„Historię wam opowiem, o której śpiewali dawni Bretonowie”. O Lais Marii z Francji - ebook

Wstęp

Jeżeli istnieje jakikolwiek temat, który nazwać możemy uniwersalnym, odwiecznym, ważnym dla każdego miejsca i każdego czasu, jest nim temat miłości kobiety i mężczyzny. Wydaje się bowiem, że reguły i prawa porządkujące i opisujące zjawiska, jakie zachodzą między dwojgiem ludzi, decydujących się na zawarcie emocjonalnego związku lub przynajmniej na odbycie pozwalającego na podtrzymanie gatunku ludzkiego, fizycznego stosunku, stanowią niezbywalny element każdego wzoru kultury.

Miłość jako zjawisko biologiczne, psychologiczne i kulturowe, doczekała się nieskończonej liczby analiz i interpretacji. Jest jedną z osi rozważań filozofii, antropologii, psychologii i socjologii. Od platońskiej koncepcji Erosa, do teorii libido Zygmunta Freuda, od modeli biologicznych i psychometrycznych, po popularne wyobrażenia literackie i filmowe - artyści, filozofowie i psychologowie od wieków zmagają się z tematem, próbując zrozumieć, co kieruje człowiekiem szukającym swej „drugiej połowy”. W poniższej pracy postaram się sięgnąć do pierwotnych źródeł postrzegania romantycznej miłości między kobietą a mężczyzną w świecie Zachodu.Miłość średniowiecznych dworów: en somme, assez immoral

Denis de Rougemont w książce Miłość a świat kultury zachodniej¹ za mit fundamentalny dla postrzegania miłości między kobietą a mężczyzną w kulturze europejskiej uznaje ten o Tristanie i Izoldzie. Opowieść o uczuciu rycerza i jego damy, uczuciu równie namiętnym, co niespełnionym, uważa on za wzór obowiązujący do dzisiejszych czasów. Historia ta, o pierwowzorze sięgającym mitologii celtyckiej, formę literacką zyskała na średniowiecznych dworach francuskich, przede wszystkim w poematach Thomasa i Béroula. Współcześnie znamy ją dzięki pochodzącemu z 1900 roku, pozytywistycznemu w duchu, opracowaniu francuskiego filologa Josepha Bédiera. De Rougemont rozpatruje ją jednak nie tyle jako dzieło literackie, co raczej jako wielki, europejski mit, opisujący schemat związków między kobietą a mężczyzną w określonej sytuacji historycznej - we Francji dwunastego wieku, która odkrywa dla Europy szaloną, romantyczną miłość. Schemat uzależniony w znacznej mierze od całokształtu zasad i ceremonii zwyczajowych ówczesnego rycerstwa, wywierający jednak przemożny wpływ na wyobrażenie romantycznego uczucia także w całkowicie zmienionej rzeczywistości społecznej. De Rougemont dowodzi, że choć zmieniły się okoliczności, a elita dworska dawno zniknęła, prawa życiowe przez nią ustalone pozostają naszymi „w sposób sekretny i rozproszony”. Autor tak określa moment i okoliczności powstania mitu:

Mit, w ścisłym tego terminu znaczeniu, ukształtował się w dwunastym wieku, to jest w okresie, w którym grupy elitarne dokonywały rozległego wysiłku skonstruowania norm społecznych i moralnych.²

W poniższej pracy interesować mnie będzie ta właśnie, konkretna przestrzeń historyczna: dwunastowieczna Francja oraz językowo i kulturowo związane z nią dwory Wielkiej Brytanii, które są miejscem narodzin i rozwoju konwencji nazwanej później „miłością dworną”. Materiał literacki, któremu poświęcę swoją uwagę, czyli Lais Marii z Francji, po części konwencję tę realizuje, wprowadza jednak elementy wyjątkowe. Sytuuje się jakby w pół drogi między teoretyczną konstrukcją, skodyfikowaną przez klerków, realizowaną przez prowansalskich trubadurów i truwerów z północnej Francji, a celtyckimi legendami, przekazywanymi ustnie przez bretońskich pieśniarzy. Ustanawia też nieco inny niż chociażby w poezji prowansalskiej czy traktacie De Amore Andreasa Capellanusa, bardziej równouprawniony, bardziej spontaniczny typ relacji między kobietą a mężczyzną. Celem zaś tej pracy mojej jest zarówno analiza Lais jako dzieła literackiego, jak i próba odczytania zawartych w nich obserwacji i postulatów, dotyczących modelu relacji między kobietą a mężczyzną.

Zagadnieniem, które rozpatrzyć należy w pierwszej kolejności, jest teoretyczna konstrukcja miłości dwornej, a zatem zbiór normatywnych zasad, kodyfikujących zachowania damy i rycerza na francuskich dworach w okresie dojrzałego średniowiecza. Na jego tle umieszczę Lais Marii z Francji, zatrzymując się nad ich przynależnością gatunkową, by zrozumieć, na ile wpisują się one w konwencję literacką, na ile zaś wybiegają poza jej granice. Następnie postaram się zidentyfikować elementy, które autorka zaczerpnęła z tradycji bretońskiej, czyli magiczne rekwizyty, motywy pochodzące z celtyckich legend i folkloru, oraz dokonać literackiej analizy poematów, porządkując obecne w nich schematy mityczne i baśniowe, wykorzystując także teorię oralności i piśmienności (zwłaszcza prace Waltera J. Onga), by poszukać obecnych w lais reliktów oralności. W ostatniej części pracy spróbuję prześledzić, w jaki sposób wyobraża sobie poetka miłość idealną, i jak zaproponowany przez nią model sytuuje ją wobec obowiązującego w jej epoce, społecznego i religijnego porządku.

„Miłość dworna” (amour courtois) to termin wprowadzony w 1883 roku przez francuskiego mediewistę Gastona Paris, w niezmiernie ważnej dla badania legend arturiańskich rozprawie Etudes sur les romans de la Table Ronde. Lancelot du Lac II. Le Conte de la Charette, opublikowanej na łamach czasopisma „Romania”³ . Paris używa go do opisu wzorca całokształtu zachowań związanych z miłością, mających miejsce na dworach późnośredniowiecznej Francji, zastępując nim, stosowane w tekstach źródłowych, określenia fin’amor (oks., po starofrancusku - amour fine) i amor galant (galante amour). Mamy tu do czynienia z pojęciem nazywającym schemat związków między kobietą a mężczyzną w przesiąkniętej duchem rycerskim elicie dwunastego i trzynastego wieku.

Miłość dworną definiuje Paris za pomocą kilku cech. Przede wszystkim jest ona - na wzór owidiański - sztuką⁴ , posiadającą ustalone reguły, których należy nauczyć się i które należy respektować. Realizuje się poza obowiązującym prawem (zarówno ziemskim, jak i boskim), a zatem musi być owiana tajemnicą. Zakłada wyższość damy i „niemal religijne” oddanie rycerza. Zazwyczaj nie zostaje skonsumowana i to nie akt seksualny jest jej głównym celem, pozostaje jednak miłością zmysłową, ponieważ zakłada pożądanie rycerza wobec kobiety, która, choć wyidealizowana i czczona, wciąż pojmowana jest jako istota ludzka, ziemska, cielesna.

Teoria „miłości dwornej” została opracowana przy pomocy pojęć i konwencji, które wprowadzono do kultury francuskiej podczas epoki zwanej „prerenesansem” lub „renesansem dwunastego wieku”, w której to rodzi się nowa, wyodrębniająca jednostkę ze zbiorowości koncepcja człowieka i nowe, świeckie społeczeństwo, które potrzebuje nowych wzorców i nowej literatury. Surowe pieśni epickie ustępują dworskim romansom i lais („opowieściom”), pojawia się postać „wędrownego rycerza”, który jeździ od zamku do zamku, z turnieju na turniej, walcząc nie tylko w imię Boga, honoru i władcy - jak czynił to ascetyczny Roland - ale też w imię swojej ukochanej damy.D. de Rougemont, Miłość a świat kultury zachodniej, przeł. L. Eustachiewicz, PAX, Warszawa 1999.

Ibidem, s. 12.

G. Paris, Etudes sur les romans de la table ronde, „Romania” 12, 1883, s. 459-534.

C.S. Lewis i inni badacze zwrócą później uwagę na fundamentalne różnice między miłością Owidiusza a miłością średniowiecznych rycerzy, które da się sprowadzić do podstawowego stwierdzenia: z czego Owidiusz żartuje, francuscy poeci biorą na poważnie. (C.S. Lewis, The Allegory of love. A study in medieval tradition, Oxford University Press, Oxford 1958, s. 6-8.).