Kompetencje diagnostyczne i terapeutyczne nauczyciela - ebook

Wstęp

Nie ma na świecie takiego systemu pedagogicznego, który by lekceważył rolę nauczyciela w procesie edukacji. Mimo iż systemy te tak bardzo się między sobą różnią, panuje w nich zgoda co do tego, że dobre kształcenie i dobre wychowanie może być dziełem dobrego nauczyciela-wychowawcy.

W. Okoń (1996, s. 423)

Oceniając pracę nauczyciela, coraz większą wagę przywiązuje się do jego kompetencji. Jako wypadkowa wiedzy, dyspozycji i postaw są one bowiem podstawowym determinantem realizacji zadań edukacyjnych i tym samym stanowią kryterium zdolności nauczyciela do wykonywania czynności zawodowych.

Wśród kompetencji nauczycielskich można wyróżnić takie, które są konieczne, pożądane i pomocne w procesie pedagogicznym. Niewątpliwie niezbędne dla skuteczności oddziaływań dydaktyczno-wychowawczych pedagoga są kompetencje diagnostyczne, które umożliwiają poznawanie uczniów, ich indywidualnych predyspozycji rozwojowych, zdolności, zainteresowań i ograniczeń, a także środowiskowych i społecznych uwarunkowań ich rozwoju.

Aby oddziaływanie nauczyciela było skuteczne, musi on posiąść umiejętność wnikliwego poznania sytuacji ucznia, odkrywania tego, co się z nim dzieje, rozpoznawania pierwszych symptomów pojawiających się zaburzeń w procesie uczenia i wychowania dziecka, ich charakteru i przyczyn, oraz poszukiwania najlepszych sposobów niwelowania trudności.

Rzetelna diagnoza ucznia stanowi zatem w pedagogice podstawę wszelkich działań praktycznych, wyznacza kierunek celowej i świadomej pracy nauczyciela i ma fundamentalne znaczenie dla efektywności oddziaływań pedagogicznych. Znajduje ona zastosowanie zarówno w bezpośredniej działalności wychowawczej, korekcyjno-wyrównawczej, terapeutycznej, profilaktycznej i resocjalizacyjnej, jak i w poradnictwie pedagogicznym, doradztwie, ekspertyzach, działalności organizacyjnej i animacyjnej (E. Jarosz, E. Wysocka 2006, s. 23).

Postępowanie diagnostyczne nauczyciela nie może się jednak ograniczać do czynności jednorazowych, lecz musi być procesem trwającym przez cały etap edukacji dziecka. Konieczne jest więc ciągłe weryfikowanie dokonanych obserwacji, by na postawie aktualnych problemów wyznaczać nowe kierunki oddziaływań terapeutycznych. Z kolei pomoc terapeutyczna świadczona uczniom przy świadomości złożoności potrzeb edukacyjnych powinna uwzględniać nowe tendencje i osiągnięcia terapii pedagogicznej w celu stworzenia wychowankom jak najlepszych warunków do uzyskania sukcesu szkolnego.

Sytuacją najbardziej pożądaną jest zapobieganie pojawianiu się trudności lub ich pogłębianiu, a więc stosowanie czynności profilaktycznych, które warunkują przebieg kariery szkolnej dziecka i w sposób bezpośredni wpływają na charakter oddziaływań diagnostycznych i terapeutycznych nauczyciela.

Przed nauczycielem stoją liczne wyzwania edukacyjne, które wymagają profesjonalnego przygotowania do pracy z dzieckiem.

W myśl projektu z 15 lutego 2007 roku, dotyczącego standardów kształcenia przygotowującego do wykonywania zawodu nauczyciela w zakresie diagnozy i terapii pedagogicznej oraz profilaktyki i promocji zdrowia w szkole, nauczyciel musi posiadać kompetencje służące m.in. rozpoznawaniu problemów ucznia i jego środowiska (w tym grup ryzyka), a następnie projektowaniu zajęć dydaktyczno-wyrównawczych, konstruowaniu programów interwencyjnych i profilaktycznych oraz projektów wspomagających rozwój uczniów, w tym uczniów wybitnie zdolnych, doświadczających trudności w uczeniu się, niepełnosprawnych i przewlekle chorych. Zadaniem nauczyciela jest także tworzenie środowiska sprzyjającego rozwojowi, projektowanie pracy wychowawczej z dziećmi i młodzieżą, a także stymulowanie ich rozwoju społeczno-moralnego oraz przygotowanie do samokształcenia i pracy nad własnym rozwojem.

Niniejsze opracowanie ma stanowić w swym zamierzeniu pomoc dla nauczycieli w kwestii rozwijania ich kompetencji diagnostycznych i terapeutycznych.

Część I, zatytułowana Diagnoza i terapia uczniów – wybrane zagadnienia, ma na celu przybliżenie nauczycielom treści związanych z najczęściej występującymi w praktyce szkolnej trudnościami dydaktycznymi i wychowawczymi. Każdy z sześciu prezentowanych w tej części rozdziałów zawiera teoretyczne wyjaśnienie omawianego zagadnienia, fragmenty narzędzi diagnostycznych oraz wytyczne do pracy z uczniem: dyslektycznym (B. Kalinowska-Witek), zdolnym (M. Barabas), z ADHD (A.R. Borkowska), agresywnym (J. Wolińska), zagrożonym uzależnieniami (A. Marzec-Tarasińska) czy ofiarą przemocy domowej (A. Grabowiec).

Część II (Rozwijanie wybranych cech i umiejętności psychospołecznych uczniów) przedstawia podstawy teoretyczne dotyczące wspomagania wychowanków w rozwoju w zakresie inteligencji emocjonalnej (D. Wosik-Kawala), asertywności (T. Zubrzycka-Maciąg) i empatii (A. Lewicka, E. Tymoszuk). W części tej zamieszczono także informacje dotyczące diagnozy wymienionych umiejętności oraz sposobów ich rozwijania u uczniów.

Część III (Wybrane metody terapii w pracy z dziećmi i młodzieżą) ukazuje obszar działalności pedagogicznej z zakresu arteterapii zarówno od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Przedstawiono tu możliwości zastosowania w pracy pedagogicznej elementów teatroterapii i technik parateatralnych (D. Wosik-Kawala), muzykoterapii (T. Lewandowska-Kidoń) oraz biblioterapii (M. Okrasa), które jednocześnie mają stanowić inspirację dla nauczycieli do kreatywnego wypełniania zadań dydaktyczno-wychowawczych.

Inspiracją do przygotowania publikacji było odczucie, że dostępna na rynku wydawniczym literatura, dotycząca wykorzystywania kompetencji diagnostycznych i terapeutycznych przez nauczyciela w pracy z dziećmi i młodzieżą, najczęściej poświęcona jest oddzielnie poszczególnym przedstawionym w książce zagadnieniom. Mamy nadzieję, że niniejsze opracowanie, dzięki kompleksowemu omówieniu najczęściej występujących problemów w pracy z uczniami, będzie stanowić pomoc dla pedagogów w rozumieniu pojawiających się trudności i ich przezwyciężaniu.

Książka jest adresowana do wszystkich nauczycieli pragnących doskonalić swój warsztat zawodowy, a także do pedagogów, psychologów szkolnych i wychowawców w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, którzy z jednej strony chcą wykonywać swoją pracę odpowiedzialnie i efektywnie, z drugiej zaś czerpać z niej satysfakcję.

Składamy serdeczne podziękowania Autorkom poszczególnych rozdziałów za zaangażowanie i trud włożony w przygotowanie interesujących materiałów składających się na niniejszą publikację.

Danuta Wosik-Kawala

Teresa Zubrzycka-Maciąg