Jak schudnąć 25 kg lekko, łatwo i przyjemnie - ebook

Wy­ra­zy wdzięczności

Je­stem pełna wdzięczności dla Wszechświa­ta ota­czającego mnie przez cały czas wspa­niałymi ludźmi, którzy, po­ja­wiając się na mo­jej dro­dze, po­ka­zy­wa­li i ciągle po­ka­zują mi, kim rze­czy­wiście je­stem. Je­stem wdzięczna au­to­rom książek, które po­bu­dziły moją cie­ka­wość, od­wagę i chęć zmia­ny. Je­stem wdzięczna twórcom i or­ga­ni­za­to­rom warsz­tatów roz­wo­ju oso­bi­ste­go za ich miłość i hoj­ność w dzie­le­niu się wiedzą.

Je­stem wdzięczna lu­dziom szczupłym za to, że wie­lo­krot­nie da­wa­li mi do zro­zu­mie­nia, iż szczupłe ciało jest zgod­ne z na­turą. Je­stem wdzięczna lu­dziom zdro­wym, bo po­ka­za­li mi swo­im przykładem, że zdro­wie i szczęście jest wy­ni­kiem wia­ry we własną moc. Je­stem wdzięczna lu­dziom praw­dzi­wie bo­ga­tym, bo po­ka­za­li mi, że można żyć w radości i ob­fi­tości bez po­czu­cia winy.

Je­stem wdzięczna również tym wszyst­kim lu­dziom w moim życiu, którzy nie wie­rzy­li we własną moc, doświad­cza­li bólu i sa­mot­ności, po­nie­waż to dzięki nim mogłam do­strzec swoją własną nie­moc, cier­pie­nie i go­rycz. Je­stem wdzięczna moim ro­dzi­com za to wspa­niałe życie, którym zo­stałam przez nich ob­da­rzo­na. Je­stem wdzięczna so­bie za to, że po­ko­nałam blo­kadę nie­mocy i zna­lazłam w so­bie od­wagę przy­zna­nia się przed samą sobą do swo­ich nie­do­sko­nałości, dzięki cze­mu mogłam się od nich uwol­nić.Wstęp

Bar­dzo trud­no było mi wy­obra­zić so­bie sie­bie jako osobę szczupłą. Wiel­ka chęć wygląda­nia jak zgrab­ne rówieśnicz­ki i licz­ne upad­ki na dro­dze od jed­nej die­ty do ko­lej­nej w tęskno­cie za upra­gnioną fi­gurą, którym to­wa­rzy­szył słomia­ny zapał, spo­wo­do­wały obar­cza­nie sie­bie winą, a jej efek­tem stała się złość na samą sie­bie, rozłado­wy­wa­na słod­ki­mi przy­sma­ka­mi. Nic dziw­ne­go, że stałym ele­men­tem mo­je­go życia było doświad­cza­nie ogrom­nej roz­pa­czy z po­wo­du własne­go wyglądu.

Każdy zna­jo­my mówił, że gdy­bym schudła, mogłabym być fajną dziew­czyną. Nikt jed­nak na­prawdę nie po­wie­dział mi, jak mam to zro­bić. Udzie­la­no mi rad zgod­nie z utar­ty­mi prze­ko­na­nia­mi, czy­li: przejść na dietę, ćwi­czyć, sto­so­wać me­todę nżt (nie żreć tyle), her­ba­ty i ta­blet­ki od­chu­dzające – szko­da, że nikt z do­radców nig­dy tego sam nie wypróbował. Wierzę, że ist­nieją lu­dzie, którzy osiągnęli wspa­niałe efek­ty od­chu­dza­nia ta­ki­mi me­todami. Dla mnie jed­nak ćwi­cze­nia i die­ty były to­talną porażką. Z ta­blet­ka­mi było łatwiej, wy­star­czyło połknąć. Nie­ste­ty, tym spo­so­bem je­dy­nie mój port­fel sta­wał się co­raz szczu­plej­szy, ale nie ja.

Wte­dy nikt mi nie po­wie­dział, że przy­czy­ny występo­wa­nia otyłości są znacz­nie głębsze niż te po­wszech­nie przyjęte.

Wie­działam, że coś ze mną było nie tak, i bar­dzo chciałam zmie­nić ten stan. Nie czułam się sobą. Bar­dzo chciałam stać się to­wa­rzy­ska, lu­bia­na i atrak­cyj­na. Myślałam, że szczupłe ciało może mi to wszyst­ko za­pew­nić. Co z tego, sko­ro od­chu­dza­nie było taką tor­turą. Stałam się bar­dzo cie­ka­wa łatwe­go spo­so­bu na schud­nięcie. Wraz ze wzro­stem za­in­te­re­so­wa­nia tym te­ma­tem zaczęły napływać do mnie różne me­to­dy, tech­ni­ki i spo­so­by. Wie­działam już, że ma­gicz­ne ta­blet­ki, cu­dow­ne her­bat­ki, fi­zycz­ne spo­so­by wy­ci­ska­nia z sie­bie siódmych potów mi nie służą. Zajęłam się więc wypróbo­wy­wa­niem me­tod „zupełnie nie z tego świa­ta”, czy­li tych naj­bar­dziej na­tu­ral­nych, pro­stych i sku­tecz­nych.

Wie­działam we własnym wnętrzu, że ist­nie­je me­to­da inna niż ćwi­cze­nia i die­ty. Wie­działam, że otyłość jest nie tyl­ko wy­ni­kiem ob­ja­da­nia się. Wie­działam, że cho­dzi o coś jesz­cze. Tyl­ko nie wie­działam, o co. Nie prze­sta­wałam jed­nak wie­rzyć, że ist­nie­je dla mnie pro­sty sposób, aby schudnąć. Wresz­cie mi się udało. Je­stem te­raz nie tyl­ko szczupła, ale i szczęśliwa, bo­ga­ta, pew­na sie­bie.

Me­to­da od­chu­dza­nia, którą pro­po­nuję, nie jest tak na­prawdę me­todą od­chu­dza­nia, ale spo­so­bem na od­na­le­zie­nie praw­dzi­we­go sie­bie, czy­li po­wro­tem do swo­jej własnej na­tu­ry, a schud­nie­cie jest jej efek­tem ubocz­nym. Je­dy­nym wysiłkiem, który trze­ba włożyć w początko­wej fa­zie do­sko­na­le­nia sie­bie, jest zmia­na spo­so­bu myśle­nia z ne­ga­tyw­ne­go na po­zy­tyw­ny. Sam pro­ces chud­nięcia jest bez­wy­siłkowy, łatwy i przy­jem­ny.

Kon­cen­truję się przede wszyst­kim na za­gad­nie­niu po­czu­cia winy, po­przez które sta­liśmy się kimś zupełnie in­nym, niż je­steśmy. Po­przez po­czu­cie się win­nym nastąpiło za­blo­ko­wa­nie przepływu ener­gii radości, ob­fi­tości, łatwości, miłości i nie­za­leżności. Tamy na rze­ce przepływu na­tu­ral­nej ener­gii życia spra­wiły, że smu­tek, złość, zgorzk­niałość, nieśmiałość, nie­pew­ność i ciężkość były po­strze­ga­ne jako zgod­ne z życiem. Człowiek z na­tu­ry jest zdro­wy, szczupły, ra­do­sny, wol­ny i pew­ny sie­bie. Otyły człowiek nie może być sobą. Na­gro­ma­dził za­pa­sy tłuszczu, po­nie­waż grał kogoś zupełnie in­ne­go, dla­te­go nie może po­lu­bić sie­bie i czuć się do­brze ze swo­im ciałem.

Prze­szko­da­mi na dro­dze do oczysz­cze­nia sie­bie z po­czu­cia winy są przede wszyst­kim nie­umiejętność wy­ba­cze­nia, brak miłości do sie­bie, błędne wy­obrażenia na własny te­mat oraz zakłócone po­czu­cie bez­pie­czeństwa.

O spo­so­bach ra­dze­nia so­bie z tymi blo­ka­da­mi, by stać się pełnym radości, wdzięku, miłości, a przy oka­zji od­zy­skać szczupłą syl­wetkę, opo­wia­dam w po­szczególnych roz­działach.

Moim naj­większym se­kre­tem, dzięki któremu osiągnęłam suk­ce­sy nie tyl­ko w dzie­dzi­nie od­chu­dza­nia, ale i każdej in­nej, było za­ufa­nie Bogu. Od­kry­wa­nie swo­jej bo­skiej na­tu­ry po­przez całko­wi­te za­wie­rze­nie się Jego mocy, znacz­nie potężniej­szej ode mnie, a którą sama w so­bie miałam od za­wsze. Za­ufać życiu to po­zwo­lić pro­wa­dzić się Bogu (miłości, Wszechświa­to­wi, na­tu­rze, życiu). Po­wie­rzyć się Bogu z za­ufa­niem. Nie mam na myśli Boga oso­bo­we­go. Nie mówię tu­taj o żad­nej re­li­gii. Mam na myśli jedną, prze­ni­kającą wszyst­ko ener­gię miłości. Ener­gia ta prze­ni­ka każdego z nas, prze­ni­ka wszyst­ko. Jeżeli tego nie od­czu­wa­my, a życie ko­go­kol­wiek z nas wygląda bla­do i jest pełne cier­pie­nia – to tyl­ko dla­te­go, że na dro­dze do od­czu­wa­nia przepływu ener­gii Wszechświa­ta po­ja­wiła się blo­ka­da.

Kie­dy opór przed doświad­cza­niem miłości, radości, ochro­ny bo­skiej, ob­fi­tości, wol­ności, pro­sto­ty, nie­win­ności zo­sta­nie usu­nięty, wte­dy Bóg przepływa przez całego cie­bie i two­je życie z łatwością. Nie trze­ba szu­kać szczęścia na zewnątrz. Ono już jest wewnątrz każdego z nas. Doświad­cze­nie szczęścia, miłości, ob­fi­tości spra­wia, że roz­my­wa się i zni­ka całe po­czu­cie winy, kon­tro­la, po­czu­cie by­cia gor­szym czy mniej war­tościo­wym. Każdy człowiek po­ja­wił się na Zie­mi nie bez przy­czy­ny. Bóg za­wsze ma plan wo­bec każdego z nas. Mamy w so­bie moc prze­wyższającą wszel­kie na­sze wy­obrażenia. Każdy z nas jest pod do­sko­nałą ochroną i opieką Boga przez cały czas. Je­steśmy ota­cza­ni miłością Wszechświa­ta w każdej se­kun­dzie życia. Brak za­ufa­nia do życia to wiel­ki za­tor na dro­dze do prze­ja­wia­nia własnej mocy. Jeśli ufa­my Wszechświa­to­wi i jego wspar­ciu, je­steśmy pro­wa­dze­ni w naj­lep­szym możli­wym kie­run­ku.Roz­dział I Wpływ po­czu­cia winy na po­wsta­wa­nie otyłości

Za­ja­da­nie po­czu­cia winy

Po­czu­cie winy jest ważnym czyn­ni­kiem zarówno w bu­do­wa­niu własne­go ciała, jak i w two­rze­niu własne­go życia. Doświad­cze­nie to prze­ja­wia się w cza­sie sa­mot­ności, od­rzu­ce­nia, nie­zro­zu­mie­nia, po­czu­cia wsty­du, kłopotów part­ner­skich, zdro­wot­nych, to­wa­rzy­skich i in­nych. Po­czu­cie winy wpływa wówczas na od­kry­cie roz­cza­ro­wa­nia własną po­stawą oraz two­rze­nie żalu do sie­bie. Prze­ja­wia się potępia­niem sa­me­go sie­bie lub chęcią zadośćuczy­nie­nia. Wi­docz­ny­mi ob­ja­wa­mi tego sta­nu są ciągle po­ja­wiające się pro­ble­my w życiu, nałogi, nad­wa­ga, cho­ro­by, brak pie­niędzy, a także brak part­ne­ra.

Bar­dzo ważne jest zro­zu­mie­nie, że nie można roz­dzie­lać ciała od sa­me­go sie­bie. Człowiek ma ten­dencję do dzie­le­nia własnej oso­by na ciało, umysł i duszę. Trud­no jest zro­zu­mieć sie­bie jako całość – wszyst­ko. Kie­dy człowiek nie­na­wi­dzi swo­je­go ciała, to nie­na­wi­dzi również sie­bie, i od­wrot­nie. Ciało i oso­ba jest tym sa­mym. Kie­dy oso­ba jest w sta­nie za­grożenia życia, to nie boi się, że jej ciało zosta­nie uśmier­co­ne, ale ona. Zrzu­ce­nie nad­wa­gi to ukłon w kie­run­ku lek­kości – i od­wrot­nie, doświad­cza­nie lek­kości w życiu pro­wa­dzi do lek­kości fi­zycz­nej uwi­docz­nio­nej w for­mie. Lek­kość fi­zycz­na jest wy­ni­kiem po­czu­cia lek­kości w ogóle, czy­li oso­by jako całości. Ciało jest formą ener­gii i jak każda inna ener­gia po­zwa­la kształtować się pod wpływem emo­cji, których dana oso­ba do­star­cza mu wraz z od­czu­cia­mi wywołany­mi po­przez słowa, myśli i czy­ny. Dbając o swo­je sa­mo­po­czu­cie, dba­my również o swo­je ciało. Dbając o swo­je ciało, po­pra­wia­my własne sa­mo­po­czu­cie.

Często w dzie­ciństwie, kie­dy za­py­tałam o coś tatę, do­sta­wałam od­po­wiedź: „Jak to, tego nie wiesz?”, „Nie wiesz ta­kich pro­stych rze­czy?”. Prze­stałam pytać. W szko­le, kie­dy cze­goś nie ro­zu­miałam, nie pro­siłam, żeby mi wytłuma­czo­no. Mil­czałam, a ma­te­riał wku­wałam na pamięć. Byłam po­strze­ga­na jako oso­ba bar­dzo spo­koj­na, a przez moje mil­cze­nie i do­bre oce­ny w szko­le – jako grzecz­na, do­brze ucząca się dziew­czyn­ka.

Kie­dy uczest­ni­czyłam w roz­mo­wach, uda­wałam, że wszyst­ko wiem. Wie­le razy, za­py­ta­na o coś, wymyślałam jakąś od­po­wiedź, jeśli tyl­ko było to możliwe, za­miast przy­znać się, że nie wiem. Oczy­wiście ob­ra­cało się to prze­ciw­ko mnie. Praw­da łatwo wy­cho­dziła na jaw, a ja za każdym ra­zem czułam wstyd i co­raz większą niechęć do sie­bie. Naj­lep­szym le­kar­stwem po­wo­dującym za­po­mnie­nie tych ciężkich sy­tu­acji było ob­ja­da­nie się. Czułam się głupsza i gor­sza, a do tego byłam gru­ba. Do­pie­ro kie­dy zro­zu­miałam, że być może mój oj­ciec przez te słowa chciał mnie zmo­ty­wo­wać do na­uki albo mówił tak, bo sam nie chciał się przy­znać do nie­wie­dzy, wy­ba­czyłam mu i zaczęłam afir­mo­wać: „Opłaca mi się pytać, kie­dy cze­goś nie ro­zu­miem”, „Mam pra­wo cze­goś nie wie­dzieć i za­wsze mogę to spraw­dzić lub o to za­py­tać”. Kie­dy wresz­cie w to uwie­rzyłam, sy­tu­acja zaczęła się zmie­niać, a ja mniej jadłam, bo było mniej do za­ja­da­nia.

W dzie­ciństwie cza­sem słyszałam od mo­jej mamy, gdy coś jej nie wyszło, coś spadło lub się roz­biło: „To two­ja wina, bo tu­taj po­sta­wiłaś tę szklankę”, „To two­ja wina, bo pa­trzyłaś mi na ręce, kie­dy robiłam her­batę”. Dzi­siaj się z tego śmieję, ale w moim życiu właśnie ta­kie słowa po­wo­do­wały, że czułam się win­na i robiłam wszyst­ko, żeby za­do­wo­lić in­nych, aby tyl­ko nie być posądzoną, że zro­biłam coś nie tak. Po­czu­cie niechęci do sie­bie rosło, tak samo jak po­czu­cie winy z „sa­mo­wol­ne­go” by­cia ofiarą, ja z ko­lei je mi­ni­ma­li­zo­wałam pod­ja­da­niem w kącie cze­go­kol­wiek.

Ro­dzi­ce zwy­kli wmu­szać we mnie je­dze­nie, gdy nie miałam na coś ocho­ty lub nie byłam głodna – pod groźbą kary. Sys­tem ten po­skut­ko­wał zupełnym pod­porządko­wa­niem oraz prze­ja­da­niem się.

Wiem, że moi ro­dzi­ce pragnęli dla mnie tego, co sami uważali za naj­lep­sze. Pragnęli, abym była zdro­wa i nig­dy nie była głodna. Prze­ko­na­ni, że dziec­ko jest za małe, aby mieć swo­je zda­nie, ro­bi­li to, co ich zda­niem było najwłaściw­sze w da­nej sy­tu­acji.

Dzi­siaj do­sko­na­le ro­zu­miem mo­ty­wy ich postępo­wa­nia. Je­stem osobą do­rosłą, która podjęła de­cyzję o zmia­nie sie­bie. Dla­te­go z łatwością i miłością wy­ba­czam wszel­ki gniew i żal, jaki miałam w sto­sun­ku do lu­dzi, którzy mie­li wpływ na moją otyłość. Wy­ba­czam również so­bie, że po­zwo­liłam na to. Wiem już te­raz, że po­czu­cie winy było bez­pod­staw­ne, gdyż wy­ni­kało z nie­zro­zu­mie­nia sy­tu­acji i lu­dzi z nią związa­nych. Dla­te­go te­raz z łatwością re­zy­gnuję z po­czu­cia winy na rzecz mo­je­go szczupłego i zdro­we­go ciała.

Po­czu­cie winy nakręca po­czu­cie winy

Szu­kając początków mo­je­go po­czu­cia winy, od­kry­wałam, że źródło po­czu­cia winy jest znacz­nie głębsze i star­sze, niż mogłoby się to wy­da­wać. Raz wy­two­rzo­na emo­cja winy działa jak łańcu­szek: prze­no­si się w bar­dziej współcze­sne ob­sza­ry życia, za­tem trud­no za­uważyć, iż sta­ra emo­cja spo­wo­do­wała sze­reg no­wych zda­rzeń.

Wy­da­je się, że od­czu­cie winy następuje w opar­ciu o teraźniej­sze do­zna­nia, te, które występują na bieżąco. Są to najczęściej jed­nak ob­ja­wy po­zo­stałe po okre­sie zwa­nym dzie­ciństwem.

Nie trze­ba jed­nak sięgać aż tak głęboko w przeszłość, żeby zi­den­ty­fi­ko­wać własne po­czu­cie winy. Wy­star­czy wyłapać myśl, która wpłynęła ne­ga­tyw­nie na samopo­czu­cie i wywołała po­czu­cie winy, a wówczas ją prze­ana­li­zo­wać.

Kie­dy po­czułam się źle, od­ma­wiając przy­ja­ciółce po­mo­cy przy dziec­ku, z rąk wy­padł mi ta­lerz por­ce­la­no­wy, a po­tem wy­padł mi te­le­fon komórko­wy i się potłukł. Następnie przy­pa­liłam zupę, ude­rzyłam małym pal­cem sto­py w drew­nianą nogę krzesła. Żeby po­pra­wić so­bie hu­mor, co chwilę coś prze­gry­załam. Pod­ja­dałam orzesz­ki na prze­mian z cze­ko­ladą, pijąc ko­lejną kawę.

Sy­tu­acje te mogą się wy­da­wać zupełnie ze sobą nie­po­wiązane. Naj­pierw po­ja­wiła się myśl „jak mogłam odmówić”, następnie ne­ga­tyw­na emo­cja, która spo­wo­do­wała po­ja­wienie się we mnie winy, którą z ko­lei była złość na sie­bie, bo odmówiłam po­mo­cy. Następnie, z po­wo­du po­czu­cia winy za ten uczy­nek, sku­piłam w myślach całą uwagę na tym, za­miast na czyn­nościach w kuch­ni, co spo­wo­do­wało, że nie­chcący zrzu­ciłam ta­lerz ze stołu. Po­ja­wiła się jesz­cze większa wściekłość na sie­bie oraz własną niezręczność, co nakręciło winę jesz­cze moc­niej. Praw­do­po­dob­nie nie przy­pa­liłabym zupy, gdy­bym sku­piła uwagę na go­to­wa­niu, a nie myśle­niu o stłuczo­nym na­czy­niu i o tym, ile będzie kosz­to­wała na­pra­wa te­le­fo­nu.

Po­czu­cie winy rosło, wzma­ga­ne emocją nie­za­do­wo­le­nia z własnych uczynków. Myśli te zno­wu odwróciły moją uwagę od „tu i te­raz”.

Za moją niezręczność i ob­ja­da­nie nieświa­do­mie uka­rałam sama sie­bie kop­nia­kiem. Żeby się po­cie­szyć, zjadłam pół szar­lot­ki, po­pi­jając ją kawą.

Myśl o ka­lo­riach, ja­kie właśnie zjadłam, znów obu­dziła we mnie po­czu­cie winy. Jed­no po­czu­cie winy stwo­rzyło ko­lej­ne. Oczy­wiście na tym nie po­prze­stało. Zbiór ne­ga­tyw­nych wy­da­rzeń ciągnących się la­ta­mi mógł być wy­two­rem za­początko­wa­nym tym właśnie zda­rze­niem. A jeśli nie tym, to in­nym za­daw­nio­nym mo­men­tem po­wo­dującym po­wsta­nie wy­rzutów su­mie­nia.

Hi­sto­rię, którą właśnie opi­sałam, stwo­rzyłam po to, żeby zo­bra­zo­wać, do cze­go może do­pro­wa­dzić po­czu­cie się win­nym. W moim życiu zda­rzały się po­dob­ne sy­tu­acje, ale nie­ste­ty nie pamiętam ich szczegółowo. Pamiętam na­to­miast pociąg do je­dze­nia w ta­kich właśnie mo­men­tach, za­miast za­sta­no­wie­nia się nad tym, co jest przy­czyną mo­je­go nad­mier­ne­go ape­ty­tu.

Żeby nie dopuścić do tych wszyst­kich sy­tu­acji, wy­star­czyłoby za­uważyć pierw­sze po­czu­cie winy, ja­kie się po­ja­wiło, kie­dy nastąpiło pierw­sze ne­ga­tyw­ne od­czu­cie po od­mo­wie zna­jo­mej oraz prze­ana­li­zo­wa­nie, dla­cze­go w ogóle się po­ja­wiło. Może w przeszłości zda­rzyła się po­dob­na sy­tu­acja, która wywołała po­dob­ne samopo­czu­cie?

Należy za­tem sy­tu­ację zre­wi­do­wać, a następnie od­po­wied­nio za­re­ago­wać, za­miast po­zwo­lić ne­ga­tyw­ne­mu uczu­ciu żyć stwo­rzo­nym w so­bie raz po­czu­ciem winy i przy­ciągać ko­lej­ne ne­ga­tyw­ne sy­tu­acje do własne­go życia.

Uważam, że nie każdy po­trze­bu­je re­gre­sin­gu, hip­no­zy czy in­nych form pe­ne­tro­wa­nia przeszłości, aby wy­le­czyć się ze sta­rych ran i emo­cji po­wo­dujących sze­reg nie­miłych zda­rzeń w życiu. Można załatwiać spra­wy na bieżąco, wy­chwy­ty­wać nada­rzające się ku temu oka­zje w po­sta­ci iry­tującego – ne­ga­tyw­ne­go – sa­mo­po­czu­cia po­wo­do­wa­ne­go najczęściej przez lu­dzi, których od­bie­ra­my ne­ga­tyw­nie, lub ne­ga­tyw­nych myśli wywołujących ta­kie emo­cje, jak w przykładzie powyżej.

Przykład złego sa­mo­po­czu­cia po od­mo­wie przy­ja­ciółce przysługi jest do­sko­nałą in­for­macją, która po­wie­działa wie­le o tej oso­bie: „Czuję się źle z po­wo­du swo­jej aser­tyw­ności”. A co by było, gdy­by się zgo­dziła? Wte­dy za­miast po­sprzątać miesz­ka­nie, pójść do fry­zje­ra, przy­go­to­wać się na randkę – mu­siałaby kil­ka go­dzin spędzić w sposób, na który nie miała naj­mniej­szej ocho­ty, i przełożyć swój plan spędze­nia wol­ne­go cza­su w taki właśnie sposób na inny ter­min. Wściekła, że miesz­ka­nie po­zo­sta­nie brud­ne, a na randkę będzie mu­siała ułożyć so­bie fry­zurę sama. Dla­te­go ta­kie za­cho­wa­nie – od­mo­wa – było właściwe. Gdy­by oso­ba z tej hi­sto­rii za­raz na początku wyłapała złe sa­mo­po­czu­cie z po­wo­du od­mo­wy i nie pod­dała mu się, tyl­ko prze­ana­li­zo­wała, załatwiłaby jedną z ważnych kwe­stii we własnym życiu.

War­to wyłapy­wać ta­kie in­for­ma­cje, bo mówią dużo o człowie­ku. Mnie po­wie­działy, że dla mnie będzie ko­rzyst­ne na­ucze­nie się mówie­nia „nie” bez czu­cia się winną. Nie jest sztuką odmówić cze­goś so­bie lub komuś albo się na to zgo­dzić. Sztuką jest nie czuć się win­nym, kie­dy się to robi. Po­dob­nie jak ze je­dze­niem cze­goś smacz­ne­go. Nie jest sztuką nie zjeść tego, co się lubi, dla­te­go, że jest to ka­lo­rycz­ne, a po­tem cały dzień ka­to­wać się myślą o sma­ku i za­pa­chu tejże po­tra­wy, ale zjeść kawałek i czuć się z tym do­brze.

Ko­rze­nie po­czu­cia winy

Dużo myślałam o tym, jak wcześnie i gdzie pierw­sze ko­rze­nie po­czu­cia winy zo­stają za­pusz­czo­ne. Trud­no określić czas i miej­sce oraz które słowo lub za­cho­wa­nie jako pierw­sze wywołało po­czu­cie winy. Je­stem jed­nak prze­ko­na­na, że miało to miej­sce w bar­dzo wcze­snym dzie­ciństwie.

Naj­pierw po­ja­wił się odbiór da­ne­go słowa, za­cho­wa­nia lub wy­czu­cia czy­jejś emo­cji, następnie po­ja­wiło się po­czu­cie winy. Spo­wo­do­wało to po­wsta­nie uczu­cia za­grożenia, na­si­liły się oba­wy, a następnie po­wstało ne­ga­tyw­ne prze­ko­na­nie. Za­cho­wa­nia lub słowa in­nych nasączo­ne emo­cja­mi zwiększają wy­two­rze­nie po­czu­cia winy i ugrun­to­wują wy­obrażenia na te­mat własny i in­nych, po­przez które wy­bie­ra­my określone dro­gi w życiu.

Sche­ma­tycz­nie można to na­kreślić w następujący sposób:

Ne­ga­tyw­ne słowo, czyn, gest lub czy­jaś emo­cja → po­czu­cie winy strach → wy­obrażenia i prze­ko­na­nia → za­cho­wa­nie zgod­ne z wzor­ca­mi prze­ko­nań i wy­obrażeń.

Nie­win­ne dziec­ko nie wsty­dzi się i nie boi ni­cze­go, dopóki się go za to nie skar­ci. Mały człowiek uświa­da­mia so­bie wówczas, że popełnił błąd. Po­nie­waż nikt tej nie­win­nej isto­cie nie po­wie­dział, że każdy ma pra­wo popełniać błędy, a tyl­ko krzy­czał na nią lub wyśmie­wał się z jej uczynków, za­tem mały lu­dzik uwie­rzył, że zro­bił coś strasz­nie złego, a na­wet, że sam jest zły. Nie­raz taka istot­ka słyszała: „Wsty­dziłbyś się”, „Co z cie­bie wyrośnie”. Jeżeli dziec­ko zo­stało uka­ra­ne przez ro­dziców słownie lub fi­zycz­nie bez wcześniej­sze­go wytłuma­cze­nia mu, dla­cze­go zo­stała podjęta taka de­cy­zja, to za­cznie myśleć i czuć się win­ne temu, że nie po­tra­fiło się za­cho­wać, albo nie będzie zda­wało so­bie spra­wy z tego, za co zo­stało uka­ra­ne, i w efek­cie za­cznie myśleć, że to ono samo jest przy­czyną wszel­kie­go zła. To z ko­lei kształtuje w dziec­ku nie­ustan­ne po­czu­cie winy spo­wo­do­wa­ne nie­umiejętnością spełnie­nia ocze­ki­wań ro­dziców, a także zaniża jego po­czu­cie war­tości.

Nie­znającej jesz­cze życia isto­cie należy ja­sno wytłuma­czyć za­sa­dy, ja­kie obo­wiązują w domu i świe­cie, oraz ja­kie za­cho­wa­nia są wy­ma­ga­ne względem in­nych lu­dzi. Ko­chający ro­dzic po­wi­nien dodać do tego również słowa miłości, czy­li mówić swo­je­mu dziec­ku, że jest ważną, cenną i godną miłości istotą oraz że ro­dzic nie będzie zły na nie jako na istotę ludzką, tyl­ko na to, jak się za­cho­wało w da­nym mo­men­cie. Być może nie za­ha­mu­je to po­wsta­nia po­czu­cia winy, ale dziec­ko będzie świa­do­me źródła ewen­tu­al­nej kary mogącej wystąpić przy każdym po­dob­nym za­cho­waniu oraz po­zo­sta­nie świa­do­me, że mimo swo­je­go postępo­wa­nia jest ko­cha­ne i ważne dla ro­dziców.

Jeśli ro­dzi­ce prze­ka­za­li dziec­ku, ja­kie za­cho­wa­nia nie są przez nich ak­cep­to­wa­ne i będą ka­ra­ne, to może być tak, że dziec­ko albo w lęku przed karą cze­goś nie zro­bi, albo zro­bi to mimo groźby kary – co i tak wywoła w nim pew­ne po­czu­cie winy, bo postąpiło wbrew ro­dzi­com. Wy­ni­ka z tego, że każdy z nas, chcąc żyć w społeczeństwie, musi doświad­czyć czyn­ników kształtujących po­czu­cie winy. Py­ta­niem za­tem nie jest: „Jak uniknąć wywoływa­nia po­czu­cia winy w na­szym dziec­ku?”, ale „Jak wy­cho­wy­wać dziec­ko, żeby mimo me­tod wy­cho­waw­czych czuło się war­tościo­wym i po­trzeb­nym człowie­kiem?”. Py­ta­niem oso­by do­rosłej, która już ma w so­bie doj­rzałe po­czu­cie winy: „Jak mogę so­bie uświa­do­mić źródło mo­je­go po­czu­cia winy i się od nie­go uwol­nić?”.

Doj­rzałe po­czu­cie winy to po­czu­cie się win­nym w ta­kich roz­mia­rach, że bar­dziej to nie jest możliwe, co z ko­lei wywołuje chęć uwol­nie­nia się od tego nie­przy­jem­ne­go sta­nu kreującego ne­ga­tyw­ne sy­tu­acje w życiu da­nej oso­by. Po­ja­wia się wte­dy in­ten­cja po­wro­tu do swo­je­go na­tu­ral­ne­go sta­nu nie­win­ności.

Nie­doj­rzałym po­czu­ciem winy jest kre­owa­nie so­bie ne­ga­tyw­nych sy­tu­acji bez pojęcia, że sa­me­mu się je stwo­rzyło. Jest to świa­do­mość, że w du­szy coś nie gra, i obar­cza­nie za to sie­bie wraz ze zgodą na dal­sze otrzy­my­wa­nie kop­niaków. Z upływem cza­su i wzro­stem nie­za­do­wo­le­nia z sie­bie i z życia przy­cho­dzi uświa­do­mie­nie so­bie non­sen­su prze­ciąga­nia tego sta­nu, do­cho­dzi po­wo­li do doj­rzałego po­czu­cia winy, a po­tem – do chęci uwol­nie­nia.

Chy­ba każdy człowiek nosi w so­bie po­czu­cie winy. Jest to stan moc­no za­ko­twi­czo­ny już w umyśle małego dziec­ka, a na­wet nie­mowlęcia. Ro­dzi­ce w swo­jej nieświa­do­mości mówią dziec­ku różne rze­czy, nie zdając so­bie spra­wy z ich skutków w życiu do­rosłym własnej po­cie­chy. Myślą, że kie­dy dorośnie, o wszyst­kim za­po­mni. Świa­do­mie może nie pamiętać, ale czy­sta podświa­do­mość małego dziec­ka ko­du­je każde słowo oraz działanie w jego kie­run­ku.

Nie­ste­ty, większość ro­dziców woli kry­ty­ko­wać i kar­cić swo­je po­cie­chy za naj­mniej­szy na­wet błąd, niż je do­ce­niać, wyrażać miłość względem nich oraz mówić im, jaką radość daje sama ich obec­ność. Nie­wie­lu ro­dziców po­tra­fi wyrażać uczu­cia miłości względem dziec­ka. Nad­ra­biają to bar­dzo często po­przez przy­go­to­wy­wa­nie swo­jemu dziec­ku lu­bia­nych przez nie posiłków, ku­po­wa­nie słody­czy lub in­nych rze­czy. Mówi się: „przez żołądek do ser­ca”. Na­wet przez da­wa­nie pre­zen­tu w po­sta­ci cze­ko­la­dek sta­ra­my się po­ka­zać, jak kogoś ko­cha­my, za­miast mu to po pro­stu po­wie­dzieć.

Rzad­ki u ro­dziców jest zwy­czaj przy­zna­wa­nia się do błędów, prze­pra­sza­nia i prze­ba­cza­nia. Ro­dzi­ce lub opie­ku­no­wie są pierw­szy­mi i naj­ważniej­szy­mi au­to­ry­te­ta­mi dziec­ka. Dziec­ku wy­da­je się bar­dzo nie­spra­wie­dli­we, kie­dy ro­dzic popełni błąd i nie przy­zna się do nie­go, a ono za to obe­rwie. Nie cho­dzi wte­dy o sam czyn, ale o to, że dziec­ko po­czuło się win­ne z po­wo­du własne­go ist­nie­nia. Pro­blem na­ra­sta do roz­mia­ru wy­two­rze­nia w so­bie po­czucia by­cia mniej war­tościo­wym człowie­kiem niż inni.

Ak­ty­wo­wa­nie się po­czu­cia winy w życiu do­rosłym jest swo­istym ro­dza­jem me­cha­ni­zmu obron­ne­go. Umysł za­pa­miętał karę otrzy­maną w dzie­ciństwie za pew­ne za­cho­wa­nie, a następnie za każdym ra­zem, kie­dy do­rosły człowiek chciał popełnić pe­wien czyn, umysł przy­po­mi­nał, żeby tego nie robić, by nie doświad­czyć kary. Jeśli dziec­ko zo­stało skar­co­ne w dzie­ciństwie za od­zy­wa­nie się, bo mówiło „od rze­czy”, to będzie w do­rosłości po­strze­ga­ne jako oso­ba nieśmiała, po­nie­waż ma za­ko­do­wa­ne w podświa­do­mości, że kie­dy się ode­zwie, to obe­rwie. Jeżeli ktoś wyśmie­wał się z małej dziew­czyn­ki, że wygląda pa­skud­nie, bo założyła szpil­ki i bluzkę mamy, to jako ko­bie­ta może czuć się win­na, kie­dy ubie­rze się sek­sow­nie. Jeżeli dziec­ko pod groźbą kary zja­dało wszyst­ko, choć nie było głodne, to w życiu do­rosłym będzie czyścić ta­le­rze do ostat­nie­go okrusz­ka, żeby uniknąć kary.

Już jako dziec­ko byłam no­to­rycz­nym kłamcą na­wet w naj­mniej istot­nych spra­wach. Kie­dy do­rosłam, nie­wie­le się zmie­niło. Również jako oso­bie do­rosłej kłam­stwo częściej prze­cho­dziło mi przez usta niż praw­da. Na­wet kie­dy zdałam so­bie już z tego sprawę, nie po­tra­fiłam przy­znać się do kłam­stwa. Bar­dzo źle się z tym czułam, więc próbowałam zna­leźć przy­czynę prze­ina­cza­nia faktów. Kie­dy sięgnęłam w przeszłość, przy­po­mniałam so­bie la­nie otrzy­ma­ne od taty, cze­mu to­wa­rzy­szyło po­wie­dze­nie praw­dy o ja­kimś wy­da­rze­niu. Nie przy­po­mi­nam so­bie dokład­nie, o jaką sprawę cho­dziło, wiem jed­nak, że mój umysł za­pa­miętał to jako „nie war­to mówić praw­dy, bo wte­dy do­sta­je się la­nie”. Kłamałam więc szyb­ciej, niż myślałam, właśnie po to, żeby uniknąć kary. Dużo cza­su zajęło mi prze­ko­na­nie swo­je­go umysłu, że mówie­nie praw­dy zwy­czaj­nie mi się opłaca. Moja świa­do­mość rosła, prze­stałam kłamać, a na­wet kie­dy „spon­ta­nicz­nie” skłamałam, za­raz po­tem po­tra­fiłam się do tego przy­znać.

Miałam 35 lat i byłam całko­wi­cie prze­ko­na­na, że je­stem w porządku z własną uczci­wością – a jed­nak skłamałam. Po­wie­działam koleżance przez te­le­fon, że mój part­ner wyjeżdża za trzy dni w spra­wach własne­go biz­ne­su, pod­czas gdy on już wy­je­chał dzień wcześniej. Po chwi­li zdałam so­bie sprawę z tego, co zro­biłam. Nie przy­znałam się jed­nak do tego od razu. Umówiłyśmy się na spo­tka­nie za pół go­dzi­ny. Chciałam zo­ba­czyć, jak się z tym będę czuła w dro­dze do niej i chciałam po­wie­dzieć jej o tym pod­czas spo­tka­nia. Czułam się okrop­nie. Pa­trzyłam na przepływające prze­ze mnie emo­cje, niechęć do własnej oso­by w myślach, które nie­ustan­nie prze­wi­jały się przez mój umysł. Kie­dy otwo­rzyła drzwi, po­wie­działam jej prawdę. Od razu przyszła do mnie od­po­wiedź, dla­cze­go to zro­biłam. Otóż ostat­ni­mi cza­sy bar­dzo za­nie­dbałyśmy naszą re­lację głównie z tego po­wo­du, że ja gdzieś wyjeżdżałam i nie miałam wy­star­czająco dużo cza­su, aby spo­ty­kać się ze zna­jo­my­mi, a po­zo­stały czas spędzałam z part­nerem. Żeby po­ka­zać jej, jak mi na niej zależy, wymyśliłam na po­cze­ka­niu, że jeśli mój part­ner wy­je­dzie za kil­ka dni, a ja do niej pójdę już te­raz, to będzie zna­czyło jak jest dla mnie ważna.

Chciałam po­ka­zać, jaką je­stem dobrą koleżanką, i po­czuć się le­piej. Chciałam również, żeby ona czuła się do­brze. Niewątpli­wie miałam za­ko­do­wa­ne w mo­jej podświa­do­mości, że nie­win­ne kłam­stwo ni­ko­mu nie za­szko­dzi. Źródłem ta­kiej tro­ski o samopo­czucie mo­jej koleżanki było praw­do­po­dob­nie wzbu­dzo­ne w dzie­ciństwie po­czucie winy, w cza­sie kie­dy zdra­dziłam swo­je praw­dzi­we od­czu­cia i ura­ziłam tym bliską mi osobę, a ona mi to wy­po­mniała.

Kie­dy po­wie­działam jej o moim kłam­stwie, byłam za­sko­czo­na jej re­akcją. Po­wie­działa bar­dzo spo­koj­nie: „Ane­ta, a myślisz, że ja nie ko­lo­ry­zuję? Ja też cza­sem prze­ina­czam fak­ty”. Po krótkim cza­sie już roz­ma­wiałyśmy o czymś zupełnie nie­związa­nym z tym te­ma­tem.

Tyl­ko że ona była szczupła, a ja nie. Ona nie miała po­czu­cia winy z po­wo­du swo­je­go zmie­nia­nia faktów. Ja na­to­miast za każdym ra­zem, kie­dy przyłapałam się na kłam­stwie, czułam się win­na i po­ka­zy­wałam to swoją nad­wagą.

Po­czu­cie winy jest niewątpli­wie czyn­ni­kiem napędzającym ape­tyt psy­chicz­ny na nad­pro­gra­mo­we je­dze­nie. Tak właśnie było w moim przy­pad­ku.

Jako dziec­ko nie miałam pojęcia, dla­cze­go utyłam, na­wet się nad tym nie za­sta­na­wiałam. Po­zo­sta­wałam jed­nak świa­do­ma, że cały czas byłam z cze­goś nie­za­do­wo­lo­na, że coś mi nie pa­so­wało. Już w wie­ku kil­ku lat wie­działam, że różnię się od mo­ich rówieśników. Z tego, co mogę so­bie przy­po­mnieć z za­cho­wań i słów lu­dzi, których wy­brałam so­bie na ro­dzinę, wy­wnio­sko­wałam, że ślepo zga­dzałam się ze wszyst­kim, co mówili, bo każdy sprze­ciw był bun­tem pod­le­gającym ka­rze. Po­wie­dze­nie, że dzie­ci i ryby głosu nie mają, trak­to­wałam bar­dzo dosłownie. Kie­dy ka­za­no mi opróżnić ta­lerz co do okrusz­ka, to tak właśnie robiłam, tłumiąc w so­bie na­tu­ral­ne pra­wo do wyrażenia tego, że byłam już na­je­dzo­na.

Kie­dy uświa­do­miłam so­bie by­cie „gru­bym klu­skiem”, czy­li już w wie­ku kil­ku lat, może 4-5, punk­tem by­cia winną stał się sam fakt, że je­stem gru­ba. Tłuszcz przesłonił mi wi­dok na wszyst­ko inne. Myślałam, że moja nieśmiałość była re­zul­ta­tem otyłości. Ro­bie­nie tego, co każą inni, czy­li brak własne­go zda­nia – to wina otyłości. Myślałam so­bie, że gdy­bym była szczupła i ładna, to nie po­zwo­liłabym so­bie na ta­kie trak­to­wa­nie i robiłabym w życiu, co tyl­ko chcę. Przez wie­le lat wszyst­ko kręciło się wokół ki­lo­gramów, których obec­ność uświa­da­mia­li mi bli­scy i zna­jo­mi, mówiąc czu­le: „ale gru­biut­ka dziew­czyn­ka” albo „pul­pet”.

Kie­dy miałam mo­men­ty, gdy ze­szczu­plałam w wy­ni­ku tor­tur je­dze­nia według różnych diet, i gubiłam na­wet do 10 kg wagi, wca­le nie sta­wałam się bar­dziej śmiała, odważna czy pew­na sie­bie. Wręcz prze­ciw­nie, byłam bar­dziej milcząca i częściej myślałam o od­ma­wia­niu so­bie przy­jem­ności je­dze­nia, choć myślałam no­to­rycz­nie właśnie o nim.

Był to dla mnie dowód na to, że moja otyłość po­wstała z po­wo­du winy, jaką od­czu­wałam, za­nim utyłam. Wcześniej byłam pew­na, że wszyst­kie nie­po­wo­dze­nia życio­we są wy­ni­kiem mo­jej nad­wa­gi. Jak się jed­nak oka­zało, to moja otyłość stała się efek­tem po­czu­cia winy po­wstałego w wy­ni­ku nie­po­wo­dzeń i bra­ku suk­cesów w in­nych dzie­dzi­nach, które wraz z kry­tyką i bra­kiem po­par­cia in­nych stały się źródłem od­czu­wania winy od­po­ku­to­wa­nej z roku na rok na­ra­stającym ochron­nym tłuszczem.

Dróg po­wsta­wa­nia winy, której efek­tem stała się otyłość, może być wie­le. Moje roz­ważania na ten te­mat do­pro­wa­dziły mnie do różnych pytań. Być może kie­dyś w połowie posiłku wy­ra­ziłam myśl, że już je­stem na­je­dzo­na, i obe­rwałam klap­sa? Być może któreś z ro­dziców, dbając o to, żebym była syta i zdro­wa, po­wie­działo mi coś, co przez długie lata mo­je­go życia spo­wo­do­wało ob­ja­da­nie się mimo pełnego żołądka? Być może moje nad­ja­da­nie uru­cho­miło się inną drogą? Wiem na­to­miast na pew­no, że po­czu­cie winy, które miało wpływ na moją otyłość, zo­stało za­sia­ne, za­nim utyłam. Wiem również, że nie było to za­cho­wa­nie na­tu­ral­ne, i jako oso­ba do­rosła po­sta­no­wiłam to zmie­nić. Jak to robiłam i ja­kie słowa oraz czy­ny, które od­kryłam, grze­biąc w przeszłości, miały wpływ na po­wsta­nie mo­je­go po­czu­cia winy, opiszę w dal­szej części tego roz­działu. Na­to­miast to, jak so­bie z moją otyłością ra­dziłam, jest za­war­te w ko­lej­nych roz­działach.

Wiel­kie od­kry­cie – wszyst­kie od­po­wie­dzi są we mnie!

Kie­dy roz­po­znałam, że jedną z głównych przy­czyn mo­jej otyłości było po­czu­cie winy, zadałam so­bie py­ta­nie: „Wiem już, że po­nie­waż czuję się win­na, za­ja­dam ciągle tę pustkę, ale dla­cze­go czuję się win­na?”. Cho­dziłam z tym kil­ka dni. Pew­ne­go razu usiadłam, wzięłam kil­ka głębo­kich od­dechów i po­wie­działam na wde­chu: „Boże, pokaż mi te­raz główną przy­czynę mo­je­go po­czu­cia winy”. Powtórzyłam to py­ta­nie na wy­de­chu. Zro­biłam to trzy, może czte­ry razy. I przyszła do mnie od­po­wiedź „Je­steś win­na, że je­steś”. Je­stem win­na, że je­stem? Nie mogłam początko­wo zro­zu­mieć, co to zna­czy. Po chwi­li przyszła do mnie ko­lej­na od­po­wiedź, że czuję się win­na po­przez samo swo­je ist­nie­nie. Czy­li że je­stem tu, na tym świe­cie, zupełnie bez sen­su, nie­po­trzeb­nie. Nie miałam po­trze­by do­cie­kać, dla­cze­go czułam się win­na tyl­ko z tego po­wo­du, że je­stem, ale przystąpiłam od razu do działania: po­wta­rzałam so­bie dzień w dzień i za każdym ra­zem w ciągu dnia, kie­dy tyl­ko so­bie przy­po­mniałam: „Dziękuję, że je­stem”, „Je­stem cen­na i war­tościo­wa tyl­ko dla­te­go, że je­stem”, „Je­stem, bo je­stem po­trzeb­na. Gdy­bym wca­le nie była po­trzeb­na, to by mnie nie było”, „Bóg ma wspa­niały plan wo­bec mnie, dla­te­go je­stem”, „Je­stem obra­zem Boga”, „Bóg mnie ko­cha taką, jaka je­stem”.

Później zaczęło przy­cho­dzić do mnie jesz­cze więcej od­po­wie­dzi odnośnie do mo­je­go po­czu­cia winy, żadna jed­nak nie była taka istot­na jak ta pierw­sza, która oka­zała się naj­ważniej­sza dla mo­je­go roz­wo­ju. Po­sta­no­wiłam prze­afir­mo­wać jesz­cze jedną kwe­stię, która po­ja­wiła się w mo­jej głowie. Oka­zało się, że czuję się win­na z po­wo­du by­cia ko­bietą. Podświa­do­mie pragnęłam uro­dzić się jako chłopiec. Z re­la­cji naj­bliższych wy­ni­ka, że w dzie­ciństwie nig­dy nie prze­pa­dałam za su­kien­ka­mi i różowy­mi ko­lo­ra­mi, za­wsze wolałam spodnie. Nie po­tra­fiłam za­dbać o sie­bie jako o ko­bietę również w wie­ku na­sto­let­nim i później­szym. Su­kien­ki nosiłam tyl­ko od święta, ma­ki­jaż i wy­ma­lo­wa­ne pa­znok­cie cza­sem mi się zda­rzały, miałam jed­nak za­wsze pro­blem z fry­zurą – na­wet nie zależało mi na tym, jak ona wygląda, a biżute­rię zaczęłam nosić zupełnie nie­daw­no. Chciałam się oczy­wiście po­do­bać in­nym, szczególnie płci prze­ciw­nej, a za­miast tego, ci­cho płacząc po kątach, że nikt mnie nie ko­cha, robiłam wszyst­ko, aby do tego nie doszło. Jak się po­tem do­wie­działam, mój oj­ciec za­wsze pragnął mieć syna. Czyżby taka mała in­for­ma­cja miała mieć tak znaczący wpływ na moje życie?

Cza­sem zupełnie „nie­win­ne” słowa mogą stać się przy­czyną wie­lu nie­po­ro­zu­mień wewnętrznych mających wpływ na na­sze życie, a my na­wet możemy o tym nie wie­dzieć. Dla­te­go tak ważne jest, by nie na­rze­kać, ale wziąć się za sie­bie i pytać swo­je wnętrze: „O co cho­dzi?”, „Jak mogę so­bie pomóc?”, „Co mogę już te­raz dla sie­bie zro­bić?”. A po­tem słuchać od­po­wie­dzi i zmie­niać własne życie. Wszyst­kie od­po­wie­dzi są już w każdym człowie­ku.