Jurysdykcya patrymonialna w Polsce - ebook

JU­RYS­DYK­CYA PA­TRY­MO­NIAL­NA W POL­SCE.

Przez

T. X-cia L.

War­sza­wa.

R. Frie­dle­ia, uli­ca Se­na­tor­ska, N. 6 (460).

G. Ge­be­th­ner i R. Wolff, uli­ca Kra­kow­skie-Przed­mie­ście, N. 17 (415).

w Mo­hi­le­wie Nad Dnie­prem u Za­cha­re­wi­cza.

1861.

Wol­no dru­ko­wać, pod wa­run­kiem zło­że­nia w Ko­mi­te­cie Cen­zu­ry po wy­dru­ko­wa­niu, pra­wem prze­pi­sa­nej licz­by eg­zem­pla­rzy.

War­sza­wa, dnia 28 Czerw­ca (10 Lip­ca) 1861 roku. CEN­ZOR, RAD­CA KOL­LE­GIAL­NY, Sta­ni­slaw­ski.

STE­FA­NO­WI

LU­BO­MIR­SKIE­MU,

OFIA­RU­JE

Dzie­je na­ro­dów po­le­ga­ją na wal­ce dwóch ży­wio­łów: temi są: sys­tem ad­mi­ni­stra­cyj­ny i sys­tem sa­mo­rzą­du. Gdzie ad­mi­ni­stra­cyj­ny ży­wioł prze­ma­ga, tam sze­rzy się nę­dza i unie­waż­nia się ży­cie du­cho­we; roz­wi­nię­ty ży­wioł sa­mo­rzą­du za­bez­pie­cza po­myśl­ność i god­ność.

Roz­wój ży­wio­łu sa­mo­rzą­dze­nia się roz­ło­żyć moż­na na dwie doby: w pierw­szej zdo­by­wa­ją się swo­bo­dy są­do­we, w dru­giej swo­bo­dy po­li­tycz­ne. We­dług przy­ro­dzo­ne­go bie­gu rze­czy swo­bo­dy są­do­we są wstę­pem do po­zy­ska­nia swo­bód po­li­tycz­nych: tam­te bro­nią bez­pie­czeń­stwa i god­no­ści po­je­dyn­czych oby­wa­te­li, te ca­łej spo­łecz­no­ści.

Osią­gnię­cie osta­tecz­ne­go celu ży­cia na­ro­dów, to­jest swo­bód po­li­tycz­nych, za­wsze po­prze­dzo­ne bywa osią­gnię­ciem są­do­wych. Roz­ma­ity sto­pień roz­wo­ju są­do­wych swo­bód, wska­zu­je, jak da­le­ce przy­spo­so­bił się na­ród do osią­gnię­cia swo­bód po­li­tycz­nych, po­dob­nie jak wyż­szy lub niż­szy sto­pień roz­wi­nię­cia po­li­tycz­nych jest je­dy­ną ska­zów­ka stop­nia wy­kształ­ce­nia na­ro­du.

Są… chwi­le, w któ­rych losy na­ro­du za­wi­sły na są­do­wej wła­dzy.

Ztąd waż­ność, jaką w dzie­jach mają swo­bo­dy są­do­we, zja­wia­nie się ich, wal­ka o ich roz­sze­rze­nie, usi­ło­wa­nia, żeby je przy­tłu­mić, wpły­wa na cha­rak­ter lu­dów, na byt ma­te­ry­al­ny i na trwa­łość pań­stwa.

W du­chu sta­ro­żyt­ne­go pra­wa pol­skie­go, wła­dza są­do­wa była wy­ni­kiem wła­dzy kró­lew­skiej. W imie­niu kró­la wo­je­wo­do­wie i kasz­te­la­no­wie za­ga­ja­li sądy wo­je­wództw i kasz­te­la­nij, z za­strze­że­niem pra­wa od­wo­ły­wa­nia się do sądu kró­lew­skie­go; swo­bod­ny kmieć pod­le­gał tyl­ko wła­dzy są­do­wej kró­lew­skiej i urzęd­ni­ków kró­lew­skich. Są­dow­nic­two kró­la przed­sta­wia­ne przez kasz­te­la­nów i wo­je­wo­dów, to­jest przez urzęd­ni­ków ra­zem fi­nan­so­wych, woj­sko­wych i są­do­wych, nie zna­jąc po­dzia­łu władz z na­tu­ry swo­jej róż­no­rod­nych, było są­dow­nic­twem ad­mi­ni­stra­cyj­nem, a więc uciąż­li­wem. Utwo­rze­nie są­dow­nic­twa pa­try­mo­nial­ne­go bę­dzie dąż­no­ścią od­dzia­ław­czą prze­ciw nad­uży­ciom wła­dzy kasz­te­la­nów, tu­dzież wo­je­wo­dów. Lecz naj­sta­ro­żyt­niej­sze dzie­jo­we po­mni­ki wska­zu­ją obok wła­dzy są­do­wej kró­lew­skiej, ist­nie­nie wła­dzy są­do­wej z lu­do­we­go źró­dła w opo­lach; roz­le­gła ich, je­śli nie wszech­wład­na na­wet po­wa­ga, stłu­mio­ną zo­sta­ła przez wła­dzę są­do­wą kró­lew­ską. Ale losy pier­wiast­ko­wej onej in­sty­tu­cyi, gru­ba od­le­głych cza­sów za­kry­wa po­mro­ka.

Dwie te są­do­we wła­dze, w za­kre­sie któ­rych za­cho­dzi­ła tak dziw­na nie­rów­ność, spo­tka­ły współ­za­wod­nic­two wła­dzy du­chow­nej; spra­wy ty­czą­ce się oby­cza­jów, mał­żeństw, dzie­się­cin i li­chwy, prze­szły pod ju­ryz­dyk­cyę bi­sku­pów. Nie do­syć na­tem: trzy one są­do­we wła­dze na­po­tka­ły wkrót­ce da­le­ko bez­względ­niej­sze­go jesz­cze prze­ciw­ni­ka; był nim sąd szlach­ty w są­dach ziem­skich.