Hunowie. Historia i tradycja - ebook

Wstęp

Zamierzeniem niniejszego studium jest ukazanie wizerunku Hunów i jego różnych odcieni od czasów starożytnych do niemal nam współczesnych..

W pierwszym rozdziale zawarto ogólną charakterystykę społeczeństw koczowniczo-nomadycznych. Jest on wprowadzeniem do tematyki i argumentem w obronie postawionej przez autora hipotezy, że Hunowie nie różnili się od nich za bardzo. Drugi przedstawia historię Hunów od czasów najdawniejszych do ich zejścia ze sceny dziejów. Rozdział trzeci jest charakterystyką Hunów w oparciu o analizę współczesnych im źródeł historycznych uzupełnionych późniejszymi badaniami naukowymi. Kolejne rozdziały odsyłają miejscami do poprzednich. Czwarty omawia wizerunek Hunów w podaniach i literaturze ludów germańskich. Rozdział piąty dotyczy genezy ewenementu Hunów w kulturze węgierskiej. Ostatni rozdział potraktowano jako uzupełnienie piątego i czwartego oraz ciekawostkę.

Niniejsza praca pomyślana została jako popularnonaukowa, adresowana do ludzi, którzy z tematyką huńską dopiero się zapoznają. Dlatego skupiono się na wybranych, najważniejszych zagadnieniach, a pozostałe tylko zasygnalizowano z nadzieją, że Czytelnik zaciekawiony będzie później sam drążył powyższy temat. Na pierwszy rzut oka może odstraszać odbiorców rozmiar komentarzy (przypisów). Ma on jednak swoje uzasadnienie. Podano w nim nie tylko odsyłacze do literatury, ale przedstawiono też istotne kwestię, których nie można było zawrzeć w tekście głównym, gdyż w przeciwnym razie ciągłość narracji mogłaby zostać zaburzona. W przypisach przytoczono również wiele fragmentów źródeł historycznych. Dlatego nie należy ich pomijać w trakcie czytania. Żeby lektura stała się znośną można zastosować taką moją metodę: Najpierw czytamy całe zdanie do końca, a potem przypisy do niego dołączone.

Charakterystykę najważniejszych źródeł historycznych i ich autorów wykorzystanych w pracy zamieszczono w Aneksie I. Tu ograniczę się tylko do omówienia najważniejszych opracowań historycznych o Hunach.

Z obcojęzycznych na pierwszym miejscu należy wymienić klasyczne już dzieło osiemnastowiecznego historyka angielskiego E. Gibbona Zmierzch i upadek Cesarstwa Rzymskiego. Dalej standardową monografię poświęconą historii i kulturze Hunów pióra austriackiego archeologa J. O. Maenchen-Helfena. Do nowszych pozycji należą Upadek Cesarstwa Rzymskiego P. Heathera oraz biografie M. Rouche’a i J. Mana przy czym ta ostatnia ma charakter ściśle popularnonaukowy. Pomocna okazuje się też Historia Gotów H. Wolframa.

W polskiej literaturze problematykę huńską od strony archeologicznej przedstawiają monografię K. Dąbrowskiego, M. Mączyńskiej, A. Kokowskiego. Aspekt polityczny ujął L. A. Tyszkiewicz, M. Pawlak, A. Krawczuk, J. Kuranc oraz miejscami J. Strzelczyk w swej monografii poświęconej Wandalom i M. Wilczyński w zbiorze biografii najważniejszych Germanów w armii rzymskiej. Kwestię postrzegania Hunów przez im współczesnych omawia książka T. Kotuli i artykuł M. Wilczyńskiego.

Przy omawianiu obecności Hunów w literaturze pomocne okazały się książki B. Bednarka, A. M. Kempińskiego, G. Labudy, B. Kürbisówny i artykuł R. Grzesika.

Jeśli chodzi o tematykę koczowniczą to posługiwałem się pracami orientalistów w szczególności L. Gumilewa, S. Kałużyńskiego, E. Tryjarskiego, T. Sulimirskiego i W. Szymańskiego.

W przypadku Węgrów najbardziej wszechstronna okazała się dla mnie praca G. Györffyego, wybitnego węgierskiego znawcy najdawniejszych dziejów Węgier i dynastii Arpadów. Z polskich pozycji na uwagę zasługują te autorstwa E. Dąbrowy, W. Felczaka, J. Snopka. Książka A. Nawrockiego posłużyła mi jako antologia fragmentów najważniejszych źródeł historycznych o Węgrach.

Na koniec kilka uwag technicznych. Daty jeżeli nie zaznaczono inaczej odnoszą się do lat naszej ery. W tekście głównym podaje jedną z form pisowni nazw i imion. Pozostałe zamieściłem w przypisach. Daty w nawiasach przy osobach władców oznaczają lata panowania, chyba że zaznaczono inaczej. Używam polskich odpowiedników imion węgierskich jeśli takie istnieją; dlatego Jan Hunyadi zamiast Janos Hunyadi.

Niniejsza książka jest rozbudowaną i poprawioną wersją mojej pracy magisterskiej, pod tym samym tytułem, obronioną w Instytucie Historii Uniwersytetu Pedagogicznego w Krakowie w czerwcu 2010 r. Mojemu promotorowi dr hab. Markowi Wilczyńskiemu chciałbym serdecznie podziękować za cenne uwagi i opiekę merytoryczną.. Wdzięczny jestem również pracownikom bibliotek, antykwariatów, księgarń bez których pomocy większość z wykorzystanych pozycji byłaby dla mnie nieosiągalna.

W obecnym drugim wydaniu poszerzono bibliografię o nowe pozycje dotyczące tematu i wybranych zagadnień z problematyki świata Barbaricum oraz czasów końca Starożytności i wczesnego Średniowiecza, które niejednokrotnie zostaną tu poruszone. Rozbudowano znacznie Aneks II z tekstami źródłowymi. Oprócz tego dokonano poprawek drobnych błędów stylistycznych, ortograficznych i uzupełniono niedopowiedzenia.Wykaz skrótów

AAC – Acta Archaeologica Carpathica

AAPCh – Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis. Studia Historia

Amm. Marc. – Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskie

Ang. P. – Augustyn ze Stargardu (Angelus), Protokół

Anon. Val. – Excerpta Valesiana (Anonymus Valesianus)

Bat. – Ibn Battuta, Osobliwości miast i dziwy podróży 1325-1354

Brid. – C. de Bridia, Historia Tatarów = Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, przeł. S. Młodecki, red. J. Strzelczyk, Poznań 1993, s. 233-267.

Bwf – Beowulf

Chau. – Geoffrey Chaucer, Opowieści kanterberyjskie. Wybór

DH – Jan Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego

Eug. P. – Eugipiusz, Żywot św. Seweryna (Pamiętnik)

Euagr. – Ewagriusz Scholastyk, Historia Kościoła

Fad. – Ibn Fadlān, Kitāb (Księga)

F. Kall. – Filip Kallimach, Attyla

Flak. – Gajusz Waleriusz Flakkus, Argonautyki. Ksiąg osiem

Foc. – Focjusz, Biblioteka

fr. – fragment

GH – Anonimowego notariusza króla Béli „Gesta Hungarorum”

Greg. Tur. – Grzegorz z Tours, Historie. Historia Franków

Hdt. – Herodot, Dzieje

Herw. – Saga o Herwarach (Herwararsaga) = Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, wyd. i przeł. G. Labuda, Warszawa 1961, s. 202-230.

Hip. – Hipokrates z Kos, O powietrzu, wodzie i okolicach = Geografia antyczna, zestawił M. S. Bodnarski, Warszawa 1957, s. 64-66.

Jord. G. – Jordanes, Getica = E. Zwolski, Kasjodor i Jordanes. Historia gocka czyli scytyjska Europa, Lublin 1984, s. 91-155.

Jos. BI – Józef Flawiusz, Wojna żydowska

Just. – Marek Junianus Justynus, Zarys dziejów powszechnych starożytności na podstawie Pompejusza Trogusa

Carp. – Jan di Piano Carpini, Historia Mongołów = Spotkanie dwóch światów. Stolica Apostolska a świat mongolski w połowie XIII wieku. Relacje powstałe w związku z misją Jana di Piano Carpiniego do Mongołów, przeł. S. Młodecki, red. J. Strzelczyk, Poznań 1993, s. 115-222.

Claud. BG – Klaudiusz Klaudianus, O wojnie z Gotami

Claud. in Ruf. – Klaudiusz Klaudianus, Przeciwko Rufinowi

cod. – kodeks Biblioteki Focjusza

Kom. – Anna Komnena, Aleksjada

KH – Kwartalnik Historyczny

Kron. PC – Marcin Polak, Kronika papieży i cesarzy

Kron. węg.-pol. – Żywot św. Stefana króla Węgier czyli Kronika węgiersko-polska

Kron. wlkp. – Kronika wielkopolska

ks. – księga

LK – Latopis kijowski = Kroniki staroruskie, przeł. E. Goranin, F. Sielicki i H. Suszko, wybór i oprac. F. Sielicki, Warszawa 1987, s. 201-228.

LH – Latopis hustyński

LPD – Historia Królestwa Słowian czyli Latopis popa Duklanina

LT – Brat Julian, List o życiu Tatarów, = Dwa teksty do historii Węgier i Tatarów w XIII wieku, przeł. G. Wodzinowska-Taklińska, oprac. L. Krzywiak, SH, t. 31 (1988), z. 2, s. 296-306.

MP – Marko Polo, Opisanie świata

MWP – Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

Mich. Psel. – Michał Psellos, Kronika czyli historia jednego stulecia Bizancjum (976-1077)

Miech. T. – Maciej z Miechowa, Opis Sarmacji Azjatyckiej i Europejskiej oraz tego, co się w nich znajduje (Traktat o dwóch Sarmacjach)

NG – Opowieść o Norna-Geście

NP – Nasza Przeszłość

Nib. – Pieśń o Nibelungach

Nik. Brye. – Nikefor Bryennios, Materiały historyczne

P. Diac. HR. – Paweł Diakon, Historia rzymska

P. Diac. HL. – Paweł Diakon, Historia Longobardów

Paus. – Pauzaniasz, W świątyni i w micie. Z Pauzaniasza „Wędrówki po Helladzie”

PA – Przegląd Archeologiczny

PH – Przegląd Historyczny

PL – Pamiętnik Literacki

Plut. Crass. – Plutarch z Cheronei, Krassus

Pom. M. – Pomponiusz Mela, O położeniu świata = Geografia antyczna, zestawił M. S. Bodnarski, Warszawa 1957, s. 189-244.

PML – Powieść minionych lat.

Prisc. – Priskos, Fragments = The Fragmentary classicising Historians of the Later Roman Empire: Eunapius, Olympiodorus, Priscus and Malchus, t. II, R.C. Blockley, Liverpool 1983, s. 223-400.

Proc. HA. – Prokopiusz z Cezarei, Historia sekretna

Proc. B. – Prokopiusz z Cezarei, Historia wojen (O wojnach)

PZ – Przegląd Zachodni

RH – Roczniki Historyczne

RH KUL – Roczniki Humanistyczne Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego

Rub. – Wilhelm z Rubruk, Opis podróży

Rut. Nam. – Klaudiusz Rutiliusz Nomantius, Przeciw Stilichonowi

ryc. – rycina

Rys. – Opowiadanie brata Ryszarda = Dwa teksty do historii Węgier i Tatarów w XIII wieku, przeł. G. Wodzinowska-Taklińska, oprac. L. Krzywiak, SH, t. 31 (1988), z. 2, s. 289-296.

s. – strona, strony

SH – Studia Historyczne

Sid. Apoll. L. – Sydoniusz Apolinary, Listy

Sid. Apoll. Ant. – Sydoniusz Apolinary, Panegiryk na cześć cesarza Antemiusza

Sid. Apoll. Awt. – Sydoniusz Apolinary, Panegiryk na część cesarza Awitusa

Skyl. – Periplus Skylaksa z Karyandy

Socr. – Sokrates Scholastyk, Historia Kościoła

Soz. – Hermiasz Sozomen, Historia Kościoła

SSS – Słownik Starożytności Słowiańskich

Stb. – Strabon, Geografia = Wybór źródeł do historii starożytnej, pod red. A. S. Chankowskiego, Warszawa 1995, s. 74-78.

Stryj. K. – Maciej Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi

Stryj. O. – Maciej Stryjkowski, O początkach, wywodach, dzielnościach, sprawach rycerskich i domowych sławnego narodu litewskiego, żemojdzkiego i ruskiego…

SWI – Słowo o wyprawie Igora

SŹr. – Studia Źródłoznawcze

Tac. R. – Tacyt, Roczniki

Tac. D. – Tacyt, Dzieje

Thie. – Kronika Thietmara

THM – Tajna historia Mongołów

V.V. – Wiktor z Wity, Dzieje prześladowania Kościoła w Afryce przez Wandalów

Veg. – Flawiusz Wegecjusz Renatus, Zarys wojskowości

Völs. – Saga o Völsungach

Wid. – Widsidh = Źródła skandynawskie i anglosaskie do dziejów Słowiańszczyzny, wyd. i przeł. G. Labuda, Warszawa 1961, s. 153-174.

W. Koch. – Wespazjan Kochowski, Lata potopu 1655-1657

Zos. – Zosimos, Nowa historia

ŻK – Żywot Konstantyna

ŻM – Żywot Metodego

– przypis autora (M. J.) w cytacie

Pieśni Eddy Poetyckiej:

Akv. – Pieśń o Atlim

Atm. – Grenlandzka pieśń o Atlim

Fm. – Pieśń o Fafnirze

Gdr. – Podżeganie Gudruny

Gdr. I – Pieśń o Gudrun I

Gdr. II – Pieśń o Gudrun II

Gdr. III – Pieśń o Gudrun III

Grp. – Wieszczba Gripira

Hlr. – Droga Brunhildy do Helju

Hm. – Pieśń o Hamdirze

Nif. – Zamordowanie Niflungów

Oddr. – Płacz Oddruny

Rm. – Pieśń o Reginie

Sdf. – Pieśń o Sygrdrifie

Sgm. – Pieśń o Sigurdzie Krótka

Sg. – Fragment pieśni o SigurdzieLudy stepu

Najpierw trzeba wyjaśnić często mylone ze sobą pojęcia: koczownik – człowiek prowadzący nieosiadły, wędrowny tryb życia¹ ; nomada – to również koczownik, ale jednocześnie i pasterz; koczujące ludy pasterskie – grupy, społeczności, które czerpią środki do życia głównie z hodowli, tę zaś uprawiają przenosząc się cyklicznie z miejsca na miejsce, dzięki czemu wytwarza się ścisła zależność ludzi od stanu pogłowia zwierząt, tych zaś od pastwisk, z kolei pastwisk od klimatu i działalności człowieka² .

Wyróżnia się trzy formy nomadyzmu:

- Merydionalna (Południkowa) – stada przepędza się na zimę ku południowi, na lato – ku północy (najlepsza w warunkach stepu)³ ;

- Pustynna (Pierścieniowa) – koczuje się wzdłuż łańcucha studni albo wokół jednej zasobnej w wodę;

- Pionowa (Transhumancja) – stosowana w górach, z wypasem na halach latem i zimowiskiem w dolinach. Także wędrówka całej ludności wraz z trzodami⁴ .

Przedkładana praca omawiać będzie koczowników-nomadów Wielkiego Stepu. Rozciąga się on pośrodku kontynentu euroazjatyckiego od Ussuri po Dunaj. Od północy ograniczony jest syberyjską tajgą, strefą lasostepu i lasów wschodnioeuropejskich, od południa zaś łańcuchami górskich szczytów, pustyniami (Gobi, Kyzył-kum) i morzami. Dzieli się na dwie części. Wschodnia nosi miano Azji Wewnętrznej (Środkowej, Centralnej). W niej leży Mongolia, Dżungaria i Wschodni Turkiestan. Od Syberii oddzielają ją grzbiety Sajanów, Chamar-Daban i Gór Jagłonowych, natomiast od Tybetu – Kunlun i Nanshan, od Chin – Wielki Mur, przebiegający pomiędzy suchym stepem i subtropikami północnych Chin; od zachodu – Góry Ałtaj, Saur i Zachodni Tien-szan. Cześć zachodnia obejmuje obecny Kazachstan, stepy nadaralskie, nadkaspijskie, nadazowskie, nadczarnomorskie oraz węgierską Pusztę w Kotlinie Karpackiej. Łącznie teren Wielkiego Stepu ma prawie 8000 km długości, i do 600 km szerokości.

Słabo rozbudowana sieć hydrograficzna, zwłaszcza w zachodniej części pasma stepów, oraz brak zwartej pokrywy leśnej, zdolnej do akumulowania wilgoci, zadecydowały o ujemnym bilansie wodnym na tych terenach. Średnia opadów waha się tu na ogół 300-450 mm rocznie, przy parowaniu znacznie przekraczającym te wartości (900-1000 mm). Wielkie rzeki strefy stepowej, Dniepr, Don, Wołga czy Ural, zasilane są poza nią (głównie na północy w strefie leśnej), natomiast mniejsze rzeki osiągają maksimum swego zasilania (60-70% stanu rocznego) w okresie wiosennych roztopów. Czynniki te powodują, że obszary stepowe są szczególnie wrażliwe na wszelkie odchylenia klimatyczne wpływające na zmiany bilansu wodnego. Szczególnie silna jest tu zależność od długotrwałych zmian aktywności wyżów podzwrotnikowych, odpowiedzialnych nie tylko za napływ ciepłych, wysuszających mas powietrza, ale i za wypieranie ku północy niosących opady niżów atlantyckich. Prowadziło to do pogorszenia bilansu wodnego na obszarach stepowych, do zmian w strukturze naturalnych środowisk roślinnych, a w konsekwencji do przesuwania się prowincji geobotanicznych. W azjatyckiej (syberyjskiej) części pasa stepów istotnymi czynnikami ekologicznymi były z kolei silny kontynentalizm klimatu i bliskość strefy wiecznej zmarzliny. Wpływało to niekorzystnie na długość okresu wegetacyjnego.

Cyklony znad Atlantyku przynoszą wilgoć aż po barierę gór, oddzielających step wschodni od zachodniego. Nad Mongolią wisi ogromny antycyklon, nie przepuszczający wilgotnych wiatrów z zachodu. Jest on przeźroczysty i z łatwością przenikają przezeń promienie Słońca rozpalające powierzchnie ziemi. Na wiosnę promienie gorącej powierzchni gleby rozprasza dolne warstwy atmosfery, dzięki czemu powstałymi w ten sposób szczelinami przedostają się wilgotne masy powietrza z Syberii, a na południu – pacyficzne monsuny. Wilgoci tej jest dostatecznie dużo, by step okrył się zielenią i dostarczył zwierzętom trawy na cały rok. Natomiast w zachodniej części stepu grubość pokrywy śnieżnej przekracza 30 cm i z nadejściem ocieplenia wytwarza się na niej bardzo twarda skorupa szreni. Wówczas bydło pada z głodu. Cyklony i monsuny zmieniają niekiedy swój kierunek i wtedy hulają nie po stepie, lecz gdzieś po leśnych obszarach kontynentu, a zdarza się nawet, że i po terenach polarnych, to jest po tundrze. Wówczas to wąski kamienisty pas pustyń Gobi i Bet Pak Dała poszerza się znacznie spychając florę, a w ślad za nią i faunę, na północ, ku Syberii, i na południe, w stronę Chin i Sogdiany⁵ .

Tereny Wielkiego Stepu zamieszkiwały w przeszłości ludy należące do różnych grup etnicznych. Scytowie, Sakowie, Massageci, Partowie (Parnowie), Sarmaci (Sauromaci) należeli do irańskiej grupy języków indoeuropejskich. Najliczniejsze są tu ludy ałtajskie obejmujące trzy blisko spokrewnione z sobą grupy: ludy tureckie (tiurskie), mongolskie i tungusko-mandżurskie⁶ . Były one (na niektórych obszarach są nadal) głównie nomadami czemu sprzyja przewaga na tych obszarach suchoroślowej roślinności trawiastej co zauważył perski historyk Raszyd ed-Din: „Przede wszystkim należy wiedzieć, że w każdej strefie ziemi żyje odrębna ludność, osiadła i koczownicza. Zwłaszcza w tych rejonach, gdzie są pastwiska i trawy, oddalonych od miast i osiedli, bywa wielu koczowników…”⁷ .

Typowymi strojami nomadów azjatyckich były długie spodnie (luźne, workowate lub obcisłe), buty z cholewami, długie kubraki-kaftany (na górze obcisłe, dole – luźne), ściągane pasami oraz czapki. Uzupełnieniem są chroniące przed wiatrem, śniegiem i deszczem płaszcze, kożuchy, chałaty i futra. Rolę mieszkania pełnił szałas, namiot, jurta⁸ . Do transportu zapasów, sprzętów, broni itp. używano wozów lekkich (dwukołowe) i ciężkich (cztero-, sześciokołowe).

W skład stad nomadów wchodziły konie, woły, wielbłądy, krowy, owce, i kozy. Były też muły i osły. Końmi jeżdżono wierzchem, woły i wielbłądy zaprzęgano do wozów, krowy, owce i kozy były podstawowym źródłem mięsa, mleka i wełny. Dzięki surowcom uzyskanym z hodowli tych zwierząt wśród nomadów rozwinęło się i stało na wysokim poziomie wyprawianie skór i futer, tkactwo, obróbka kości i rogu oraz przetwórstwo mleczne. Z mleka klaczy, krów, owiec, kóz i wielbłądzic otrzymywali kumys (napój alkoholowy), sery, masło, maślankę, jogurt i twaróg. Z wełny owiec i wielbłądów – tkaniny i wojłok (niskogatunkowy filc z wełny z domieszką sierści bydlęcej i ewentualnie włókien roślinnych), kóz i wołów – skóry. Sporządzali z tego ubrania i okrycia namiotów. Z kości i rogu robiono różne przedmioty np. igły, groty strzał, oszczepów, harpunów, różne ozdoby, klingi noży. Byli też obeznani z obróbką metali. Posiadali zręcznych płatnerzy, kotlarzy, kowali i potrafili wykonywać (w przeciwieństwie do rolników) szereg różnych rzemiosł. Trudniej jednak u nich było o mistrzostwo zawodowe, specjalizacje. Wędrowny tryb życia pozwalał nomadom na uzupełnianie ich gospodarki i diety mięsno-mlecznej⁹ przez myślistwo, zbieractwo płodów lasów i stepu, rybołówstwo i prymitywne formy uprawy ziemi (jeśli były ku temu warunki). Handlowali też częścią wytwarzanych przez siebie produktów.O Saracenach: „Na pół nadzy, ubrani tylko w sięgającą bioder kolorową pelerynę, na swych rączych koniach lub smukłych wielbłądach przemieszczają się z miejsca na miejsce tak w czasach pokojowych, jak i burzliwych. Wałęsają się ciągle po oddalonych i rozległych terenach, bez domu, bez stałych siedzib i bez żadnych praw. Nie lubią dłużej przebywać pod tym samym niebem i nigdy nie odpowiada im słońce jednej tylko okolicy. Ich życie jest ciągłą wędrówką. Przez cały okres swego życia tak daleko się przemieszczają, że kobieta gdzie indziej poślubia męża, gdzie indziej rodzi dzieci i daleko od tego miejsca wychowuje potomstwo, nie mając chwili czasu na wypoczynek” (Amm. Marc., XIV 4, 3-5). Oguzach: „…mają domy z wełny ; zatrzymują się i wyruszają w drogę. Widzi się ich domy w jakimś miejscu i podobne do nich w innym miejscu – według sposobu postępowania koczowników i ich przenoszenia się. Żyją oni w ciężkich warunkach, a przy tym są niby błądzące osły” (Fad., s. 92). Berberyjskie plemię Bardama: „Są oni ludem koczowniczym i nigdzie nie zatrzymują się na dłuższy postój. Domy ich mają dziwne kształty. Stawiają drewniane słupy i okrywają je matami, następnie kładą na to związane kije i wyścielają to skórami albo bawełnianymi tkaninami. Piją wieczorem i rano krowie mleko i wodę wymieszaną ze zmielonym, nie gotowanym prosem” (Bat., s. 314).

„Tak zwana Puszcza Scytyjska jest płaska, pokryta łąkami, bezdrzewna, miernie nawodniona. Przepływają tam wielkie rzeki, które jakby kanały odprowadzają wodę z równin. Tu żyją Scytowie, nie mają stałych domów pędzą życie na wozach. Najmniejsze ich wozy są czterokołowe, są też sześciokołowe. Na wozach urządzają namioty z grubych koców, o dwóch lub trzech przedziałach, gdzie mają schronienie przed deszczem, śniegiem i wiatrem. Jedne wozy ciągną dwie pary wołów inne trzy pary. W takich oto wozach mieszkają kobiety. Mężczyźni zaś stale jeżdżą na koniach. Za wozami ciągną stada owiec, wołów i koni. Pozostają zaś na tym samym miejscu tak długo, dopóki starczy im paszy. Gdy już zabraknie, przenoszą się w inną okolicę. Pokarmem dla nich jest gotowane mięso, a napojem końskie mleko; zagryzają hipikę, to jest ser z końskiego mleka” (Hip., 17-19; por. Hdt., IV 46 i Just., II 2-3). O nomadach Cyrenajki (ob. wschodnia Libia): „W głębi kraju ludność idzie bez celu za bydłem i gdzie ono znajduje paszę, tam stawia szałasy; gdzie dzień upłynie, tam spędza noc” (Pom. M., I 8; por. Skyl., 109). Podobnie o Sarmatach i Połowcach: nie mają miast, stałych siedzib, całe swoje mienie wożą ze sobą, kobiety żyją na wozach, mężczyźni – koniach i zawsze rozbijają obóz tam, gdzie znajdą pasze (Pom. M., II 1 i III 4; Amm. Marc., XXII 8, 42 i XXXI 2, 17-19; Bat., s. 111-113 i 117).

O Mongołach: „Nigdzie nie mają oni stałych miejsc zamieszkania ani nie znają przyszłych. Każdy władca, zgodnie z tym, czy ma pod sobą wielu, czy niewielu ludzi, zna granice swoich pastwisk, wie, gdzie ma paść w zimie i w lecie, na wiosnę i podczas jesieni. W zimie bowiem zstępują na tereny cieplejsze na południe, w lecie natomiast przenoszą się na północ w regiony zimniejsze. Pastwiska pozbawione wody wypasają w ziemię, kiedy jest na nich śnieg, ponieważ służy im za wodę” (Rub., II 1).

„Tatarzy posiadają liczne trzody krów, owiec i kobył i dlatego nigdy nie przebywają na jednym miejscu, spędzają zimę na dolinach i w miejscach cieplejszych, gdzie jest trawa i dobra pasza dla bydła; latem zaś zamieszkują miejsca chłodne w górach i dolinach, gdzie mają wodę i gaje i hale dla bydła. tak przez dwa lub trzy miesiące posuwają się coraz wyżej, wypasając, gdyż dla mnogości ich trzód brak paszy na jednym miejscu. Mają domy drewniane, pokryte wojłokiem, okrągłe, przenoszą je ze sobą gdziekolwiek idą, gdyż są one wiązane z gałęzi tak dobrze i porządnie, że dają się łatwo przenosić. Przewożą je na czterokołowych wozach. Mają też dwukołowe wózki pokryte czarnymi skórami tak szczelnie, że nawet podczas ciągłej słoty nic we wnętrzu nie zmoknie. Zaprzęgają do nich woły i wielbłądy. Na wozach tych przewożą kobiety i dzieci oraz sprzęty. kobiety kupują i sprzedają oraz sporządzają wszystko, czego głowa domu i swojacina potrzebują; gdyż mężczyźni nie zajmują się niczym poza polowaniem, sprawami wojskowymi, ptasznictwem…” (MP I (69, 3); R. Wojna, Wielki świat nomadów. Między Chinami i Europą, Warszawa 1983, s. 8 i 21).

Właśnie powyższe warunki klimatyczne spowodowały, że głównie we wschodniej części Wielkiego Stepu rodziły się potężne państwa nomadów: Turków Orchońskich (Turkutów), Ujgurów czy Mongołów. W zachodniej pasterze chcąc się ratować podczas suchego z reguły lata pędzą młode sztuki bydła na górskie pastwiska (tzw. dżejlau), natomiast dla starszych gromadzą siano na zimę. Gdy cyklony się wahają to uchodzą w ślad za zwierzętami (one zaś za trawą). Wielki Step trzy razy nękała długotrwała susza: w II-III, X i XVI w. Owe klęski żywiołowe oddziaływały na gospodarkę, a za jej sprawą – decydowały o znaczeniu koczowniczych państw, albowiem te już to słabły w sferze ekonomiki lub potencjału zbrojnego, już to odzyskiwały siły z chwilą, gdy tylko warunki bytowania zmierzały ku optimum. Jan di Piano Carpini tak opisał Mongolię: „Kraj ten jest częściowo bardzo górzysty, a częściowo równinny, zaś niemal cała przemieszana jest ze żwirem, a przeważanie jest piaszczystą. W pewnej części kraju znajdują się jakieś niewielkie lasy, inne części natomiast są w ogóle bez drzew. ziemia zaledwie w setnej części jest urodzajna, a nawet i ta nie może wydawać plonów, jeżeli nie jest nawadniana wodą rzeczną. Ale mało jest tam wód i strumieni, a rzeki są wielką rzadkością. Dlatego niema tam wsi ani miast, z wyjątkiem jednego I chociaż kraj jest pod innym względem nieurodzajny, to jednak wystarcza, choć z biedą, do wyżywienia bydła. Klimat jest zadziwiająco nierówny. W połowie bowiem lata, kiedy w innych okolicach zwykł występować upał nie do wytrzymania, tam występują silne gromy i błyskawice, od których ginie bardzo wielu ludzi; padają tam nawet w tym samym czasie obfite śniegi. Są tam również tak bardzo długie okresy niezmiernie mroźnych wiatrów, że mieszkańcy z trudem jedynie mogą jeździć konno. w zimie nigdy nie pada deszcz, latem wprawdzie często, lecz w tak znikomym stopniu, że ledwie czasem pył i korzenie może zwilżyć. Często pada tam również ogromny grad. Tam również latem występuje nagle wielki upał i niespodziewanie wielkie oziębienie. A zimą w niektórych okolicach padają wielkie śniegi, w innych natomiast opady są małe” (Carp., I 4-5; L. Gumilow, Dzieje etnosów Wielkiego Stepu, przeł. A. Nowak, Kraków 1997, s. 11-14; Encyklopedia Historyczna Świata T. I. Prehistoria, oprac. Janusz K. Kozłowski, Kraków 1999, s. 265).

Ludy tureckie: Ałtajczycy, Baszkirzy, Chakasi, Czuwasze, Jakuci, Karakałpacy, Kazachowie, Kirgizi, cześć ludów kaukaskim w Dagestanie, Tatarzy, Turcy Anatolijscy, Turkmeni, Ujgurzy (Ujgurowie), Uzbecy, Turcy Orchońscy, Oguzowie (Oguzi, Uzowie, Guzowie, Torcy, Torkowie), Karłucy, Protobułgarzy, Chazarowie (Chazarzy), Pieczyngowie (Pieczyngi, Pa(t)zynakici, Kangarowie), Połowcy (Kipczacy, Kumanowie, Komanowie), Turcy Seldżuccy (Seldżucy) i chyba też Awarowie (Awarzy). Ludy mongolskie: Chałchasi, Kałmucy, Derbeci, Torguci, Mongołowie, Mogołowie (w Afganistanie), Mongorowie (w prowincji Kansu i Chinach), Ordosi, Czacharowie, Charczynowie (w Mongolii Wewnętrznej i Chinach), Eleci i Buriaci. Dawniej też Kitanowie, Tatarzy (dawni), Merkici, Kereici, Ojraci, Najmanowie i być może Sienpijczycy (Sien-pei). Ludy tungusko-mandżurskie: Ewenkowie (Tunguzi), Eweni (Lamuci), Nanajowie (Goldowie), Uczowie, Udechejczycy i Mandżurowie (R. Wojna, op. cit., s. 45-46).

Cyt. za S. Kałużyński, Dawni Mongołowie, Warszawa 1983, s. 19. O ludach ałtajskich w najdawniejszym okresie źródła chińskie mówią m.in.: „Mieszkają za północnymi granicami Chin i przechodzą ze swoim bydłem z jednych pastwisk na drugie. Z bydła hodują najwięcej koni, krów, owiec i kóz. Ponadto hodują wielbłądy, osły, muły Przechodzą z miejsca na miejsce, zależnie od dostatku trawy i wody. Nie mają miast ani upraw roli, ani życia osiadłego, chociaż każdy posiada odrębny kawałek ziemi . Pisma nie mają, a prawa ogłasza się ustnie. Chłopiec, jak może tylko dosiąść barana, już strzela z łuku do małych zwierząt i ptaków. Kiedy zaś nieco podrośnie, strzela do lisów i zajęcy, które zjada. Wszyscy zdolni władać łukiem tworzą zbrojną w pancerze konnicę. W wolnym czasie, postępując za swoim bydłem, zajmują się polowaniem i tym się żywią. W razie potrzeby każdy zajmuje się ćwiczeniami wojskowymi, aby móc dokonać najazdów. Takie są ich przyrodzone cechy. Ich bronią na dalszą odległość jest łuk ze strzałami, a na bliską – dzida i miecz. W razie powodzenia idą naprzód, przy klęsce wycofują się i ucieczki nie uważają za hańbę Poczynając od władców wszyscy żywią się mięsem bydła domowego, odziewają się w jego skóry, a śpią pod wojłokowymi i futrzanymi okryciami. Silni jedzą lepiej i tłusto, starzy żywią się resztkami po tamtych. Młodych i silnych cenią, postarzałych i słabych mało szanują. Po śmierci ojca żenią się macochami, po śmierci braci z bratowymi. Zazwyczaj określają się wzajemnie imionami. Nazwisk nie mają” (Cyt. za S. Kałużyński, Tradycje i legendy ludów Mongolii, Warszawa 1978, s. 19-20).

Zbudowana jest ze szkieletu sporządzonego z drewnianych (topoli, brzozy, klonu) słupków i prętów, łączonych w kratkę. Ścianki zestawia się w kształt wieloboku (6-10), konstrukcję wieńczy u góry drewniana obręcz (o mniejszej średnicy niż sama jurta) przez którą dochodzi powietrze, światło i uchodzi dym. Wzmacnia to systemem sznurów, rzemieni i kołków, a wspierające drewniane słupki nadają całości charakterystyczny kształt okrągły ze ściętym lub lekko kopulastym dachem. Całość pokrywa się płatami z wojłoku. Jurta gwarantuje w zimie schronienie przed śniegiem, wichrem, mrozem, w lecie natomiast zapewnia chłód i zabezpieczała przed palącym Słońcem. Jest ponadto łatwa w demontażu i transporcie na wozie (tzw. kibitka), choć są i trwale związane z podłożem. Bywa różnej wielkości, czasem wybita matami i specjalnie zdobiona co świadczy o statusie społecznym właściciela (Carp., II 4-6; Rub., V 5-6; K. Dąbrowski, T. Nagrodzka-Majchryk, E. Tryjarski, Hunowie europejscy, Protobułgarzy, Chazarowie, Pieczyngowie, Ossolineum 1975, s. 186, 291-292).

Ammianus Marcellinus pisze tak o jedzeniu Saracenów z zaznaczeniem nie używania przez nich zboża. Ibn Battuta podobnie o Połowcach, ale podaje też przepisy ich potraw w których zboże jest wykorzystywane (Amm. Marc., XIV 4, 6; Bat., s. 113). Warto podkreślić, że wymienione wyżej zwierzęta należą do wytrzymałych w marszu i niewybrednych w pożywieniu (R. Wojna, op. cit. s. 19 i 21).