Krótki zarys literatury powszechnej. Część 1, Literatura starożytna i średniowieczna - ebook

KRÓT­KI ZA­RYS LI­TE­RA­TU­RY PO­WSZECH­NEJ

na­pi­sał

A. Lan­ge.

Część I

Li­te­ra­tu­ra sta­ro­żyt­na i śre­dnio­wiecz­na.

War­sza­wa

Na­kła­dem i Dru­kiem M. Arc­ta

1908

Ksią­żecz­ka ni­niej­sza sta­no­wi kon­spekt (sy­nop­sis, re­pe­ti­to­rium) li­te­ra­tu­ry po­wszech­nej. Au­tor, opie­ra­jąc się na naj­śwież­szych ma­ter­ja­łach i źró­dłach, sta­rał się po­dać naj­waż­niej­sze na­zwi­ska, daty, ty­tu­ły dzieł, któ­re już to epo­kę two­rzą, już to jej ide­ały wy­ra­ża­ją. Cza­sa­mi krót­kie a ko­niecz­ne cha­rak­te­ry­sty­ki epok; nic nad­to. Szło nam o to, aby czy­tel­nik miał moż­ność po­in­for­mo­wa­nia się w każ­dej chwi­li o naj­waż­niej­szych fak­tach z dzie­jów pi­śmien­nic­twa – czy to ogól­nie czy w szcze­gól­no­ści. Trak­to­wa­li­śmy pra­cę na­szą jako roz­pra­wę z en­cy­klo­pe­dji, któ­ra tyl­ko lin­je głów­ne wy­ty­ka – a szcze­gó­ły z ko­niecz­no­ści po­mi­ja.

Całą rzecz dzie­li­my na czte­ry czę­ści.

Cz. I obej­mu­je wschód sta­ro­żyt­ny, ludy kla­sycz­ne oraz wie­ki śred­nie.

Cz. II za­wie­ra li­te­ra­tu­ry lu­dów ła­ciń­skich od w. XVI do na­szych cza­sów (Wło­chy, Hisz­pan­ja, Por­tu­gal­ja, Fran­cja, Ru­mun­ja, No­wo­gre­cja).

Cz. III ludy gier­mań­skie od wie­ku XVI do na­szych cza­sów.

Cz. IV li­te­ra­tu­ry lu­dów sło­wiań­skich.

Do­dat­ko­wo w czę­ści III za­łą­cza­my li­te­ra­tu­ry tych lu­dów no­wo­cze­snych, któ­re do in­nych ras na­le­żą, a na uwa­gę za­słu­gu­ją (Fin­lan­dja, Wę­gry, Tur­cja, Ar­men­ja, Gru­zja, Ja­pon­ja).

* * *

Część I.

Li­te­ra­tu­ra sta­ro­żyt­na i śre­dnio­wiecz­na.

* * *I. WSCHÓD STA­RO­ŻYT­NY.

Chi­ny.

Kul­tu­ra chiń­ska da­tu­je od nie­pa­mięt­nych cza­sów, po­dob­nie jak i li­te­ra­tu­ra. Jed­nak­że spi­sy­wać ją za­czę­to do­pie­ro w VII – VI w. przed Chr. Cala mą­drość na­ro­do­wa, na­gro­ma­dzo­na przez stu­le­cia, złą­czo­na zo­sta­ła w jed­nej księ­dze świę­tej, zwa­nej King, któ­rej au­to­rem, a czę­ścio­wo ra­czej re­dak­to­rem – jest Kong­fut­se, z ła­ciń­ska zwa­ny Kon­fu­cju­szem (550 – 479 przed Chr.).

Ta księ­ga świę­ta otwie­ra pi­śmien­nic­two chiń­skie. Dzie­li się ona na pięć czę­ści, któ­re no­szą na­zwy:

1) Yih-King – księ­ga prze­mian – czy­li sym­bo­licz­ny wy­kład ta­jem­nej na­uki re­li­gij­nej.

2). Szu-King – księ­ga dzie­jów – kro­ni­ka Chin od po­cząt­ku bytu (ko­smo­gon­ja)

aż do za­ło­że­nia pań­stwa (mi­to­lo­gja).

3). Szi-King – księ­ga pie­śni – oko­ło 4000 utwo­rów po­etyc­kich z okre­su 1750 – 600 r., po­dzie­lo­na na cy­kle, jak: oby­cza­jo­we, mi­ło­sne, małe ob­rzę­do­we, wiel­kie ob­rzę­do­we, uro­czy­ste i t… d.

Po­ezja chiń­ska ma swój urok spe­cjal­ny, nie­po­dob­ny do od­da­nia w ję­zy­kach eu­ro­pej­skich: gdyż po za tre­ścią wy­ra­zo­wą ma ona oso­bli­we kom­bi­na­cje dźwię­ko­we, ro­dzaj mu­zy­ki swo­istej, któ­rej to­nicz­ność pod­no­si jesz­cze bar­wa i for­ma ry­sun­ków (zna­ków li­te­ro­wych): po­eta chiń­ski jest za­ra­zem mu­zy­kiem i ma­la­rzem.

4) Li-King – księ­ga ob­rzę­dów – za­wie­ra li­tur­gję i ce­re­mon­jał re­li­gij­ny.

5). Czyn-Tsien t… j… wio­sna i je­sień – jest kro­ni­ką hi­sto­rycz­ną od 722 – 484 r. przed Chr.

Wszyst­kie te dzia­ły łą­czy jed­ność idei fi­lo­zo­ficz­no re­li­gij­nej Kon­fu­cju­sza: wy­two­rze­nie z czło­wie­ka jed­nost­ki kar­nej, spo­łecz­nej, nie­my­ślą­cej o rze­czach ode­rwa­nych i po­za­ziem­skich. Stąd wy­ni­ka su­chość – a za­ra­zem wiel­ka trzeź­wość – my­śli i twór­czo­ści chiń­skiej.

Wręcz prze­ciw­ną jest fi­lo­zo­fja La­ocju­sza ( La­ot­se ), współ­cze­sne­go Kon­fu­cju­szo­wi. Dzie­ło jego Tao­te­king (księ­ga o Bogu i cno­cie) jest dzie­łem sa­mo­ist­nym, któ­re się nie wią­że z tra­dy­cją na­ro­do­wą. Było też ono na­pi­sa­ne przez au­to­ra dla sie­bie i dla kil­ku przy­ja­ciół, któ­rzy po śmier­ci mę­dr­ca jego dzie­ło wy­da­li. Jed­nak­że ode­rwa­na na­uka La­ocju­sza mniej zna­la­zła w Chi­nach zwo­len­ni­ków, niż trzeź­wy, ziem­ski Kon­fu­cjusz. Re­li­gja Lao-tse zo­wie się Tao­izm.

Z IV w. przed Chr. po­cho­dzi an­to­lo­gja p… t. Ele­gie Tsu. Pi­śmien­nic­two chiń­skie ro­sło cią­gle, aż w III w. przed Chr. pierw­szy ce­sarz dy­na­stji Tsin, wróg li­te­ra­tu­ry, znisz­czyć ka­zał cały skar­biec mą­dro­ści sta­ro­chiń­skiej.

A jed­nak na nowo za­czę­to od­twa­rzać te sta­re księ­gi, i w I stu­le­ciu po Chr. li­czo­no koło 14, 000 to­mów pism kry­tycz­nych, fi­lo­zo­ficz­nych, ma­te­ma­tycz­nych, le­kar­skich, woj­sko­wych i po­etycz­nych. Fi­lo­zo­fji było 2705 to­mów (au­to­rów 137); po­ezji 1318 (au­to­rów 106).

Za ce­sa­rza Meng-ti w r. 61 po Chr. – za­czął do Chin wci­skać się bud­dyzm, któ­ry też wkrót­ce obok Kon­fu­cja­ni­zmu i Tao­izmu uzna­ny zo­stał za trze­cią re­li­gję pa­nu­ją­cą. Dwaj piel­grzy­mi Fa­hien (400 lat po Chr) i Hiu­en-tsang (629) naj­wię­cej się za­sły­ży­li koło upo­wszech­nie­nia bud­dy­zmu. – Za ce­sa­rza Wu-tsung było 4600 klasz­to­rów i 40 ty­się­cy ma­łych gmin bud­dyj­skich.

Bud­dyzm chiń­ski, na­ro­do­wo za­bar­wio­ny, wy­wo­łał wiel­ki roz­kwit li­te­rac­ki, zwłasz­cza gdy koło 600 r. wy­na­le­zio­ną zo­sta­ła (w Chi­nach) sztu­ka dru­kar­ska.

Pa­no­wa­nie dy­na­stji Thang i Sung – był to okres naj­więk­szej pro­duk­cji po­etyc­kiej, fi­lo­zo­ficz­nej i en­cy­klo­pe­dycz­nej w Chi­nach. – Był to mniej wię­cej wiek VIII – X po Chr.

W tych to cza­sach za­kwi­tli dwaj po­eci god­ni uwa­gi: Li­tai-pe (702) i TU-fu (715), któ­rzy wcie­la­jąc du­cha na­ro­do­we­go chiń­czy­ków – trzeź­wość – prze­ra­sta­ją ich to­nem wy­so­kie­go unie­sie­nia. Li­tai-pe jest ro­dza­jem Le­opar­die­go – po­etą roz­pa­czy, gdy Tufu od­zna­cza się więk­szym spo­ko­jem; jest po­etą so­cjal­nym.

Ro­mans chiń­ski jest dro­bia­zgo­wo re­ali­stycz­ny. Z po­wie­ści chiń­skich god­niej­sze uwa­gi: "Dwie ku­zyn­ki" (tłum. na fran­cu­ski Re­mu­sat); "Ar­kusz pa­pie­ru", "Ta­jem­ni­czy ob­raz. " "Dwaj bra­cia, " "Mał­żon­ka za­gro­bo­wa", "Mąż pod klo­szem". Nad­to (nie tłu­ma­czo­ne): "San­kwo czi" (hi­stor­ja o trzech bo­ga­czach), "Szui ku-czu­en" (hi­stor­ją o brze­gu rze­ki), "Do­sko­na­ła ko­bie­ta"

Te­atr chiń­ski ist­nie­je od­daw­na, lecz stoi na niz­kim stop­niu roz­wo­ju. Z au­to­rów gło­śniej­si Wang-szi fu i Kao tong­kia (au­tor Pipa-ki). Z in­nych zna­ne w Eu­ro­pie: "Sie­ro­ta chiń­ski" (opra­co­wa­ny przez Wol­te­ra), Pi­pa­ki (Hi­stor­ją lut­ni, ob­ro­bio­na po fr. przez St. Ju­lie­na), dra­mat hi­sto­rycz­ny "Smu­tek w pa­ła­cu cha­na" (angl. Da­vis). Wresz­cie zna­ną jest ko­me­dja "Hoe-lan-ki" (Koło kre­do­we); wy­szła i po pol­sku (z niem.).

Chiń­czy­cy wy­da­li wiel­ką en­cy­klo­pe­dję w kil­ku ty­sią­cach to­mów. Dzie­li się ona na kil­ka czę­ści, mia­no­wi­cie: 1) Księ­gi świę­te i kla­sycz­ne. 2) Hi­stor­ją (Sze). 3) Fi­lo­zo­fja (Cze). 4) Po­ezja. 5) Pie­śni lu­do­we. 6) Dra­mat i ro­mans.

W dzia­le I znaj­du­je­my: 1) King (to jest Pię­ciok­siąg Kon­fu­cju­sza). 2) Szu (to jest mniej­szych kla­sy­ków).

Do Szu na­le­żą: a) "Ta-hio" wiel­ka na­uka, b) "Czung-yung", śro­do­wi­sko nie­zmien­ne, c) "Lün-yü", – roz­mo­wy Kon­fu­cju­sza z ucznia­mi d) "Meng-tse", roz­mo­wy Kon­fu­cju­sza z wiel­kie­mi ludź­mi.

Da­lej na­le­ży tu: "Hiao-King" – księ­ga o mi­ło­ści sy­now­skiej. "Ur-hya" słow­nik li­te­ra­tu­ry kla­sycz­nej.

W dzia­le po­ezji miesz­czą się: 1) Ele­gje Tsoo (z IV w. przed Chr.). 2) Dzie­ła zbio­ro­we pi­sa­rzy po­je­dyń­czych. 3) An­to­lo­gje ogól­ne. 4) Kry­ty­ka li­te­rac­ka i dzie­je po­ezji *).

–-

*) Po pol­sku w XVIII w. wy­szły zda­nia Kon­fu­cju­sza, – uryw­ki wier­szem i pro­zą w li­te­ra­tu­rach Szuj­skie­go, Sie­mień­skie­go, Świę­cic­kie­go. Osob­no Skarb­czyk Po­ezji chiń­skiej Jó­ze­fa Jan­kow­skie­go.

Egipt.

Ta­jem­ni­ce Egip­tu pierw­szy od­sło­nił Cham­pol­lion, któ­ry w cza­sie wy­pra­wy egip­skiej Na­po­le­ona I, od­czy­tał nie­zro­zu­mia­le do­tąd hie­ro­gli­fy, egip­skie pi­smo ob­raz­ko­we; w Egip­cie po­kry­wa­no nie­mi mury do­mów i świą­tyń, gro­bow­ce i po­mni­ki (obe­li­ski).

Na­pi­sa­na po grec­ku za Pto­lo­me­uszów – "hi­stor­ją Egip­tu" (Ma­ne­thon'a) za­gi­nę­ła *). Ale po­wo­li wy­do­by­wa­my za­mierz­chłą prze­szłość tego kra­ju z hie­ro­gli­fów i t… zw. pa­pi­ru­sów.

Sta­ro­żyt­ni pi­sa­li na li­ściach ro­śli­ny, zwa­nej pa­pi­ru­sem; stąd na­zwa tych naj­daw­niej­szych po­mni­ków rę­ko­pi­śmien­nych.

–-

*) Uryw­ki tej hi­stor­ji znaj­du­ją się w cy­ta­tach in­nych pi­sa­rzy, zwłasz­cza u Eu­ze­bju­sza z Ce­za­rei

Na­pi­sy na gro­bow­cach są zwy­kle krót­kie i zwię­złe; wy­ją­tek sta­no­wi na­pis na gro­bie Uny, któ­ry żył na 3300 – 3200 lat przed Chry­stu­sem, za pa­no­wa­nia kró­la Me­ren­ra. Jest to jak­by ży­cio­rys. Una mia­nu­je sie­bie w swym epi­ta­fie za­wia­dow­cą domu pism, ksiąg t… j… bi­bl­jo­te­ka­rzem: wy­ni­ka­ło­by stąd, że w owym cza­sie pi­śmien­nic­two w Egip­cie już było roz­wi­nię­te.

Z rę­ko­pi­sów póź­niej­szych mo­że­my po­wziąć wy­obra­że­nie o za­war­to­ści tych do­mów pism. W la­tach 3000 – 2000 i póź­niej skła­da­no w gro­bach zwo­je pa­pi­ru­so­we, za­wie­ra­ją­ce hym­ny, mo­dli­twy, ży­cio­rys umar­łe­go oraz t… zw. księ­gę umar­łych, ry­tu­ał po­grze­bo­wy: był to niby in­deks dla umar­łe­go o wę­drów­kach jego du­szy, o świe­cie za­gro­bo­wym i o są­dzie bo­żym.

Naj­star­szy pa­pi­rus, (w bibl. Ber­liń­skiej), po­cho­dzi z 3500 r. przed Chr.: jest to więc naj­star­sza księ­ga na świe­cie, a treść jego jest jesz­cze star­sza (po­cho­dzi z r, 3800, z cza­sów kró­la Sne­fry), i za­wie­ra (szczą­tek) "Na­uki i Przy­po­wie­ści Ka­ki­my", dwo­rza­ni­na kró­lew­skie­go; a nad­to "Na­uki Pta­ho­te­pa" z cza­sów kró­la Assy.

Są to po­mni­ki t… zw. sta­rej mo­nar­chji. Lata od 2000 – 1000 przed Chr. two­rzą wie­ki śred­nie Egip­tu. Po­wsta­je nowa mo­nar­chja, któ­rej sto­li­cą są Teby. Z tych cza­sów ist­nie­je kil­ka pa­pi­ru­sów: 1) Roz­mo­wa mię­dzy ro­bot­ni­kiem, któ­ry uciekł z ko­pal­ni soli a do­zor­cą, któ­ry go schwy­cił – i oskar­żył. Wła­ści­ciel i ro­bot­nik sta­ją przed kró­lem: król są­dzi. 2) Ro­dzaj au­to­bio­gra­fji nie­ja­kie­go Si­ne­ha, któ­ry pro­wa­dził ży­wot awan­tur­ni­czy i za­miesz­kał śród ja­kie­goś szcze­pu arab­skie­go, gdzie zdo­był wy­so­kie sta­no­wi­sko. Póź­niej prze­szedł na służ­bę do kró­la Egip­tu.

Inne pa­pi­ru­sy za­wie­ra­ją: 3) Hymn do Nilu. 4) Rady kró­la Ame­nem­cha. 5) Za­chę­tę do nauk (o wy­so­kim zna­cze­niu pi­sa­rza).

Wiek XVIII – XV przed Chr. jest okre­sem naj­więk­sze­go roz­kwi­tu Egip­tu; wy­gna­nie Hik­so­sów, któ­rzy ja­kiś czas pa­no­wa­li nad Egip­tem, pod­nio­sło jego po­tę­gę. Dy­na­stja Amen­ho­te­pów i Tut­me­sów, a na­ko­niec Ram­ze­so­wie – na – dali Egip­to­wi wszech­świa­to­we sta­no­wi­sko.

Głów­ne po­mni­ki z tego cza­su to wiel­kie na­pi­sy hi­sto­rycz­ne na gro­bow­cach, świą­ty­niach, obe­li­skach. Opo­wieść o czy­nach bo­ha­ter­skich Ram­ze­sa ma cha­rak­ter epo­pei: jest to dzie­ło na­dwor­ne­go pi­sa­rza Pen­tau­ra. Nie­któ­rzy kry­ty­cy Ho­me­ra twier­dzą, że epos egip­skie nie było bez wpły­wu na Il­ja­dę. Bo­ha­ter Pen­tau­ra – Ra­mes­su Se­stu­ra – zna­ny był gre­kom pod imie­niem Se­zo­stry­sa. (Po fran­cu­sku tłu­ma­czył Le­nor­mant).

Z cza­sów no­wej mo­nar­chji ist­nie­ją nad­to: 1) kro­ni­ki; 2) li­sty; 3) opi­sy po­dró­ży; 4) do­ku­men­ty praw­ne.

W kro­ni­kach, po­mi­mo ści­słość hi­sto­rycz­ną, na­wet dość su­chą, wy­stę­pu­ją nie­raz bo­go­wie, co zmie­nia już rocz­ni­ki w po­ema­ty o cha­rak­te­rze re­li­gij­no­epic­kim (Gro­bo­wiec kró­la Seti I).

Mamy więc po­wieść o po­cząt­kach bytu, mamy ro­dzaj Teo­gon­ji, hym­ny bła­gal­ne i hym­ny o tre­ści mi­tycz­nej, wresz­cie ro­dzaj Ko­he­le­tu he­braj­skie­go. Są na­ko­niec i po­wie­ści, któ­re wiel­ce przy­po­mi­na­ją na­sze klech­dy. Au­to­rem jed­nej z nich –

"Dwaj bra­cia" – jest nie­ja­ki Enna; Ma­spe­ro ze­brał ich cały sze­reg i wy­dał po fran­cu­sku p… t." Con­tes egyp­tiens".

Naj­cie­kaw­szym jed­nak po­mni­kiem egip­skim jest t… zw. księ­ga umar­łych, epo­pe­ja za­gro­bo­wa, za­wie­ra­ją­ca zbiór pie­śni do bo­gów, na­uki re­li­gij­ne, fi­lo­zo­ficz­ne i mo­ral­ne.

Po Ram­ze­sach na­stę­pu­je XXI dy­na­stja Hir­ho­ra, ka­pła­na, któ­ry strą­cił ród fa­ra­onów. Póź­niej nad Egip­tem ko­lej­no pa­no­wa­li (z ma­łe­mi prze­rwa­mi) Asyr­ja, Ba­bi­lon, Per­so­wie, Gre­cy, Rzy­mia­nie.

Egip­cja­nie zna­li też ma­te­ma­ty­kę, astro­nom­ję, me­cha­ni­kę, fi­zy­kę, me­dy­cy­nę – i wie­le jest pa­pi­ru­sów w tych przed­mio­tach.

As­syr­ja i Ba­bi­lon.

W ru­inach Ni­ni­wy i Ba­bi­lo­nu od­kry­to w na­szym stu­le­ciu znacz­ną ilość ce­gieł, kli­no­we­mi zna­ka­mi na­ce­cho­wa­ną. Kli­ny te, jak się oka­za­ło, były pi­smem… a ce­gły sta­no­wi­ły stro­ni­ce ksią­żek.

Po­dob­ne ce­gły zna­le­zio­no w kra­inie Ur, na po­łu­dniu Me­zo­po­tam­ji, gdzie żył lud, zwa­ny Ak­ka­da­mi, po­cho­dze­nia tu­rań­skie­go, któ­ry uprze­dził w kul­tu­rze ludy se­mic­kie tej­że zie­mi – i za­pew­ne wpły­nął na nich. Ze źró­deł ak­ka­dyj­skich po­cho­dzą le­gien­dy ko­smo­go­nicz­ne i mi­to­lo­gicz­ne, któ­re póź­niej wpły­nę­ły za­rów­no na he­braj­czy­ków, jak i na gre­ków. Są po­mni­ki pi­śmien­ni­cze aka­dyj­skie i as­sy­ro-ba­bi­loń­skie z 5000 r. przed Chr. i star­sze.

Ze zna­nych do­tych­czas ce­gieł od­two­rzo­no ro­dzaj Pi­sma Świę­te­go As­sy­ro­Ba­bi­loń­czy­ków, gdzie znaj­du­je­my wiel – ikie po­ema­ty o cha­rak­te­rze epic­kim, jak (np." Wal­ka boga Mar­du­ka z Tia­ma­tą bo­gi­nią ciem­no­ści";" Zej­ście do pie­kieł bo­gi­ni Istar";" Po­wieść o Gil­ga­mo­sie" (ro­dzaj Her­ku­le­sa).

Zna­le­zio­no nad­to sta­ro­ba­bi­loń­skie psal­my, któ­re mają pew­ne po­do­bień­stwo do psal­mów Da­wi­da. Ist­nie­je też" księ­ga pra­wa" Ha­mur­ra­bie­go, z po­wo­du któ­rej ostat­nie­mi cza­sy pro­wa­dzo­no ostrą po­le­mi­kę. Nie­któ­rzy ucze­ni mia­no­wi­cie twier­dzą, że Moj­żesz za­czerp­nął swo­ją na­ukę z Ha­mur­ra­bie­go; dru­dzy, prze­ciw­nie, uwa­ża­ją, że Moj­żesz swo­ją" Gie­ne­zę" i" Pra­wa" stwo­rzył sa­mo­ist­nie.

Do po­mni­ków kul­tu­ry me­zo­po­tam­skiej na­le­żą rów­nież: na­pi­sy kró­lew­skie, rocz­ni­ki dzie­jo­we, do­ku­men­ty praw­ne, do­ku­men­ty han­dlo­we, prze­pi­sy le­kar­skie, na­uki mo­ral­ne i ży­cio­we.

Zna­ko­mi­tą rolę w ży­ciu miesz­kań­ców Me­zo­po­tam­ji gra­ło czar­no­księ­stwo. Ist­nie­je cala li­te­ra­tu­ra za­klęć i wy­wo­ły­wa­nia du­chów.

Trze­ba do­dać, że Me­do­wie za­po­ży­czy­li z As­syr­ji pi­smo kli­no­we, zmie­niw­szy je w pew­nym stop­niu; w każ­dym ra­zie przy­pusz­czać na­le­ży, że i sta­ro­żyt­na Per­sja ule­ga­ła wpły­wom cy­wi­li­za­cji asy­ro ba­bi­loń­skiej.

Po­ema­ty as­sy­ro – ba­bi­loń­skie, tłu­ma­czy­li Schra­der (na nie­miec­kie), Smith (po an­giel­sku), Le­nor­mant (po fran­cu­sku). Po pol­sku prze­kła­dy w "li­te­ra­tu­rze po­wszech­nej" wyd. Le­wen­ta­la J. Ra­dliń­ski) oraz w li­te­ra­tu­rze asy­ro­ba­bi­loń­skiej J. A. Świę­cic­kie­go.

Zna­cze­nie As­syr­ji i Ba­bi­lo­nu dla dzie­jów kul­tu­ry, ro­śnie cią­gle, gdyż co­raz nowe roz­ko­py co­raz nowe przy­no­szą nam do­wo­dy sta­ro­żyt­nej kul­tu­ry, po­tę­gi i sto­sun­ków tego kra­ju z Matą Azją, Egip­tem, a za­pew­ne też In­dja­mi. W Egip­cie zna­le­zio­no ko­re­spon­den­cję asy­ryj­sko egip­ską mo­nar­chów (w Tel-Amar­na). W każ­dym ra­zie rzec moż­na, że do ostat­nich nie­mal cza­sów ży­je­my w świa­to­po­glą­dzie asy­ro-ba­bi­loń­skim. Zwłasz­cza kult gwiazd, opar­ty na astro­nom­ji, – i po­łą­czo­na z nim wie­dza (ka­len­darz) oraz licz­ne prze­są­dy po­cho­dzą z Ba­bi­lo­nu. Pi­smo Świę­te ma wie­le stycz­nych z po­da­nia­mi Ba­bi­lo­nu.

Izra­el.

Na po­łu­dnie od Ma­łej Azji, na pół­noc od Syr­ji, były dwa małe kra­iki se­mic­kie: Fe­ni­cja i Pa­le­sty­na.