo­jej po­świę­ca

Au­tor.

ROZ­DZIAŁ I.

Po­glą­dy fi­lo­zo­ficz­ne Ta­ine a, jego pra­ce kry­tycz­ne i hi­sto­rycz­no­li­te­rac­kie. Roz­pra­wa o Liw­ju-szu. Fakt za­sad­ni­czy. Zdol­ność za­sad­ni­cza. Pra­wi­dło­wość zja­wisk mo­ral­nych. Przy­szłość nauk mo­ral­nych T).

H. Ta­ine może być uwa­ża­ny za jed­ne­go z tych wy­jąt­ko­wych lu­dzi, któ­rzy umie­ją żyć tyl­ko dla praw­dy i dla któ­rych my­śle­nie i ży­cie to tyl­ko dwa róż­ne ozna­cze­nia jed­ne­go i tego sa­me­go po­ję­cia. Umy­sły tego ro­dza­ju zwy­kły od­zna­czać się tym, że wszyst­kie ich pra – x) Ksią­żecz­ka ta sta­no­wi wpraw­dzie od­dziel­ną ca­łość, do zu­peł­ne­go zro­zu­mie­nia jej wszak­że pra­wie nie­zbęd­ną jest zna­jo­mość pra­cy au­to­ra: Hi­po­lit Ta­ine i jego po­glą­dy na fi­lo­zo­fją, psy­cho­lo­gji i hi­stor­ją, znaj­du­ją­cej się w tym wy­daw­nic­twie.

ce, do róż­nych na­wet dzie­dzin na­le­żą­ce, wstę­pu­ją po­mię­dzy sobą w oży­wio­ny zwią­zek i sta­no­wią tyl­ko jak­by czę­ści jed­nej wiel­kiej ca­ło­ści, oży­wio­nej przez jed­ną du­szę. Umy­sły ta­kie na­zy­wa­my fi­lo­zo­ficz­ne­mi; róż­nią się one od in­nych tym, że nie zno­szą żad­nych we­wnętrz­nych sprzecz­no­ści, choć na­tu­ral­nie nie uda­je im się ich unik­nąć; czło­wiek jest za­wsze czło­wie­kiem, a nie gie­ome­trycz­ną fi­gu­rą. Du­szą, któ­ra oży­wia wszyst­kie dzie­ła Ta­ine'a, jest jego po­ję­cie o we­wnętrz­nej ko­niecz­no­ści wią­żą­cej za­rów­no fi­zycz­ne, jak i du­cho­we zja­wi­ska.

W pierw­szej roz­pra­wie swej… o Ty­tu­sie Liw­ju­szu, Ta­ine, roz­pa­tru­jąc cy­wi­li­za­cję rzym­ską, wy­ka­zu­je, że wszyst­kie jej wła­ści­wo­ści, wszyst­kie jej za­le­ty i bra­ki po­cho­dzą z jed­nej zdol­no­ści na­ro­du rzym­skie­go, mia­no­wi­cie ze zdol­no­ści wy­naj­dy­wa­nia środ­ków, pro­wa­dzą­cych do za­mie­rzo­ne­go celu; po­dob­nie roz­pa­tru­jąc dzie­ło, do­ko­na­ne przez Ty­tu­sa Liw­ju­sza, stwier­dza, „że wszyst­kie jego wła­ści­wo­ści, jego styl, spo­sób opo­wia­da­nia, me­to­da hi­sto­rycz­na wy­pły­wa­ją stąd, że Ty­tus Liw­jusz był przede wszyst­kim mów­ca, t… j… ta­len­tem, lu­bu­ją­cym się w ja­sno­ści od­dziel­nych my­śli i har­mo­nij­nej lo­gi­ce ich po­wią­za­nia.

Me­to­da Ta­ine'a w oby­dwuch wy­pad­kach po­zo­sta­je jed­na i ta sama. Ta­ine roz­pa­tru­je wszyst­kie fak­ty, któ­re sta­no­wią to, co na­zy­wa­my cy­wi­li­za­cją, rzym­ską, a więc: urzą­dze­nia po­li­tycz­ne i spo­łecz­ne Rzy­mian, ich woj­ny i za­cho­wa­nie wo­bec in­nych na­ro­dów, ich re­li­gję, sztu­kę i li­te­ra­tu­rę, i wszyst­kie te fak­ty, całą tę gru­pę roz­wa­ża jako jed­ną ca­łość, w któ­rej wszyst­ko za­le­ży od sie­bie wza­jem­nie, w któ­rej nie­po­dob­na zmie­nić jed­nej czę­ści, nie zmie­nia­jąc in­nych. W ten sam spo­sób za­pa­tru­je się Ta­ine ua gru­pę fak­tów, cha­rak­te­ry­zu­ją­cych Ty­tu­sa Liw­ju­sza jako pi­sa­rza i hi­sto­ry­ka. Sło­wem po­zo­sta­je on jak naj­zu­peł­niej wier­nym fi­lo­zo­fom i hi­sto­ry­kom nie­miec­kim, dla któ­rych tak­że cy­wi­li­za­cja ja­kie­goś na­ro­du, dzia­łal­ność ja­kie­goś pi­sa­rza sta­no­wi­ły ca­łość or­ga­nicz­ną i ży-

Po­zo­sta­je on naj­zu­peł­niej wier­nym

Spi­no­zie, gdy wy­szu­ku­je w gru­pie fak­tów fakt za­sad­ni­czy, od któ­re­go wszyst­kie inne za­le­żą i z któ­re­go wy­pły­wa­ją, tak jak wszyst­kie po­ję­cia spe­cjal­ne wy­pły­wa­ją z okre­śle­nia po­ję­cia ogól­niej­sze­go, któ­re je obej­mu­je. Wi­dzie­li­śmy, że ta­kim fak­tem za­sad­ni­czym dla cy­wi­li­za­cji rzym­skiej było ego­istycz­ne wy­ra­cho­wa­nie Rzy­mian, a dla dzia­łal­no­ści pi­sar­skiej Ty­tu­sa Liw­ju­sza jego dar kra­so­mów­czy. Taki fakt za­sad­ni­czy, za­wie­ra­ją­cy w swo­im okre­śle­niu wła­ści­wie całą gru­pę fak­tów, do któ­rej na­le­ży, na­zy­wa Ta­ine tak­że zdol­no­ścią za­sad­ni­cza (fa­cul­té ma­itres­sa), gdy cho­dzi o cha­rak­te­ry­sty­kę uzdol­nień du­cho­wych czy to od­dziel­nej jed­nost­ki, czy też ca­łe­go na­ro­du.

Dzia­łal­ność li­te­rac­ka ja­kie­goś pi­sa­rza była taką a nie inną, dla­te­go, że jest ona wy­ni­kiem lo­gicz­nym ta­kiej a nie in­nej jego zdol­no­ści za­sad­ni­czej. Mi­che­let dla­te­go był li­rycz­nym w swo­im sty­lu, ja­sno­wi­dzą­cym w swo­jej psy­cho­lo­gji, a tak­że hi­sto­ry­kiem nie za­wsze za­słu­gu­ją­cym na za­ufa­nie, że w pod­sta­wie ca­łej jego or­ga­ni­za­cji du­cho­wej le­ża­ła nic­po spo­li­ta zdol­ność wzru­sza­nia się i przej­mo­wa­nia przez sym­pa­tje wzru­sze­nia­mi in­nych. Od­naj­du­je­my tu zna­ne nam już po­ję­cie przy­czy­ny, za­po­ży­czo­ne przez Ta­ine'a od my­śli­cie­li nie­miec­kich i Spi­no­zy–po­ję­cie, po­dług któ­re­go przy­czy­ny ja­kiejś gru­py fak­tów na­le­ży szu­kać w fak­cie bar­dziej ogól­nym, z któ­re­go cała ta gru­pa wy­pły­wa z ko­niecz­no­ścią lo­gicz­ną.

Sło­wem, już w swo­jej książ­ce o Li-wju­szu,Ta­ine wy­po­wia­da się w sen­sie naj­bar­dziej zde­cy­do­wa­ne­go de­ter­mi­ni­zmu, t… j… po­glą­du fi­lo­zo­ficz­ne­go, w pod­sta­wie któ­re­go leży prze­ko­na­nie o pra­wi­dło­wo­ści po­wszech­nej, z pod wła­dzy któ­rej nikt się nie wy­ła­mu­je; isto­ta ludz­ka jest dla Ta­ine'a „au­to­ma­tem du­cho­wym,” któ­re­go po­ru­sze­nia są „rów­nie upra­wi-dło­wa­ne, jak ru­chy ota­cza­ją­ce­go go świa­ta cie­le­sne­go.” (Es­sai sur Tite Live, p. VII).

Myśl, że zja­wi­ska du­cho­we pod­le­ga­ją pra­wom nie­mniej ści­słym, niż zja­wi­ska cie­le­sne, za­pu­ści­ła w umysł Ta­ine'a ko­rze­nie na­der głę­bo­ko. Jego dzie­ło o La­Fon­ta­ine'ie roz­po­czy­na się od tych słów: