Historya Polska dla dzieci treściwie napisana, ozdobiona w tekście dwunastoma portretami znakomitszych królów polskich - ebook

dla dzie­ci tre­ści­wie na­pi­sa­na

Teo­fi­la No­wo­siel­skie­go ozdo­bio­na w tek­ście dwu­na­sto­ma por­tre­ta­mi zna­ko­mit­szych kró­lów pol­skich.

Kra­ków.

czcion­ka­mi Dru­kar­ni Związ­ko­wej pod za­rzą­dem A. Szy­jew­skie­go.

1882

Na­kła­dem L. Ba­je­ra.

JE­OGRA­FIA DAW­NEJ POL­SKI . (1)

Pol­ska w cza­sach swo­jej naj­więk­szej świet­no­ści roz­cią­ga­ła się z pół­no­cy na po­łu­dnie od ostat­nie­go krań­ca bi­skup­stwa Pil­tyń­skie­go do uj­ścia rze­ki Jo­ar­li­ku, wpa­da­ją­cej w Dniestr, i tu naj­więk­sza dłu­gość wy­no­si­ła mil, 220; ze wscho­du zaś na za­chód, od Mści­sła­wia do gra­ni­cy Wiel­ko­pol­skiej, to jest do mar­grab­stwa Bran­de­bur­skie­go, i tu naj­więk­sza sze­ro­kość wy­no­si­ła mil 200. Od za­cho­du gra­ni­czy­ła z gór­nym i dol­nym Szlaz­kiem, mar­grab­stwem Bran­de­bur­skiem i Księ­stwem Po­mor­skiem, na pół­noc z mo­rzem Bal­tyc­kiem, któ­re ob­le­wa Pru­sy, Żmudź i Kur­lan­dyą, Inf­lan­ty Pol­skie; Wo­je­wódz­twa Po­łoc­kie i Wi­teb­skie sty­ka­ły się z Księ­stwem Pskow­skiem, Wiel­kie­mi Łu­ka­mi i t… d., od wscho­du z Księ­stwa­mi Smo­leń­skiem, Ki­jow­skiem i Ukra­iną Ru­ską, na po­łu­dnie z Nową Ser­bią, rze­ką Sine Wody, Mul­ta­na­mi, Dnie­strem, gó­ra­mi Biesz­cza­da­mi i Krę­pa­kiem, któ­re ją od Sied­mio­grodz­kiej zie­mi i Wę­gier od­dzie­la­ły.

Naj­daw­niej­szy jej po­li­tycz­ny po­dział był na Wiel­ko­pol­skę, Ma­ło­pol­skę i W. Księ­stwo Li­tew­skie.

–- (1) Krót­kie to opo­wia­da­nie dzie­jów na­sze­go kra­ju roz­po­czy­na­my ry­sem je­ogra­fii daw­nej Pol­ski, gdyż wprzód na­le­ży po­znać zie­mię, nim po­zna­my wy­pad­ki, któ­rych ona była wi­dow­nią.WIEL­KO­POL­SKA.

W po­dzia­le je­ogra­ficz­nym Wiel­ko­pol­ska skła­da­ła się z Wiel­ko­pol­ski wła­ści­wej, Ku­jaw, Ma­zow­sza i Prus.

Wiel­ko­pol­ska wła­ści­wa skła­da­ła się z Wo­je­wództw Po­znań­skie­go, Ka­li­skie­go, Gnieź­nień­skie­go, Sie­radz­kie­go z zie­mią Wie­luń­ską i Łę­czyc­kie­go.

Wo­je­wódz­two Po­znań­skie. Mia­sto sto­łecz­ne Wo­je­wódz­twa i ca­łej Wiel­kiej Pol­ski Po­znań nad rze­ką War­tą. Ro­goż­no, pa­mięt­ne za­mor­do­wa­niem kró­la Prze­my­sła­wa przez mar­gra­biów bran­de­bur­skich, Lesz­no gniaz­do ro­dzi­ny Lesz­czyń­skich, z któ­rych ostat­nim był Sta­ni­sław, król pol­ski, a na­stęp­nie ksią­żę Lo­ta­ryn­gii.

Wo­je­wódz­two Ka­li­skie. Sto­li­ca Ka­lisz nad rze­ką Pro­sną, pa­mięt­ny po­raż­ką Szwe­dów w roku 1706; inne znacz­niej­sze mia­sta: Koło, Ko­nin, Pyz­dry, Ka­zi­mierz, gdzie w roku 1005 pię­ciu pu­stel­ni­ków od­nio­sło mę­czeń­ską ko­ro­nę, a w r. 1706, Pat­kul przez Sa­sów Szwe­dom wy­da­ny, zo­stał w koło wple­cio­ny. Rze­ki: Pro­sna, War­ta, No­teć.

Wo­je­wódz­two Gnieź­nień­skie. M. s. nie­gdyś ca­łe­go Kró­le­stwa, a w koń­cu Ar­cy­bi­skup­stwa. Gnie­zno. Inne mia­sta znacz­niej­sze: Trze­mesz­no, Wą­gro­wiec. Rze­ki War­ta, i Pro­sna.

Wo­je­wódz­two Sie­radz­kie. M. s. Sie­radz nad War­tą inne mia­sta znacz­niej­sze Piotr­ków, sław­ne Try­bu­na­łem dla Wiel­ko­pol­ski, Wie­luń, Unie­jów, z gro­bem Bł. Bo­gu­mi­ła, ar­cyb… gnieźn., Czę­sto­cho­wa z klasz­to­rem i ko­ścio­łem księ­ży Pau­li­nów zbu­do­wa­ne­mi na Ja­snej Gó­rze, gdzie się znaj­du­je cu­dow­ny ob­raz N. M. Pan­ny, słyn­ny w ca­łym świe­cie chrze­ści­jań­skim. Rze­ki: Pi­li­ca, Pro­sna, War­ta.

Wo­je­wódz­two Łę­czyc­kie. M. s. Łę­czy­ca mię­dzy bło­ta­mi po­ło­żo­na, za bło­ta­mi pod mia­stem ar­chi­ko­le­gia­ta (Tum). Inne mia­sta Kło­da­wa, Kut­no, Stryj­ków, pa­mięt­ne uro­dze­niem w 1547 Ma­cie­ja Stryj­kow­skie­go, ka­no­ni­ka żmudz­kie­go, hi­sto­ryi pol­skiej i li­tew­skiej pi­sa­rza. Rze­ki Wol­borz, Pi­li­ca, Bzu­ra.

Wo­je­wódz­two Brze­sko – Ku­jaw­skie. M. s. Brześć, inne mia­sta Wło­cła­wek nad Wi­słą, z ka­te­drą bi­sku­pów ku­jaw­skich; Krusz­wi­ca nad je­zio­rem Go­płem, gdzie miał miesz­ka­nie Piast, co był oj­cem pierw­szej dy­na­styi mo­nar­chów pol­skich.

Wo­je­wódz­two Ino­wro­cław­skie daw­niej zwa­ne Gniew­kow­skiem. Sto­li­ca Wo­je­wódz­twa Ino­wro­cław nad No­te­cią; w po­bli­sko­ści wieś Płow­ce, pa­mięt­na cięż­ką klę­ską za­da­ną Krzy­ża­kom przez Wła­dy­sła­wa Ło­kiet­ka w r. 1331. Inne mia­sta Byd­goszcz. Do tego wo­je­wódz­twa na­le­ża­ła.

Zie­mia Do­brzyń­ska od Wo­je­wódz­twa Płoc­kie­go rze­ka Skrwą od­dzie­lo­na, dana nie­gdyś Krzy­ża­kom przez Kon­ra­da, księ­cia ma­zo­wiec­kie­go, a przez Ja­gieł­łę ode­bra­na. Mia­sta: Do­brzyń nad Wi­słą, Lip­no, Skę­pa, słyn­ne cu­dow­nym ob­ra­zem Mat­ki Bo­skiej.

Ma­zow­sze czy­li księ­stwo Ma­zo­wiec­kie skła­da się z Wo­je­wództw Płoc­kie­go, Ma­zo­wiec­kie­go i Raw­skie­go.

Wo­je­wódz­two Płoc­kie. M. s. Płock, z bi­skup­stwem, tu gro­by Wła­dy­sła­wę Her­ma­na i Bo­le­sła­wa Krzy­wo­uste­go.

Wo­je­wódz­two Raw­skie. Rawa sto­li­ca Wo­je­wódz­twa i zie­mi te­goż na­zwi­ska, nad rze­ką Rawą, So­cha­czew nad Bzu­rą, Ło­wicz, Skier­nie­wi­ce, na­le­żą­ce do pry­ma­sów Kró­le­stwa.

Wo­je­wódz­two Ma­zo­wiec­kie. Mia­sto War­sza­wa, sto­li­ca zie­mi, a w koń­cu i ca­łe­go Kró­le­stwa, za­ło­żo­na oko­ło roku 1300 z zam­kiem kró­lew­skim, przez Zyg­mun­ta III zbu­do­wa­nym, przed nim po­mnik kró­la, przez jego syna Wła­dy­sła­wa IV wznie­sio­ny na ko­lum­nie mar­mu­ro­wej dwa­dzie­ścia sześć stóp wy­so­kiej. Mia­ła daw­niej bi­bio­te­kę pu­blicz­ną, przez bi­sku­pów Za­łu­skich na po­ży­tek na­ro­du ofia­ro­wa­ną, ar­se­nał, szko­łę woj­sko­wą, ko­le­gia szla­chec­kie księ­ży Te­aty­nów, Pi­ja­rów i Je­zu­itów, szko­ły pu­blicz­ne je­zu­ic­kie, pi­jar­skie i do­mi­ni­kań­skie; men­ni­cę. W oko­li­cach jej pięk­ny Wil­la­nów z pa­ła­cem przez Jana III zbu­do­wa­nym, Ma­ry­mont, Mo­ko­tów, Bie­la­ny z ko­ścio­łem i klasz­to­rem Ka­me­du­łów. Za Wi­słą Pra­ga sta­no­wią­ca część War­sza­wy, słyn­na bi­twą ze Szwe­da­mi w r. 1657. Tu od­by­wa­ją się; w pią­tek wiel­kie tar­gi, mia­no­wi­cie na róż­ne ar­ty­ku­ły żyw­no­ści, tu­dzież by­dło i trzo­dę chlew­ną.

Czersk, nie­gdyś sto­li­ca ksią­żąt ma­zo­wiec­kich.

Wy­szo­gród, daw­niej sto­li­ca zie­mi te­goż na­zwi­ska.

Cie­cha­nów, w zie­mi Cie­cha­now­skiej, Za­kro­czym Łom­ża nad Na­rwią, Ostro­łę­ka. Puł­tusk, na­le­żą­cy do bi­skup­stwa płoc­kie­go.

Do Wiel­ko­pol­ski li­czy­ły się jesz­cze Pru­sy zwa­ne póź­niej Kró­lew­skie­mi, zło­żo­ne z trzech wo­je­wództw: Cheł­miń­skie­go, Mal­bor­skie­go i Po­mor­skie­go, od roku 1772 do Prus na­le­żą.

Wo­je­wódz­two Cheł­miń­skie. Mia­sta znacz­niej­sze: Chełm­no na gó­rze przy Wi­śle, z pięk­ne­mi ko­ścio­ła­mi, mia­sta po­wia­to­we Gru­dziąż, To­ruń nad Wi­słą, pa­mięt­ne uro­dze­niem Mi­ko­ła­ja Ko­per­ni­ka.

Wo­je­wódz­two Mal­bor­skie. Głów­ne mia­sta: Mal­borg nad No­ga­tem od­no­gą Wi­sły, El­bląg obron­ne i han­dlo­we.

Tu jesz­cze na­le­ży bi­skup­stwo War­miń­skie z ty­tu­łem Księ­stwa i sto­li­cą He­ils­ber­giem, mia­sto Frau­en­burg, gdzie Ko­per­nik umarł; w r. 1772 przy­łą­czo­ne do Prus.

Wo­je­wódz­two Po­mor­skie. Naj­przed­niej­sze tu mia­sto Gdańsk nad Mo­tła­wą i Wi­słą o milę ztąd wpa­da­ją­cą w mo­rze Bał­tyc­kie, wiel­ce han­dlow­ne, pięk­ne­mi sta­ro­żyt­ne­mi gma­cha­mi ozdob­ne, tu uro­dził się sław­ny astro­nom He­we­liusz i Len­gnich hi­sto­ryk. Oli­wa z sta­ro­żyt­nem opac­twem Cy­ster­sów, sław­na po­ko­jem za­war­tym ze Szwe­da­mi.MA­ŁO­POL­SKA.

Dzie­li się na czte­ry pro­win­cye: Ma­ło­pol­skę wła­ści­wą, Ruś, Ukra­inę i Pod­la­sie.

Ma­ło­pol­ska za­wie­ra trzy Wo­je­wódz­twa: Kra­kow­skie, San­do­mier­skie i Lu­bel­skie.

Wo­je­wódz­two Kra­kow­skie. Mia­sta znacz­niej­sze: Kra­ków nad Wi­słą, nie­gdyś sto­li­ca kró­lów pol­skich, tu się ko­ro­no­wa­li, tu wie­lu ich spo­czy­wa w gro­bach ka­te­dry na gó­rze Wa­wel, bo­ga­te w pięk­ne sta­ro­żyt­ne ko­ścio­ły i gma­chy, dziś do Au­stryi na­le­ży. Ol­kusz z ko­pal­nia­mi sre­bra, i oło­wiu, dziś za­la­ne­mi wodą. Boch­nia i Wie­licz­ka nie­wy­czer­pa­ne ko­pal­nie soli. Pro­szo­wi­ce, Olsz­tyn, Sącz nad Du­naj­cem, Pi­li­ca, Pie­sko­wa Ska­ła, za­mek na gó­rze, Tę­czyn. Tu na­le­ży Sta­ro­stwo Spi­skie przez Zyg­mun­ta, ce­sa­rza nie­miec­kie­go i kró­la wę­gier­skie­go Wła­dy­sła­wo­wi Ja­gieł­łę za­sta­wio­ne za sumę 370, 000 ta­la­rów bi­tych (we­dług współ­cze­snej ra­chu­by 37, 000 sze­ro­kich gro­szy prag­skich) i nig­dy nie­wy­ku­pio­ne. Znacz­na część tego wo­je­wódz­twa od roku 1772 prze­szła pod wła­dzę Au­stryi.

Wo­je­wódz­two San­do­mier­skie. Mia­sta głów­niej­sze: San­do­mierz na wy­so­kiej gó­rze nad Wi­słą zbu­do­wa­ne, Wi­śli­ca pa­mięt­na zjaz­dem za Ka­zi­mie­rza W., Ra­dom, Kiel­ce, na­le­żą­ce do bi­sku­pów kra­kow­skich, Piń­czów, Koń­skie. Rze­ki: Wi­sła, San, Wi­sło­ka, Pi­li­ca.

Wo­je­wódz­two Lu­bel­skie. Sto­li­ca Lu­blin nad By­strzy­cą, pa­mięt­ne unią wie­czy­stą Pol­ski z Li­twą uświę­co­ną w roku 1569, tu były daw­niej try­bu­na­ły dla Ma­ło­pol­ski. Inne mia­sta: Łęcz­na do­tąd słyn­na jar­mar­ka­mi, Ka­zi­mierz spi­chle­rza­mi, Pu­ła­wy ksią­żąt Czar­to­ry­skich, Lu­bar­tów San­gusz­ków i Ba­dzyn Po­toc­kich, wszyst­kie trzy z pięk­ne­mi pa­ła­ca­mi i ogro­da­mi.

Eze­ki spław­ne: Wi­sła i Wieprz.

Wo­je­wódz­two (Księ­stwo) Pod­la­skie od Li­twy do Ko­ro­ny przy­łą­czo­ne w roku 1569. Mia­sto sto­łecz­ne Wo­je­wódz­twa i zie­mi Dro­hi­czyn nad Bu­giem. Tu ko­ro­no­wa­ny był w r. 1253 Da­niel Ro­ma­no­wicz, ksią­żę ki­jow­ski i ha­lic­ki na kró­le­stwo ru­skie.

Miel­nik nad Bu­giem i Bielsk mia­sto sto­łecz­ne zie­mi.

Ty­ko­cin nad Na­rwią, mia­sto po­wia­to­we, gdzie znaj­du­je się po­sąg Ste­fa­na Czar­niec­kie­go.

Inne mia­sta waż­niej­sze: Bia­ły­stok, Kny­szyn, gdzie umarł ostat­ni z Ja­giel­lo­nów Zyg­munt Au­gust roku 1572.

Rze­ki Na­rew i Bug.

Wo­je­wódz­two Ru­skie z dwo­ma na­step­ne­mi: Bełz­kiem i Wo­łyń­skiem, zo­wie się Ru­sią Czer­wo­ną, w roku 1772 całe po­szło pod pa­no­wa­nie au­stry­ac­kie.

Mia­sto sto­łecz­ne Wo­je­wódz­twa Lwów, za­ło­żo­ne roku 1280, z dwo­ma wa­row­ne­mi zam­ka­mi, wie­lu pięk­ne­mi ko­ścio­ła­mi, aka­de­mią sław­ne. Inne mia­sta: Gró­dek, śmier­cią.

Ja­gieł­ły pa­mięt­ne. Żół­kiew, gdzie czę­sto Jan III prze­by­wał. Prze­myśl i Sa­nok nad Sa­nem, Ha­licz nad Dnie­strem… sto­li­ce ziem te­goż na­zwi­ska. Chełm i Kra­sny­staw. W tem ostat­niem mie­ście Mak­sy­mi­lian, pre­ten­dent do ko­ro­ny pol­skiej, przez Jana Za­moj­skie­go pod By­czy­ną zwy­cię­żo­ny i wzię­ty w nie­wo­lę, przez rok sie­dział w zam­ku jako wię­zień. Za­mość przez te­goż Jana Za­moj­skie­go za­ło­żo­ny i ob­wa­ro­wa­ny. Rze­ki Bug i Wieprz.

Wo­je­wódz­two Wo­łyń­skie, z mia­sta­mi Łuck nad Sty­rem; Wło­dzi­mierz i Krze­mie­niec. Inne mia­sta: Dub­no. Wi­śnio­wiec, Zba­raż, Kle­wań, Bro­dy, Ole­sko, gdzie się Jan III roku 1624 uro­dził. Rze­ki Styr, Ho­ryń. Obec­nie wo­je­wódz­two to na­le­ży w więk­szej czę­ści do Ro­syi.

Wo­je­wódz­two Po­dol­skie. Sto­li­ca Ka­mie­niec Po­dol­ski nad Smo­try­czem na gó­rze po­ło­żo­ny, z dwo­ma zam­ka­mi i mu­rem wa­row­nym. O trzy mile od Ka­mień­ca jest nad Dnie­strem for­te­ca, oko­py Stój Trój­cy. Inne mia­sta: Żwa­niec, Bar. Rze­ki: Dniestr, Bug, Smo­trycz.

Wo­je­wódz­two Bełz­kie po ksią­żę­tach Ma­zo­wiec­kich w roku 1264 do Ko­ro­ny przy­łą­czo­ne. Sto­li­ca Bełz, zkąd ob­raz N. Ma­ryi Pan­ny prze­nie­sio­ny zo­stał do Czę­sto­cho­wy So­kal, Ho­ro­dło, pa­mięt­ne pierw­szą. Unią, Li­twy z Pol­ską 1411 roku.

Wo­je­wódz­two (daw­niej Księ­stwo) Ki­jow­skie do Ko­ro­ny w roku 1569 przy­łą­czo­ne, obej­mo­wa­ło daw­niej pra­wie całą Ukra­inę, część jego od­pa­dła do Mo­skwy r. 1686. Mia­sta: Ki­jów, Ży­to­mierz, Owrucz, Ber­dy­czów, Bia­ła­cer­kiew. Rze­ki Dniepr i Pry­peć. Na­le­ży obec­nie do Ro­syi.

Wo­je­wódz­two Czer­ni­chow­skie. Na­by­te za Wła­dy­sła­wa IV, utra­co­ne za Jana Ka­zi­mie­rza, a za Jana III Mo­skwie od­stą­pio­ne osta­tecz­nie. Mia­sto sto­łecz­ne Czer­ni­chów.

Wo­je­wódz­two Bra­cław­skie (na­le­żą­ce do Ro­syi), z mia­sta­mi: Bra­cław, Win­ni­ca, Nie­rni­rów, Hu­mań, sław­ne rze­zią wie­lu ty­się­cy oby­wa­te­li od zbun­to­wa­ne­go chłop­stwa za­mor­do­wa­nych.WIEL­KIE KSIĘ­STWO LI­TEW­SKIE.

Wiel­kie Księ­stwo Li­tew­skie, bę­dąc jesz­cze od­dziel­nem pań­stwem, gra­ni­czy­ło na pół­noc z Kur­lan­dyą, Inf­lan­ta­mi i Mo­skwą, na wschód z tąż i na po­łu­dnie z Ukra­iną, Wo­ły­niem i Zie­mią Chełm­ską, na za­chód z Wo­je­wódz­twa­mi Lu­bel­skiem i Pod­la­skiem, Pru­sa­mi Bran­de­bur­skie­mi i mo­rzem Bal­tyc­kiem. Dłu­gość Li­twy od Mści­sła­wia do Wisz­tyń­ca mil 90, sze­ro­kość mil 100.

Skła­da się z Wo­je­wództw: Wi­leń­skie­go, Troc­kie­go, Księ­stwa Żmudz­kie­go, Smo­leń­skie­go, Po­toc­kie­go, No­wo­grodz­kie­go, Wi­teb­skie­go, Brze­skie­go, Mści­sław­skie­go i Inf­lant­skie­go, któ­re wszyst­kie obec­nie na­le­żą do Ro­syi.

Wo­je­wódz­two Wi­leń­skie. Mia­sto sto­łecz­ne Wil­no, sław­ne ka­te­drą bi­sku­pią, aka­de­mią i ob­ser­wa­tor­jum astro­no­micz­nem, fun­do­wa­nem w roku 1579, wie­lu pięk­ne­mi ko­ścio­ła­mi, za­ło­żo­ne przez Ge­dy­mi­na, W. księ­cia li­tew­skie­go w roku 1321 mię­dzy rze­ka­mi Wi­lią i Wi­len­ką, słyn­ne try­bu­na­ła­mi cy­wil­ne­mi i du­chow­ne­ini.