Manewry miłosne - ebook

WSTĘP.
GŁOS DO TRZYDZIESTU MILIONÓW EKSPERTÓW

Filmy o miłości? A pokażcie mi taki, w którym miłości nie ma.

Czy te, które znajdziecie państwo w skromnym, krytycznym przybliżeniu, to są „najpiękniejsze” filmy o miłości? Powiedzmy tak: to bez wątpienia filmy piękne, ale „pięknej” miłości tam niewiele.

Piękno uczuć jest tam kalekie, chore, ułomne. Na pewno nie jest to piękno w typie pocztówkowym.

Często są to filmy, w których miłość być mogła, lecz się nie zdarzyła. Często jest to para, która po prostu z sobą jest. I pamiętamy ich oboje tylko łącznie. Jednego bez drugiego sobie nie wyobrażamy, a przecież wcale nie musiało ich spajać jakieś legendarne uczucie. Tyle że w pewnym sensie do siebie przynależą. A że drugiego życia nie będzie, to i drugiej miłości (czy raczej: drugiego podobnego duetu) też nie. I — dodajmy — drugiego filmu też nikt o nich nie nakręci.

Wybrałem do tej publikacji trzydzieści rodzimych filmów (z przyległościami), z naciskiem na czasownik „wybrałem”. Po pierwsze na jeden wybrany film przypadło kilka „niewybranych”. Zresztą wybierałem z wielu różnych powodów, ale zawsze ponieważ dziełko wydawało się ważne. Jako dzieło sztuki, jako świadectwo czasu, w którym powstało, jako na tyle znaczący fakt kulturowy, że nie sposób go pominąć. Przykładowo: Potop, ponieważ dla polskiej miłości para Kmicic-Oleńka jest ikoniczna i żebyśmy nie wiem jak się starali, to z narodowej wyobraźni jej nie usuniemy. Choć miłość tych dwojga wcale nie wydawała mi się „ciekawa”. Noce i dnie — na podobnej zasadzie. Wiele miłości tam nie ma, ale jest pamiętna para. Uprowadzenie Agaty? Bo to romans wyjęty wprost z gorączkowych lat 90., i w takiej temperaturze zachowany na ekranie. A Trędowata? Bo jest!

MIŁOŚĆ OZNACZA CHAOS

Obraz komplikuje się jeszcze bardziej, gdy sama historia z miłością na pierwszym planie, pokazywana nawet z całą wystawnością, nie okazuje się w filmie najważniejsza. Może jest tylko wabikiem, ma zanęcić, pozyskać dla nowego ustroju jak agitka w typie Przygody na Mariensztacie. A może ważniejszy jest jakiś element, którego sobie w ogóle nie uświadamiamy w trakcie seansu, a on przykuwa naszą podświadomą uwagę? Zaryzykujmy, że będzie to związek między miłością i czysto zmysłową żądzą wypływający raz po raz w Dziejach grzechu. I dalej: zainteresowanie widza może budzić pewien typ związku oparty na „niewoli zmysłów”, na układzie sado-maso. Ogólnie widza może przyciąga inny rodzaj miłości, taki, który nie zdarzy się jemu samemu i taki, co do którego bardzo by nie chciał, by mu się przydarzył. Filmy o miłości innej niż taka, jaka się trafiła nam, oglądamy także z czystej ciekawości poznawczej. Patrzymy często na okazy kochanków jak przypadkowy świadek na ofiary wypadku samochodowego. Już zadzwonił po pogotowie, już udzielił pierwszej pomocy, sam niewiele więcej może zdziałać. Teoretycznie mógłby odejść, wrócić do swoich spraw. Ale nie — on dalej stoi i patrzy. Dlaczego? Bo jest ciekaw sytuacji granicznych, ostatecznych, bo jest ciekaw — w tym przypadku — cudzego nieszczęścia, doświadczenia. Bo może zastanawia się, co ktoś tak poszkodowany czuje, jak sam odnalazłby się w podobnym położeniu, gdyby musiał.

Oglądamy filmy o miłości, która wszak zupełnie nam się nie podoba. Idziemy na dzieła, o których przed seansem powzięliśmy wiedzę, że układ miłosny pokazany na ekranie będzie odrażający. Wydaje się nam on moralnie naganny, zupełnie dyskwalifikujący kochanków, obcy naszemu światu, ale przecież nie przestaje nas fascynować. Przez swą odmienność, przez to, że jest dalece kontrastywny wobec naszych doświadczeń, że nas drażni, uwiera. Że natychmiast ciśnie się nam na usta mnóstwo argumentów na nie. No tak, ale właśnie po to poszliśmy do kina. By jeszcze raz wyznaczyć pion i poziom, uporządkować własne myślenie, przewietrzyć uczucia.

To przykre, ale te filmy o miłości, które wydają się najciekawsze od strony artystycznej, te, które trącają jakąś szczególną nutę, które wydają się wchodzić w silniejszy związek z rzeczywistością, jak ją pojmujemy, to filmy o miłości kalekiej, niespełnionej, nieszczęśliwej. To często miłość, do której w ogóle nie doszło albo miłość, w której wszystko poszło nie tak. Katalog takich chorych związków ciągnie się i ciągnie, zwłaszcza w naszym kinie. Weźmy przykład pierwszy z brzegu: Pociąg. Przecież tam, w tym ciasnym przedziale kolejowym, ona i on bodaj na chwilę chcieliby wychynąć ze swych skorup, ogrzać się w cieple, które może zaoferować przypadkowy sąsiad, taki, co to zrządzeniem losu trafił się na czas podróży. Ale i do tego namiastkowego przejawu czułości nie dojdzie, bo pociąg dotarł właśnie do celu, bo trzeba wysiadać, spieszyć do swoich spraw, do tych, którzy czekają, choć na ich oczekiwaniu wcale ani jemu, ani jej nie zależy. A Pętla? Tu też niewiele się między nimi dwojgiem wydarzy, bo przecież jest jeszcze ta trzecia: wódka. On więc niby tę swoją wybrankę kocha, ale bez tej drugiej też żyć nie może. A miłosny impas, z którego zrobione są kolejne — jak leci — filmy Tadeusza Konwickiego? Wszędzie tam miłość nie zaistniała, przeszła obok, ledwie zarysowawszy jakąś perspektywę. Jest więc ona w takich filmach kresem wędrówki, punktem na mapie, zaznaczonym w trakcie planowania wyprawy.

Zdarzyła się więc, ale nie taka. Przyszła za późno, zbyt wcześnie, zastała nas albo nieprzygotowanymi, albo niezainteresowanymi. Coś tam załatwiła, coś zepsuła, stała się okazją do tego czy tamtego. Może obsesją, może raną, która krwawi przez całe życie, może przystankiem — nieplanowanym — na drodze kariery. Ale nawet gdyby okazała się jednym wielkim zaniechaniem, odnotowujemy fakt, iż na pewnym zakręcie ktoś miał dla nas czas, uwagę, ktoś gotów był poświęcić wiele, czasem wszystko, żeby z nami być. Później może ochota osłabła, może ostygła, może my straciliśmy zainteresowanie, ale tego, co się zdarzyło, wymazać się nie da. A przecież nawet jeżeli się nie dopełniła, nawet jeżeli się nie sprawdziła, jeżeli pozostaje daleka od oczekiwań, to przecież pozostaje „sprawą do załatwienia”, to w życiu ciągle „jest temat”. Lata mijają, a on się nie chce skończyć, wyczerpać. Pożądanie z wiekiem wygasa, lecz miłość nie. A najgorsze, że jest taka unikatowa, że nie chce się powtórzyć, że panuje w tym względzie taki chroniczny deficyt.

Poza tym miłość jest żywiołem anarchicznym, niegodzącym się na zastany porządek: religijny, społeczny, rasowy. Lubimy więc patrzeć, jak bohaterowie z całą determinacją ten porządek podważają. Czasem jest to reakcja zastępcza — w naszym życiu nigdy byśmy się na taki gest nie zgodzili. Może zabrakłoby nam odwagi, może nasze uczucie nie byłoby tak silne, a lęk przed konsekwencjami po prostu by nas sparaliżował? A w filmie na podobny eksperyment możemy popatrzeć z bezpiecznej odległości.

Na film miłosny pójdziemy w końcu po jeszcze jedno: po instruktaż. Przecież to z kina dziewczęta nauczyły się zamykać oczy przy pierwszym pocałunku, to z kina wiedzą, kiedy do tego pocałunku stawać na palcach. To z ekranu chłopcy zgapiali, jak prosić dziewczynę do tańca, jak podawać kwiat i o czym rozmawiać z przyszłym teściem. A już kwestia mody, zwłaszcza damskiej, oraz tego, co nazywamy „szykiem” (czyli nie to, co dyktują żurnale, ale „co się nosi”) ma z filmem o miłości zupełnie fundamentalny związek. Gdyby nie Brigitte Bardot, całe pokolenie dziewcząt nie nosiłoby spodni rybaczek, włosów w koński ogon i stanika bez ramiączek (tzw. bardotki). By pozostać przy tym jednym przykładzie.

Na filmy o miłości chodzimy także, ponieważ są modne. Oczywiście, nie filmy miłosne jako takie. W ramach tematyki miłosnej również następują znamienne fluktuacje upodobań. W latach 30-tych minionego wieku zapanowało szaleństwo na tzw. miłość niemożliwą, czyli uczucie wzniosłe i czyste, które musiało pozostać niespełnione, ponieważ wdały się przeszkody natury społecznej, choroba, a choćby i absurdalny zbieg okoliczności. Wszystko z detalami pokazał mistrz tej formuły Marcel Carné w Ludziach za mgłą (1938) czy w Komediantach (1945). Po mistrzowsku w jego filmach cierpiał nieszczęśliwy kochanek — Jean Gabin. Z kolei trzydzieści lat później kochankowie w kinie mocno ostygli. Lata 60-te i 70-te opowiadają o uczuciu, którego się bardzo pragnie, ale do którego nie jest się zdolnym. Stąd babranie się w nieznaczących, sezonowych miłostkach, w uczuciu miałkim, rutynowym. Przeżywanym doraźnie: na urlopie, w pociągu, w nocnym barze. I gasnącym jakoś tak niezauważalnie. Jak w Parasolkach z Cherbourga (1964) Jacquesa Demy’ego, gdzie przytrafiło się to Catherine Deneuve. A „miłość w świecie bez grzechu”, a „miłość namiętna”, a „miłość fatalna”? Te mody ciągną się do naszych dni…

No i kwestia nieuchronna: czy istnieje takie zjawisko jak „polska miłość”? Wydaje się, że profilowanie byłoby tu dość ryzykowne. No, ale może wskażemy kochanków, którzy cierpią z powodu różnic klasowych. Zwłaszcza jeżeli nasza narodowa opera, Halka Stanisława Moniuszki, ma za temat uwiedzenie i porzucenie dziewczyny z ludu przez panicza. I skoro naszym koronnym melodramatem pozostaje Trędowata, na całkiem podobny temat. Może wskazalibyśmy na fakt, iż „polska miłość” szczególnie cierpi z powodu wojen i burz dziejowych, jakie przetaczały się od wieków przez ten fragment Europy. Może jest to miłość szybciej zmierzająca w kierunku małżeństwa i stosunkowo licznej rodziny, jako że jesteśmy krajem katolickim. Może częściej niż gdzie indziej była ona miłością zza krat, bo tu się często siedziało za politykę i nie tylko.

W każdym razie nasze filmy z miłością jako gwiazdą przewodnią oprowadzają nas po miejscach najczęściej bardzo przykrych. To nie są te rejony, do których chciałoby się wracać, tu się nie odpoczywa. To jest kraina bólu, niespełnienia, urazów, zadawnionych żalów i pretensji, tu bardzo niewiele wątków znajduje rozwiązanie pomyślne. Taka oto sytuacja, że pewien pan i pewna pani poznali się, pokochali, spędzili z sobą szczęśliwe życie, po czym zgaśli, żywiąc o sobie nawzajem jak najlepsze przeświadczenia, jest tu raczej niestwierdzalna.

MELODRAMAT OZNACZA PORZĄDEK

Z filmów o miłości najniżej cenione bywają — oczywiście przez znawców, smakoszy, cmokierów — te, które wydawałoby się, pozostają najbliżej tego tematu. Chciałoby się powiedzieć — serca, czyli melodramaty. Melodramat uchodzi za filmowy produkt naiwny, tak uproszczony, tak schematyczny, że aż nierealny. Sięgający w rewiry kiczu i czujący się tam jak w domu. Z tym, że tak łatwo się od niego nie odcinamy. Bo i z ewidentnym kiczem wcale nie jest taka prosta sprawa. Jeżeli wieszamy sobie na ścianie obrazek, który jesteśmy skłonni zakwalifikować jako kiczowaty, to nie dlatego, że to, co obrazek przedstawia, wyraża nasz sposób widzenia świata. Lecz dlatego, że uważamy, iż tak też można. Że ten sposób oglądu tego, co dookoła, tak odległy od tego, jak my rzeczy widzimy, jest pełnoprawny. Wprawdzie odległy, a przecież ciekawy… Jak pocztówka z miejsc egzotycznych, gdzie sami nie byliśmy, nie bywamy. Do których się nie wybieramy, w których pewnie byśmy się wynudzili, ale przyjmujemy do wiadomości, że takie miejsca są. One zresztą są po coś jeszcze. One sobie istnieją, żebyśmy mogli się w nich niejako przejrzeć. Miłość w melodramacie może nie być szczęśliwa, ale — to zdarza się nawet często — miłość ta bywa z reguły bardziej, powiedzmy, poukładana w stosunku do uczucia, które zdarza się w realnym życiu. Miłość melodramatyczna wpisana jest w plan, w ustały schemat, rozwija się według czytelnych założeń. A i uczucia są tu klarowniejsze, prostsze, czystsze. Oglądając je, mamy wrażenie, że to miłość przepisana z brudnopisu na czysto, że oto mamy do czynienia z właściwym wypracowaniem, z utworem wykończonym. A przecież w życiu do takiej wersji miłości dążymy. Nikt raczej nie próbuje się zakochać na brudno, na próbę, ot tak, od niechcenia, z przypadku. Nikt też zapewne nie chciałby być tak w miłości potraktowany. Choć gdzie jak gdzie, ale w rejonach miłości takie kwantyfikatory, jak „każdy”, „nikt”, „wszędzie”, „zawsze”, zdają się brzmieć wyjątkowo wątpliwie. Tak, melodramat to jest ta forma miłości, która raczej się nam nie przydarzy — choć daj Panie Boże! — ale ku której zmierzamy jak wędrowiec w stronę horyzontu.

Potraktujmy jednak rzecz od strony słownikowej. Melodramat (ang. melodrama, romance film), jak go przybliżają definicje, to opowieść o uczuciu wyjątkowo intensywnym, wszechogarniającym, absorbującym całą osobowość, dodajmy od razu — co najmniej jednego z kochanków. Nieodłączną częścią tego ekstatycznego uczucia, przeżywanego w uniesieniu, jest cierpienie, często śmierć. W życiu bohaterów melodramatu miłość jest zjawiskiem centralnym, reszta spraw liczy się o tyle, o ile jakoś z tym uczuciem współgra. No i miłość melodramatyczna koniecznie nie powinna być nudna. Stąd mile widziane liczne perypetie. Uzupełnijmy: zwłaszcza nie powinna być nudna dla publiczności, która wybrała się na melodramat. Nie zamierzamy tu bynajmniej obrażać tej publiczności łatwymi stwierdzeniami, że melodramat jest dla kucharek. Zwłaszcza dziś, kiedy prace kuchenne ulegają teatralizacji w niezliczonych programach telewizyjnych. I wymagają kunsztu nie mniejszego niż projektowanie urządzeń z dziedziny elektroniki komputerowej.

Poza tym — większość filmów o wojnie to też utwory, które powstały na zapotrzebowanie trzynastolatka, niezależnie od tego, ile ten trzynastolatek ma w metryce.

Publiczność melodramatu żywi jednak dość specyficzne oczekiwania. Co musi się dziać na ekranie, żeby widownia nie posnęła? Ano, aktorzy powinni grać nieco bardziej wyraziście, niż to jest przyjęte. Zwłaszcza w scenach ściśle miłosnych. Uczucie po prostu powinno być ostentacyjne. To jeszcze pół biedy, bo nic tak nie wyzwala w człowieku objętym miłosną pasją ochoty do popisów jak właśnie miłość, zwłaszcza w fazie inicjacyjnej, w fazie zakochania. Ostatecznie pamiętamy, co wyprawiał Gene Kelly w Deszczowej piosence, kiedy stan zakochania osiągnął u niego apogeum. A przykładów byłoby tu pewnie tyle, co samych melodramatów. Więc głównie nie o wyczyny chodzi. Raczej o pewną — podejrzaną w oczach jakiejś części widowni — elegancję uczuć, ich nadmierną wytworność.

Tu się znowu wtrąca w dyskurs nasze doświadczenie pozaekranowe. Doświadczenie — znowu: cóż ono w tej materii znaczy? — podpowiada, że na miłość nie jesteśmy przygotowani, a skoro tak, to nie zdążymy się w porę nauczyć reakcji, które uważalibyśmy za stosowne. Do tak zwanego romansu można się przygotować, tak zwaną przygodę można zaplanować. Z miłością jest znacznie gorzej. W miłości zachowujemy się niezręcznie, niezgrabnie, co chwila popełniamy jakieś niestosowności. Ciągle nie jesteśmy niczego pewni, wciąż nie rozumiemy, jakie w tym związku panują reguły, gdzie są granice. Miłość obserwowana z zewnątrz wypada fatalnie, zwłaszcza jeżeli patrzy się na nią okiem dramaturga filmowego. Tu wszystko nadaje się do poprawki.

Twórcy melodramatu wyciągają więc wnioski. Próbują wprowadzić w to całe zamieszanie jakiś sensowny plan. Jeśli on się stara o nią, to przynosi kwiaty, jeśli oboje zdradzają wzajemne głębsze uczucia, to patrzą sobie w oczy itd. Takich czytelnych na pierwszy rzut oka sygnałów jest więc w melodramacie znacznie więcej niż w innych filmach mających za przedmiot miłość. Czy takie rzeczy jednak nie zdarzają się w życiu? Ależ na pewno się zdarzają, i to wcale nierzadko. Tylko że równolegle zakochanym zdarzają się rzeczy inne, dziwne, nieprzewidywalne, takie, nad którymi oni sami wydają się nie mieć kontroli. W miłości wszystko dzieje się naraz, w miłości panuje chaos, miłość nie jest chronologią. Melodramat zaś próbuje nad tym żywiołem jakoś zapanować, narzucić reguły, wziąć go w karby.

Melodramat to jest miłość po poprawkach fachowca. Historycy gatunku dodaliby jeszcze „skonwencjonalizowany obraz świata”. Ale znowu — bajka także opiera się na konwencjach, a czy to znaczy, że bajka nie zawiera prawdy? Dorzućmy jeszcze patos takiej opowieści, parę amantów, czyli że on przystojny, a ona piękna w sposób więcej niż oczywisty, narzucający się. Może muzykę utrzymaną w tonacji podniosłej, jak się uda, to i łatwo rozpoznawalnym tematem wiodącym. I już się ustawia procesja dzieł przykładowych. Od Złamanej lilii (1919) Davida Warka Griffitha przez Annę Kareninę (1936) Clarence’a Browna po Love Story (1970) Arthura Hillera.

Melodramat może mniej szanuje miłość, za to bardziej szanuje przychód kasowy. Jest kręcony na zamówienie, robiony na wymiar, na obstalunek. Takie dziełko może nie wymaga geniusza z wizją — taki może byłby tu nawet nie na miejscu — ale wymaga fachowca wysokiej klasy, który doskonale porusza się w regułach rzemiosła. Melodramat pokazuje miłość jako uczucie „sensowne”, nie bezładne, anarchiczne, takie, które posiada własną cyrkulację — od inicjacji przez spełnienie po „żyli długo i szczęśliwie”. Albo „żyliby długo i szczęśliwie, gdyby nie…”. Miłość — powtórzmy — bywa chaotyczna, melodramat — nie. Badacze tej tematyki wskazują, że melodramat — obojętnie: literacki, teatralny czy filmowy — największe wzięcie notuje w czasach niespokojnych, na granicy epok, kiedy zaburzany bywał społeczny porządek w sferze wartości, w siatce obiegowych pojęć. Widzowie sięgają wówczas chętniej po proste i przewidywalne historie miłosne, aby choć na chwilę i namiastkowo pozostać w świecie ładu, w miejscu, gdzie porządek tryumfuje nad chaosem, gdzie ludzki los rozwija się według przewidywalnych reguł.

Interesujące, że rzadko kto chciałby na jawie przeżyć film o miłości (zwłaszcza polski film na ten temat), ponieważ jest to pasmo udręk i nieszczęścia. Ale wielu widzów chętnie na jawie przeżyłoby melodramat, nawet ten z tragicznym zakończeniem. Dlaczego? Ponieważ melodramat odwołuje się do potrzeby miłości „czystej”, krańcowo intensywnej. Paradoksalnie więc widz melodramatu w trakcie seansu czy później, kiedy w domowym zaciszu przymierza historię ekranową do własnego życia, ma poczucie kontaktu z absolutem, albo może należy napisać z Absolutem. A dzieje się to często, by sytuacja była jeszcze dziwniejsza, w trakcie filmu, który przez znawców uważany bywa za marny, głupi i po prostu nieprawdziwy.

Przyjęło się sądzić, iż melodramat służy — bardziej lub mniej intencyjnej — edukacji społeczeństw konserwatywnych. Kobieta i mężczyzna powinni być wkomponowani ze swym uczuciem w zastany układ, ponieważ wcześniejsze pokolenia go przetestowały i owocem ich doświadczeń jest optymalne przydzielenie obojgu odpowiednich ról, także w miłości. Wkomponowanie się w ten układ może przynieść szczęście lub nie, ale — podpowiada melodramat — przynajmniej chroni przed nieszczęściem. No i tu stajemy przed dylematem, którego żaden melodramat nie rozwiąże. Bo bohater zawsze może powiedzieć: co mi po bezpieczeństwie, skoro jestem nieszczęśliwy?

Melodramat chętnie i łatwo pokazuje tych, którzy zostali ukarani, ponieważ zeszli w kwestii miłości z bezpiecznej ścieżki.

No i w melodramacie czy w filmie „problemowym”, artystycznym, czy jak by go nazwać, przewija się niezmienna istota problemu.

Miłość jest trudno osiągalna, jej zdobycie okupione bywa wieloma cierpieniami, ale koniec końców czy nie jest tego warta?

Ciąg dalszy w wersji pełnej