Krafftówna w krainie czarów - ebook

Pani Barbaro, może po prostu zacznijmy. Spontanicznie.

We mnie jest wyłącznie spontaniczność.

– Panie Remku, to, co pan napisał na swoim blogu o zakończeniu naszych rozmów do książki, a co mi właśnie przeczytała Ania Lewandowicz, musi się w naszej książce znaleźć jako Przedwstęp.

– Pani Barbaro chyba nie ma w książkach „przedwstępów”.

– Nie ma? W naszej już jest.

(z rozmowy telefonicznej)

30 czerwca 2015 r.

Zakończyliśmy dzisiaj nagrania rozmów do książki Krafftówna w krainie czarów, która ukaże się nakładem Wydawnictwa Prószyński i S-ka (gdzie wydałem już swój zbiór wywiadów Hotel Europa). Nagrywaliśmy z panią Basią od ubiegłego roku. W miarę regularnie. I zawsze w tym samym miejscu. W Faktycznym Domu Kultury przy ulicy Gałczyńskiego, za co dziękujemy Instytutowi Reportażu. Miejsce gościnne i przyjacielskie, a dla nas ważne, bo się z tą książką i z nami związało. Pani Basia zakochała się w FDK-u w czwartek niechcący i od pierwszego wejrzenia. I już chciała rozmawiać tylko tam. Bardzo nam pomogli Agnieszka Hryniewicka i Rafał Szczechura, bo to była jednak cała logistyka, żeby mieć za każdym razem po kilka godzin absolutnego spokoju.

Mija jakieś dziesięć lat od mojego spotkania z panią Basią, która zagrała najpierw napisany na jej zamówienie monodram Błękitny diabeł (byłem absolutnie zaskoczony, kiedy zadzwoniła, żeby u mnie ten tekst zamówić), a później też napisaną na jej zamówienie sztukę Oczy Brigitte Bardot (grała z Marianem Kociniakiem). Łączy nas tyle różnych doświadczeń, rozmów i spotkań, a te nagrania były właściwie pieczęcią.

Wchodzę teraz w nowy etap pracy. W tekst. Wprawdzie już w nim siedzę, bo od miesięcy pracuję nad redakcją poszczególnych rozmów, ale teraz nastał etap wysysania esencji, wydobywania samego nektaru, żeby go Czytelnikowi aplikować jak zapachowe nuty w kreowaniu perfum. W każdym razie lato jest w pisaniu, i to bardzo.CZEKOLADA

zamiast wstępu

Na jedno z naszych spotkań Barbara Kraff­tówna przyniosła odręcznie zapisaną kartkę. Otrzymałem polecenie zamieszczenia tekstu z tej kartki. A jak pani Basia coś postanowi… Nie żebym chciał go zlekceważyć, ale…

Panie Remigiuszu Miły!

Proszę pozwolić mi na kilka słów do… moich Widzów –

tym razem CZYTELNIKÓW!

Czytelników książki o mnie, ze mną, pisanej przez Pana, o pięknym tytule: „Krafftówna w krainie czarów”.

Dziękuję Panu za ten tytuł, bo też „czary” w moim życiorysie pojawiają się w niezwykłych sytuacjach.

„Czarami” nazywam właśnie sytuacje lub wydarzenia.

A teraz kilka słów do Czytelników o Remigiuszu Grzeli.

Proszę się pilnować – mam na Pana oko. Fot. Remigiusz Grzela

PIERWSZE spotkanie dotyczące książki. Adres: ul. K.I. Gałczyńskiego!!! PATRON!!! Sala Domu Kultury – na widzów czekają miejsca. Ja skupiona – „zapowietrzona”, aż tu nagle Pan Remigiusz wyjmuje z torby dwie porcelanowe filiżanki ze spodeczkami i mówi: „Przynios­łem dla Pani czekoladę!!” (Rozpuszczalną)

(Czajnik jest na miejscu)

Czyż to nie jest z krainy czarów?

Bardzo mnie rozczulił. Zaznaczam: rozczulił, nie wzruszył. Rozczulił.

Moje pierwsze poznanie młodego człowieka Remigiusza Grzeli odbyło się w Wedlu.

W trakcie pisania przez Pana tej książki „o mnie ze mną” – proszę, niech mi wolno będzie „wcinać się” z moimi pytaniami w Pana pytania.

Reżyserzy też łatwego życia – czyli pracy – ze mną nie mają.Dziewczynka

Może najpierw mi pan wytłumaczy, skąd ten tytuł. Ogłosił go pan w czasie wspólnego nagrania w telewizji, wcześniej nic pan nie mówił. Zaczynamy rozmawiać i chciałabym wiedzieć, kiedy się urodził?

Czyli to nie ja zaczynam rozmowę? Wiedziałem, pani Barbaro, że łatwo nie będzie…

No, tego nikt nie obiecywał.

Dla mnie ten tytuł był właściwie oczywisty. Zwłaszcza że Paweł Miśkiewicz namówił panią nie tylko na zagranie Alicji w Teatrze Dramatycznym, ale i zdołał przekonać panią, żeby Alicja była czymś więcej niż rolą, żeby była intymna, a nawet żeby miała pani włosy. Przecież wiem, że każdą z postaci gra pani w peruce. Że kostium i peruka to ważna część budowania roli.

Zrozumiałam bezsens swojego nawyku. Dotąd uważałam, że skoro gram inną postać, to nie powinnam wychodzić do widza jako Krafftówna. Była w tych rozpuszczonych włosach intymność. Takie rozpuszczone miałam dawno temu jako mała dziewczynka. Później już zawsze były podpięte, związane. Bo rozpuszczone włosy kojarzą mi się raczej z suszeniem po umyciu głowy. Ja wiem, że świat się zmienił, że to się tylko mnie dziś już tak kojarzy. Wracałam więc do swojego dzieciństwa, grając Alicję, a był to rok 2008, kiedy skończyłam osiemdziesiąt lat. Tę dziecięcość podkreślał też kostium. Błękitna sukienka i czarne pantofelki. Zastanawiałam się, co zrobić z biustem, żeby go rozpłaszczyć.

Czyli pani nie chciała grać dojrzałej Alicji?

Nie, nie, nie. Dałam jej raczej dyscyplinę niż dojrzałość. W moim dzieciństwie dyscyplina była podstawą. Miśkiewiczowi chodziło też o autentyczne zderzenie epok. Bo w tym spektaklu pozornie są dwie Alicje. Młoda, którą grała Klara Bielawka, niosąca ze sobą współczesność, i druga, którą ja grałam. Dla mnie był to również powrót do czasu, kiedy byłam zaangażowana w Teatrze Dramatycznym, czasu rozwoju wielu wybitnych osobowości artystycznych. Myślę, że do tej roli wniosłam całe swoje dotychczasowe doświadczenie.

Czyli dojrzewała pani do Alicji całe życie?

Jeżeli kolejne role i doświadczenia nas rozwijają, a tak myślę, to na pewno miały wpływ. W tym sensie dojrzewałam.

Było pani łatwo z tą drugą, młodą Alicją?

Chciałam powiedzieć, że czułam opór, ale to nie jest dobre określenie. Nie odbierałam jej jako swego cienia, innego odbicia, raczej jako irracjonalne spotkanie z samą sobą. Gdybym zdecydowała się na zagranie starej Alicji, pozbawiłabym widza myślenia, to by była łopatologia – tu młoda, tu stara. Wolałam to zagrać bez wieku, jak spotkanie z sobą samą.

Widz zawsze jest w pani świadomości, kiedy buduje pani rolę?

Myślę o nim od początku, od pierwszego zetknięcia z tekstem, kiedy znaczenie mają dla mnie także moje wyobrażenie roli, koncepcja autora, a nawet układ graficzny. Zadaję sobie pytanie, dlaczego wers kończy się w tym miejscu, dlaczego tu jest kropka albo pauza. To też jest podpowiedź dla aktora.

Pamiętam, że w czasie prób do monodramu Błękitny diabeł o Marlenie Dietrich, który dla pani napisałem, najpierw pani skreślała, a potem przywracała skreślenia. Skróty wydawały mi się potrzebne, ale pani się nie zgadzała. Powiedziałem zdesperowany: „Ale to ja jestem autorem”. Pani odpowiedziała: „Ale to ja gram”.

Bo nagle poczułam, że to, co pan próbuje usunąć i na co mnie namawia, było organicznie w tekście. Przecież z jakiegoś powodu pan to napisał. Dlatego nawet kiedy pan sam uznał, że skreślenia są dobre, nie godziłam się na nie.

Bałem się wręczyć Pani Barbarze stronę monodramu Błękitny diabeł z sekstelefonem Marleny Dietrich. Pani Barbara nauczyła się tej strony jako pierwszej. Fot. Waldemar Deska/PAP

Byłem na spektaklu Alicji, po którym urządzono jubileusz, a właściwie pożegnanie staremu garderobianemu. To była scena jak z filmu Felliniego. Nagle po waszym niezwykle barwnym spektaklu na scenę zostaje wprowadzony stary mężczyzna, aktorzy idący wokół niego trzymają dziesiątki balonów. My, widzowie, nie wiemy, kim on jest. Właściwie staje się postacią przedstawienia.

Cudowna scena z życia, która się tak wspaniale zmieściła w inscenizacji – w tekście literackim i koncepcji artystycznej. Kiedy kilka lat temu wróciłam do Teatru Dramatycznego, żeby zagrać Matkę w Peer Gyncie i Alicję, Józio, bo o nim rozmawiamy, nie miał już żadnych roboczych funkcji. Był lekko schorowany, słabowity. Ustawił sobie krzesełko przy windzie i przed spektaklem zasiadał tam z papieroskiem, jeszcze można było palić, miał stoliczek i witał się ze wszystkimi aktorami, którzy przyjeżdżali na spektakle. Z młodszą generacją bardziej oficjalnie, ze starszą był zaprzyjaźniony. Józio Sobota był garderobianym w męskiej garderobie w pierwszej kadrze Teatru Dramatycznego, kiedy został otwarty Pałac Kultury, przepracował tu pięćdziesiąt lat. Cieszę się, że to mnie przypadł zaszczyt wyprowadzania go na proscenium. Nagle powiedział do mnie: „A pamiętasz, jak byliśmy razem w Paryżu z Paradami?”. Nie wiem, czy publiczność zorientowała się, że to była prawdziwa celebracja tego człowieka, który teraz żegnał się z teatrem.

W rozmowie z Michałem Smolisem o Alicji powiedziała pani, że Alicja, którą pani gra, jest jednym z widzów. Mówiła pani, że Alicja jest w podróży, prostej metaforze ludzkiego życia. Szuka swojej drogi, nie jest bezwolna, kieruje się własnymi postanowieniami. „Wejdę, bo przecież nie zawrócę” – mówi.

To jest w konstrukcji literackiej – autor tak tworzył postacie, że wszystkie stają się widzami: oglądają siebie, konfrontują siebie, pouczają, mądrzą się. Przecież wszyscy stale jesteśmy widzami. Jestem aktorką, ale też widzem, bo podglądam innych. Myślę: podglądnęłam ciebie i teraz ciebie zagram. Ale bywa, że jestem zmęczona oglądaniem obrazu, który mnie otacza.

Zaskoczyła mnie pani. Nigdy nie słyszałem, żeby była pani czymś zmęczona. Przeciwnie, mam poczucie, że chłonie pani z nieprawdopodobnym entuzjazmem.

A czy nie da się tego pogodzić? Najpierw chłonę, a potem jestem zmęczona. I to jest dobre. Bo kiedy człowiek jest zmęczony, to wie, że rączka boli i paznokieć złamany. Tylko w próżni nic nie czuć. Na przedwczorajszym spektaklu Trzeba zabić starszą panią w Och-Teatrze, rzucając pieniądze w publiczność, zobaczyłam, że mam palce coraz cieńsze i pierścionki się zsuwają. Myślę – co to się porobiło. Czy aby nie spadły? I kiedy rzucałam ostatnią banderolkę, poczułam wyraźnie, że mi spada pierścionek. Zobaczyłam, że leży! Złapałam go. Ale pomyślałam, czy już taka stara jestem, czy chudnę? Teraz nakleiłam pod pierścionki taśmę, żeby nie spadły. Czujności nauczyli mnie rodzice. Tego, że wszystko się zmienia i że coś może się zdarzyć. Alicja w spektaklu Miśkiewicza była rozumnie wytresowana.

Z mamą. Miała hiszpański temperament jak Carmencita z kastanietami. Fot. prywatne archiwum Barbary Krafftówny

Odnosi to pani do swojego dzieciństwa?

Oczywiście. Bazą był obowiązek. Zobowiązanie do grzeczności. Jeżeli panienka wchodzi do pokoju, w którym jest osoba dorosła, to powinna dygnąć i powiedzieć „dzień dobry”, jeśli to była pani, to powiedzieć „dzień dobry pani”, bo nie do ścian mówiło się, tylko do osoby. Wiedziałam, jak stać, kiedy siadać, broń Boże nie siedzieć z rozwalonymi nogami.

Które z rodziców bardziej tresowało?

Matka. Ale też świat był tak zorganizowany, że wzory były wokół. Wszędzie był ten sam kod zasad, ta sama forma. Cała epoka była podtresowana. Przecież były gimnazja dla dobrze urodzonych panienek, pensje… Jakiekolwiek niestosowne zachowanie na ulicy oznaczało, że przechodzień mógł bardzo ostro zwrócić uwagę. Nie odważyłabym się na przykład krzyknąć do koleżanki idącej po drugiej stronie ulicy… Mama nie musiała powtarzać. Powiedziała raz, wystarczyło. Spojrzała i już było wszystko jasne. Właściwie cały czas mnie obserwowała. I chyba ja też później tak obserwowałam swojego syna, bo powiedział kiedyś, że mam żabie oko i widzę dookoła głowy.

Pamięta pani dziadków?

Nie. Jakbym ich w ogóle nie miała. Nawet nie jestem pewna, czy żyli, kiedy się urodziłam.

Ojciec był architektem, a mama?

Była przy mężu.

Wie pani, jak się poznali?

Bardzo się pan teraz musi skupić, bo zacznę bajkę. Była Józefa, moja matka, i był młody Sławek Januszewski. Pobrali się. Urodziła się moja siostra Maria, czyli Myszka. Wybucha pierwsza wojna światowa i Januszewski jako oficer idzie na front. Młodziutka mężatka zostaje z dzieckiem przy piersi. Sławek ma siostrę, która wychodzi za mąż za Tadeusza Kraffta. Rodzi się dwóch synów. Wojna trwa. Sławek ginie na wojnie, zostaje wdowa z malutką córeczką. Siostra Sławka umiera w sposób naturalny i zostawia Tadeusza Kraffta z dwoma chłopcami. Żeby pan się nie zgubił, uproszczę – jest wdowiec z dwoma synami i jest wdowa z córką. Pobierają się. Ojciec był od matki starszy o dziesięć lat. Kiedy się urodziłam, miał pięćdziesiątkę. No i byli już wszyscy, czyli – moje, twoje i nasze. Naszym jestem ja.

A gdzie się dzieje ta bajka?

No, tu, gdzieś w Polsce...

Pierwsze mieszkanie, które pani pamięta?

Przestrzenne, wysokie, w Warszawie, na Wspólnej vis-à-vis ogrodu pomologicznego, który już nie istnieje. Na tym miejscu stoi chyba hotel Marriott.

W okolicach kościoła Świętej Barbary.

Tak, tam byłam chrzczona. Urodziłam się w klinice Omega w Alejach Jerozolimskich w siódmym miesiącu, siódmym dozwolonym. Więc jestem dzieckiem niedonoszonym. Wcześniakiem trzymanym w termoforach. No, urodził się egzemplarz ekstra, u którego wszystko jest na odwyrtkę. Łącznie z karnacją.

Odróżniała się pani od rodziny?

Oczywiście. Chociaż siostra ojca była płomiennie ruda o alabastrowej karnacji bez jednego piega, w przeciwieństwie do mnie. Ojciec był biały, prawie albinos, jasny blondyn. Bardzo wcześnie osiwiał. Mama wściekła brunetka. Siostra Myszka ciemna. Starsza czternaście i pół roku. Wokół sami dorośli i nagle dziecko. Więc byłam taka stara maleńka. Kiedy miałam dziesięć lat, moja siostra była już mężatką. Była zresztą moją matką chrzestną. Bardziej opiekunką.

Czyli pani pojawienie się na świecie było rewolucją dla rodziny?

Absolutną. Trzymałam ich wszystkich w napięciu. Była w domu chwila ciszy i od razu ktoś wołał przerażony: „Gdzie jest Basia? Gdzie jest Basia?!”. Bo mogłam być na dachu na przykład.

Dotąd niepublikowany akt aktorki. Później już zawsze pozowałam w ubraniu. Fot. prywatne archiwum Barbary Krafftówny

Carroll pisał, że „Alicja to dziwne dziecko, namiętnie wyżywa się w udawaniu”. Aktorką jest pani od zawsze?

Aktorką zostałam już w łonie matki. Jestem pewna, że wrażliwość, wyobraźnia zaczęły się wtedy. Mama miała słuch absolutny, grała na skrzypcach, na pianinie. Żeby grać na skrzypcach, naprawdę trzeba mieć absolutny słuch. Cudów nie ma. Matka miała piękny głos, ślicznie śpiewała. Nie mogło to zostać bez znaczenia dla płodu noszonego, huśtanego, kołysanego. Kiedy się urodziłam, byłam otoczona muzyką. Moja siostra miała wykształcenie muzyczne. Kiedy śpiewała do akompaniamentu, miała głos idealnie czysty. Ale traciła pewność, śpiewając bez instrumentu. Muzykowanie w domu było wówczas codziennością. Ktoś siadał, podnosił klapę fortepianu, grał.

Oglądałam filmy z Shirley Temple i stała się moją idolką. Nawet pisałam własne scenariusze. Kładłam się potulnie do łóżka o wyznaczonej godzinie i pisałam w wyobraźni dalsze części jej filmów. Wymyślałam scenografię. Projektował mi się film, w którym jechałam karetą wyściełaną atłasem. Co najmniej trzy schodki do karety musiały być, bo ja kurdupel przecież. Stąd się wzięło moje marzenie o łożu z baldachimem.

W dzieciństwie chciałam się upodobnić do Shirleyki. Rozplotłam warkoczyki i chciałam je zamienić na anglezy, czyli zwisające loki. Ona miała włosy naturalnie kręcące się, a ja tylko bardzo podatne, miękkie, układające się, potulne – lok zakręcony w lewą stronę trzymał się. Były sposoby, żeby się trzymał... Nasze babki, idąc na bal, utrwalały włosy mocno ucukrzoną wodą, w której maczało się grzebień. Te bale miały bardzo słodkie zapachy i różne tajemnice. Samo szykowanie się do balu było wielce podniecające. Już od rana leżały na stole różne elementy garderoby, na przykład minimum dwie pary białych rękawiczek dla panów. Panowie wówczas nie śmieli dotykać w tańcu pań gołą dłonią, przecież kreacje miały dekolty, plecy były odkryte. Druga albo nawet trzecia para rękawiczek była na zmianę, jak się poprzednie zabrudziły.

Przed wyjściem na bal, a w sezonie trzeba było zaliczyć przynajmniej dwa – otwierający i zamykający karnawał – panowie mieli naszykowaną zagrychę. To były zazwyczaj koreczki z ryby, oliwki, coś pikantnego, a do tego wypijali literatkę, czyli setkę, oliwy z oliwek. Dla pewności, że ich nic z nóg nie zwali. Warowałam nad ranem na powrót rodziców, czekałam na kotyliony, które dla mnie przynosili.

Kiedy miałam pięć czy sześć lat, przenieśliśmy się na Wołyń, do Łucka, gdzie ojciec dostał pracę naczelnego architekta. Przez jakiś czas jeździło się tam do ojca na wakacje, na przykład do cudownych Zaleszczyk. Zatrzymywałyśmy się w pensjonacie, było tam bardzo miłe towarzystwo. Mieszkałam z mamą w jednym pokoiku i miałyśmy oddzielną jadalnię. Dziewczyny przynosiły rano ciepłą i zimną wodę w dzbanach. Zapytałam je, czy mogę zrobić im zdjęcia, bo mama miała aparat. „Tak, Basiu. A umiesz?” „Tak, umiem, oczywiście”. Więc długo ustawiałam, modelowałam, były zachwycone, że dziewczynka potrafi tak ustawić do zdjęcia. A kiedy już wszystko przygotowałam, poszłam do matki i pytam: „Co mam teraz zrobić, czy mam się przyznać, że nie wiem, jak się robi zdjęcia?”. Bo nie umiałam przecież obsłużyć aparatu, włożyć kliszy. Mama mówiła, żebym się przyznała, przecież i tak to była dla nich fajna zabawa. Zrozumieją, że dziecko miało taki pomysł, ale nie wie, co dalej. Do głowy nie mogło im przyjść, że mogę robić zdjęcia pustym aparatem. Zostało mi to odpuszczone z pobłażliwością, bo byłam przecież dygającą, usłużną dziewczynką.

Rodzice żyli wciąż na dwa mieszkania, ale kiedy siostra skończyła studia, narzeczony z Wołynia, inżynier meliorator, zgarnął ją do Łucka. I w końcu wszyscy się tam znaleźliśmy.

Chyba w przerwie od stania na głowie. Fot. prywatne archiwum Barbary Krafftówny

Lalka (Irena Oborska) Poznałam Basię na Wołyniu. Mieszkaliśmy w Gdyni, ojciec był marynarzem. Jeździłyśmy z mamą na wakacje do Łucka, do dziadków. Piotr Mikołajczyk, kolega szkolny moich rodziców, który nie miał swojej rodziny, zabierał mnie na spacery, na rower – sadzał mnie na poduszce przywiązanej do ramy. Miałam pięć czy sześć lat. Któregoś dnia powiedział: „Słuchaj, znam dziewczynkę mniej więcej w twoim wieku. Muszę cię z nią poznać”. Świetnie więc. Dwa, może trzy dni później leżałam po obiedzie, to była tortura dla dzieci. Był pochmurny dzień, okna zasłonięte, w pokoju półmrok. W pewnej chwili słyszę ruch i widzę w drzwiach Piotra z młodą panią. To była Myszka, siostra Basi. Zjawiskowa piękność. Zerwałam się, po tapczanie pobiegłam do okna, odsłoniłam zasłony, wzięłam tę panią za rękę i zaprowadziłam do okna, żeby się jej przyjrzeć. Zabrali mnie do Basi. Poznałam jej rodziców. Ojciec robił wrażenie starszego, schorowanego pana. Był szczupły, drobny. Mama przystojna, ciemna. I między nimi coś małego, rudego, skaczącego. W porównaniu z Basią ja byłam duża, ciężkawa, onieśmielona tą wizytą, zwłaszcza że w domu dziesięć razy mnie upomniano, żebym była grzeczna, że mam ładnie jeść, jeśli coś podadzą. Więc stałam, a to rude skakało wokół mnie. Choć jest między nami różnica dwóch lat, dałam się tej małej namawiać na najgorsze. Pamiętam taką scenę – siedzę, a Basia skacze po łóżku rodziców. Mówi, żebym też weszła. Skacze wokół mnie, klaszcze mi pod nosem, aż przyklasnęła mi koniec nosa i łzy mi pociekły z bólu. Błyskawicznie uciekła i się schowała. Szybko stałam się jej wspólniczką. Do tajemnic, do pomysłów.

Mieszkaliśmy w Łucku przy ulicy Orzeszkowej. Na końcu długiego korytarza był pokój stołowy, w którym pod ścianą stała kanapa. Pamiętam, bo otwierałam drzwi od przedpokoju, rozpędzałam się w tym długim korytarzu i wskakiwałam na kanapę, żeby stanąć na głowie. Godzinami potrafiłam stać na głowie, bo kanapa miękka, świetnie się do tego nadawała. Uznano, że to łagodna forma moich wyczynów. Uwielbiałam też wdrapywać się na wysoką szafę biblioteczną, żeby z otwartą parasolką zeskakiwać z niej na inną kanapę. To były moje skoki ze spadochronem. Kiedyś przebrałam się w balowe halki i z koleżanką założyłam się, ile osób stanie na chodniku, kiedy będę tańczyć kankana na szerokim parapecie.

Lalka Basia zdejmowała z parapetu doniczki z kwiatami i namawiała mnie, żebym z nią na ten parapet wchodziła. Mam w oczach, jak na nim stoję, jak tańczymy i się wygłupiamy.

Odkąd pamiętam, bawiłam się w teatr i budowałam scenografie z projektów architektonicznych ojca.

Wciągała pani rodziców do zabawy?

Wszystkich. Ale lubiłam grać królewny i wtedy ojciec musiał być paziem.

Temperament po ojcu?

O, nie. To matka miała hiszpański temperament jak Carmencita z kastanietami. Była przez wszystkich uwielbiana. Nauczyła mnie, że jak są kłopoty, zmartwienia, to trzeba je zostawić w domu. Kiedy wychodzi się na zewnątrz, do obcych, nie wolno ich obciążać swoimi sprawami, bo mają własne. Z innymi trzeba być miłym, pogodnym, jakby się w ogóle nic nie zdarzyło, jakbym milion wygrała, tylko nikt o tym jeszcze nie wie. Zawsze tak żyłam, zamykały się drzwi i problemy zostawały w domu.

Nie buntowała się pani przeciwko temu?

Nie. To dla mnie zrozumiałe. Z siostrą było inaczej. Jej nie można było tego nauczyć. Wiadomo było, że jak ma zły humor, to inni to zauważą. Kiedy ktoś pytał, co się stało, mówiła: „A, daj mi spokój” albo „A co cię to obchodzi”. Miała inny temperament. Ale była bystra, inteligentna, waleczna, odważna i bardzo piękna. Elżunia, jej córka, jest odbitką Myszki. Przejęła wiele jej cech.

Myszka z mężem Borysem mieszkali przy ulicy Zaułek Smutny. Tam się odbywały balangi młodych, wieczory brydżowe. Coś dla mnie. W naszym domu była dyscyplina, ale ja rozrabiałam. Ojciec wybaczał i rozluźniał tę dyscyplinę, mama nie odpuszczała. Po moim kolejnym wybryku powiedziała: „Trudno, jeśli to się zdarzy jeszcze raz, pakujesz się i idziesz w świat, bo już nie mamy na ciebie sposobu, skoro ani dobre, ani złe słowo do ciebie nie dociera. Pakuję ci plecak i możesz iść w świat”. Matka prawdopodobnie nie zdawała sobie sprawy z tego, jak bardzo mnie tym podnieciła. Dla mnie to była świetna kara. A ponieważ dotąd nigdy nie byłam sama na ulicy, motywacja była szalona. Miałam pięć, może sześć lat. Zabrałam plecaczek i wyszłam. Teraz dopiero zaczęła się nerwówka dorosłych. Matka oczywiście w ślad za mną wypuściła służącą, żeby miała mnie na oku. I ona tak szła, żebym jej nie zauważyła. A ja wędrowałam w świat. Gdzie idę, to wiedziałam. Szłam do Myszki, ale sama!

Pierwsza komunia. Lubiłam grać królewny. Fot. prywatne archiwum Barbary Krafftówny

Lalka Dorośli zabierali nas nad rzekę, nad Styr, niedaleko zamku Lubarta. To była elegancka przystań, jak na amerykańskich filmach. Z kawiarniami, restauracjami. Panie nosiły wtedy wełniane kostiumy kąpielowe, bo nawet mokre nie przylegały do ciała. Gdyby kostiumy przylegały, czułyby się gołe.

Co pani pamięta z Łucka?

Sporo. Na przykład taka scena: mama przynosi mi gorącą czekoladę do łóżka, na rozbudzenie. Albo porządki wiosenne. W tradycjach przedświątecznych, przed Wielkanocą, było malowanie mieszkania, pranie firanek. Pamiętam tę świeżą farbę. Wiadomo było, że muszę z ojcem wywędrować z domu. Zabierał mnie do Klubu Inteligencji Pracującej. Mieścił się w drewnianej willi z werandami i ogrodem, w malowniczym otoczeniu. Czułam się jak dama, bo tak mnie zawsze ojciec traktował. Ale też miałam nieuświadomiony żal do losu, że idąc z ojcem na spacer, do sklepu, do cukierni, słyszałam: „Poproś, dziewczynko, dziadka…”. Okropnie mnie to bolało, czerwieniałam z wrażenia.

Pamiętam ostatnią Wigilię przed wybuchem wojny. Dostałam od ojca pod choinkę przepiękną puderniczkę, emaliowaną, z obrazkami. Kiedy ją rozpakowałam, dech mi zaparło. Matka skarciła ojca: „Tadziu, przecież to jest dziecko!”. Odpowiedział: „Ależ, Ziuto, przecież to jest kobieta”. Zapamiętałam, bo chociaż dla mnie to była tylko abstrakcja, naprawdę poczułam się kobietą.

Ma jeszcze pani tę puderniczkę?

Została na Wołyniu. Przez całe życie w różnych miejscach, nawet w Ameryce, przeszukiwałam pchle targi, licząc, że na nią trafię. Tajemnicze jest życie przedmiotów. Nigdy nie wiemy, gdzie i kiedy zawędrują. Do dzisiaj oczko zapuszczam.

Czyli pamiętam sceny idylli dzieciństwa, która jednak szybko została przerwana. Bo wybuchła wojna i później były już wszystkie wariacje na ten temat. Różnice między okupacjami sowiecką i niemiecką zaznaczały się wyraźnie. W okupacji sowieckiej było coś, nazwijmy to łagodnie, orientalnego, coś bardzo dzikiego.

Rozumiała pani, co się dzieje?

Wojna nas zaskoczyła, choć właściwie było wiadomo, że wybuchnie. Tak. Wiedziałam, że się coś stanie, bo ćwiczyliśmy alarmy, ucieczki do schronu, zakładanie masek przeciwgazowych... Wyobrażałam sobie, że są na bal maskowy. Albo że to trąby słonia. Czułam grozę, ale na razie traktowałam wojnę trochę jak teatr.

Instynktownie czułam, co się dzieje, chociaż patrzyłam oczami małego dziecka... Nagle dorośli stali się tak subordynowani. Zapanowała dziwna cisza, którą rozbijało wycie syren. Cisza wiązała się z ukrywaniem się, nasłuchiwaniem, czekaniem w napięciu. Nie było granic wyobraźni. Od początku wojny obserwowałam dorosłych, którzy stawali się coraz bardziej znerwicowani. Zmieniała się ich ekspresja. Zmieniały się obyczaje. Nastał czas niedomówień, urwanych tematów.

Wiedziałam, co znaczy „padnij” albo „uciekaj” i że trzeba zbiegać do piwnicy. Nagle dziecko staje się współuczestnikiem tych samych, a nawet może większych przerażeń, bo mniej rozumie. A wokół potężne doświadczenia. Ale też dorośli starają się zawsze chronić – choć mówią ciszej, to wciąż o sprawach pięknych, szlachetnych. Bywa, że pozwalają sobie na abstrakcyjne żarty. A przecież koszmar, który się zaczynał…

W tej chwili w NBP jest wielka wystawa fotograficzna z opisem historii wywożonego polskiego złota. Załatwiałam jakieś sprawy i nagle zobaczyłam mapę Wołynia, i odezwała się pamięć o wszystkich znanych mi miejscowościach, nazwy zaczynają przypominać coś z dzieciństwa. Tu byłam, tam byłam – myślę. Jakbym się znalazła w środku filmu. Ty grasz tę rolę, bo jesteś duży, silny, a tu koło ciebie jest ktoś drobny, mały. No i nagle grom z jasnego nieba – wojna. Na początku byłam jej ciekawa. Świadoma, owszem, ale nie mogłam przypuszczać, co się zdarzy, co nas spotka. Pamiętam, jak zobaczyłam niedaleko domu motocykl z przyczepką. Wyglądał na porzucony. Wsiadłam do niego, rozhuśtałam go trochę, udając, że jadę gdzieś daleko, przed siebie. Wyobraźnia mówiła, że jadę bardzo, bardzo daleko. I nie pomyliła się.

CIĄG DALSZY DOSTĘPNY W PEŁNEJ, PŁATNEJ WERSJIPEŁNY SPIS TREŚCI

CZEKOLADA

CZĘŚĆ PIERWSZA

Dziewczynka

Guziki

Dorożka

Tamka 5

Iść stąd

Lody

Przypływy

Rekomendacja

Ogród zimowy

Młoda Warszawa

Chałupy welcome to

I wreszcie film

Pani radna

Twarze i maski

Flapcia

Fusy z czekolady

Szafy

Porwanie

Ubóstwiam drakę

CZĘŚĆ DRUGA

Jak być kochaną

Lot na Księżyc

Jak dorwać dyrektora

Księżycowe prezenty

Cisza

Play Strindberg

Lady Macbett śpiewająco

Wygnanie

Gorąc

Prawo jazdy

Lęk wysokości

Sceny z życia rodzinnego

CZĘŚĆ TRZECIA

Matka w Ameryce

Alicja i królik

Garderoba

Tranzyt

Błękitny diabeł

Bunt

Roznosi mnie

Oczy Brigitte Bardot

SPIS RÓL

BIBLIOGRAFIA

PODZIĘKOWANIA