Misteria Mitry - ebook

Wstęp

Ten krótki zarys, który posiadamy na temat najbardziej znanej misterialnej instytucji w Imperium Rzymskim, jest wprowadzeniem do następującego działu, w którym zajmować się będziemy jedynym rytuałem Mitry jaki znamy.

Podczas studiowania tego niezmiernie pouczającego Rytuału ograniczenia tej książki nie pozwalają na kompletny opis, a bez tego obawiam się, iż wielu czytelników nie będzie w stanie docenić jego wartości.

Mimo epigraficznego bogactwa tego dzieła, teksty starożytnych pisarzy, którzy traktują o religii Mitry, są, z rzadkimi wypadkami, ubogie w informacje na temat doktryn oraz głębszych znaczeń tych znanych misteriów, i stąd też rytuał, który ukazuje naturę głównego sekretu, do którego prowadzili nas bracia niższego stopnia mistycznych rytuałów, okazuje się być niezwykle cenny.

Mówi on o odzieniach z ciałem i tchnie życie w to co dotychczas było tylko suchymi kośćmi i szkieletem.

Skrupulatna praca belgijskiego hellenisty Franza Cumonta, który opracował każdą dostępną informację na ten temat, pozwala nam cieszyć się każdą zachowaną informacją dotyczącą tego zagadnienia.

Dwa okazałe poczwórne tomy dzieła Cumonta, pt: Textes et Monuments figurés relatifs aux Mystères de Mithra na długo pozostaną najbardziej wiarygodnym źródłem wiedzy na ten temat, a wdzięczność za dogłębne opracowanie tego działu należy się Cumontowi, który poświęcił dziesięć lat na stworzenie tego dzieła.

Tom drugi, który jest bogaty w nie mniej niż 493 postacie i 9 heliografów, zawiera: (I.) reprodukcję orientalnych, greckich i łacińskich tekstów literackich (II.), inskrypcje tekstów epigraficznych, (III.) ozdobne monumenty oraz podstawowe wierzenia. Pierwszy tom, który zawiera 14 dodatkowych postaci oraz mapę, jest poświęcony częściowo krytycznemu wstępowi, w którym to heterogeniczna i pokaźna ilość informacji jest zręcznie analizowana, oraz częściowo wnioskom, które zostały wyciągnięte z dostępnych źródeł.

Cumont dołożył wszelkich starań aby usunąć wszelką subiektywność ze swojego dzieła. Ale jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, iż sekrety Mitriaki były ściśle strzeżone przez wszystkich jej wyznawców, i że ani jeden Ojciec Kościoła nie mógł posiąść tajemnic zazdrośnie strzeżonych obrządków i doktryn, będziemy mogli dostrzec, że elementy subiektywizmu i spekulacji są sporą częścią wniosków nawet tak zagorzałych obiektywistów jak Cumont.

Nawykiem niemieckiej szkoły jest to, że mimo swej doskonałości metodologicznej, pozostawia treść, badając tylko elementy głównych doktryn tradycji wraz z elementami podobnej natury. Jeżeli zwrócimy uwagę na tak zwane „źródła” i „prototypy”, należy stwierdzić, że owa materia ma gdzieś swój koniec.

Prawdą jest, iż można osiągnąć czysty obiektywizm ale w domenie religijnej, z każdym dniem staje się coraz bardziej jasne, że wiele doktryn, które dotychczas uważano za bezpośrednie, fizyczne pochodne dawniejszych religii, powstały niezależnie, na bazie naturalnej ewolucji ludzkiej duszy i umysłu, to znaczy, że ich źródło jest subiektywne a nie obiektywne. Ludzka dusza posiada potrzeby, które chce zaspokoić i we wszystkich etapach i czasach w kulturze, podobne środki satysfakcji zostały osiągnięte dlatego, że człowiek jest tylko człowiekiem.

Historia ewolucji tradycji religii Mitry w ówczesnej Azji i jej ciągły rozwój - gdyż rozprzestrzeniała się ona jak dziki ogień na cały obszar Imperium Rzymskiego w pierwszym wieku naszej ery - jest bardzo pouczająca, jednak najbardziej interesująca dla wielu z nas jest wewnętrzna natura tej religii.

Kwestia ta, jednakże, nastręcza nam ogromnych trudności zważywszy na fakt, że była ona tak zazdrośnie strzeżona. Mimo, iż posiadamy ponad 400 zapisów, 500 rzeźb oraz podstawowych wierzeń, nie jesteśmy w stanie zrekonstruować doktryn.

To tak jakby religia chrześcijańska zniknęła ze świata na tysiąc pięćset lat, a jedyny ślad, który pozostał to kilkaset pomników i kościoły. Czego moglibyśmy się dowiedzieć z tego na temat doktryny wiary? Jak z pozostałości moglibyśmy zrekonstruować historię Boga, doktryny zbawienia, rytuały czy liturgię?

Niemniej jednak, fragmenty informacji, które jawią się w tych pozostałościach są ogromnej wagi dla historii porównawczej religii i rzucają światło na wiele problemów.

Mitraizm, który szerzył się w całym świecie rzymskim przez pierwsze cztery wieki naszej ery, choć był najsilniejszy, nie był jedynym źródłem religii, który sięgnął świata Zachodu.

„Postwygnaniowy” judaizm był silnie zabarwiony mazdaizmem w formie faryzeizmu. Choć niektórzy nie zgadzają się z tym stwierdzeniem, wyznawcy faryzeizmu (z greckiego „pharisaoi”, z aramejskiego „perishaya”, z hebrajskiego „perushim”), zawdzięczają swoje imię tym, których doktryny wyznawali. „perashim” w transliteracji na hebrajski brzmiałoby persi, tak jak w dzisiejszym języku indyjskim. Nie tylko faryzeusze, którzy stopniowo stworzyli grupę wśród Żydów przepojeni byli ideami mazdaizmu, ale też wiele szkół natury gnostyckiej i mistycznej powstało w Syrii i Arabii, gdzie można było zauważyć wpływy tradycji magów. Takie szkoły z jednej strony wiązały żydowski i semicki gnostycyzm a z drugiej schrystianizowaną gnozę.

Należy zaznaczyć iż Szymon, którego naukę Ojcowie Kościoła uważali za wczesną heretycką gnozę w świecie chrześcijańskim, został uznany za wyznawcę tradycji magów, zaś Wielkie Obwieszczenie, które było podstawowym dokumentem w tradycji szymonowej, jest pełne magijskiej tradycji. Co więcej imiona takie jak Æons w schrystianizowanych systemach gnostyckich, wywodzą się z etycznych abstrakcji tak jak imiona Amshaspandów w Aweście.

Nie tylko istnieje wiele śladów tych wpływów w niektórych z chrześcijańskich gnostyckich dokumentów, które się zachowały, tak jak na przykład w systemie podlegającym koptyjskim pracom gnostyckim, zawartym w Kodeksie Askewa i Bruce. Wiele wskazuje też na fakt, iż duża część literatury wywodzi się z doktryn Zoroastra oraz jego mazdejskich następców oraz bezpośrednio mu przypisanych greckich pisarzy. Literatura ta czytywana była w niektórych chrześcijańsko-gnostyckich kręgach, do niej odnosi się również Porfiriusz w swoim Życiu Plotyna, podając listę gnostyków, przeciwko którym jego pan napisał słynne dzieło Enneady.

Co więcej piękny syryjski Hymn do Duszy, który zwany jest również Hymnem Szaty Chwały, i który z pewnością jest pracą chrześcijańskiego gnostyka Bardesanesa, jest uważany przez niektórych za niemalże całkowicie oparty na doktrynach magów. Byłby to zatem dobry materiał do odkrywania tajemnych sekretów magianizmu, co w rezultacie pomogłoby zrozumieć najważniejsze doktryny Mitriaki i mam nadzieję na omówienie ich w swoich następnych pracach.

Choć prawdą jest, iż władcza religia Achemenidów, z linii Cyrusa, Dariusa i Kserksesa i pozostałych z tej linii nie miały żadnego wpływu na Grecję, jest wielce prawdopodobnym, iż miała ona znaczny wpływ na miasta greckie Azji Mniejszej. Pomijając stwierdzenie, iż Pitagoras przez wiele lat stykał się z religią magów w Babilonie oraz, że został wtajemniczony w wiele obrządków, jestem niemalże pewny, ze Heraklit z Efezu (ur. 524-475 p.n.e.) był silnie zainspirowany magijskimi ideami. Nie tylko wpływ Heraklita na myśl grecką był ogromny. Gnostycy chrześcijańscy jak i trismegistyczna tradycja postrzegała go jako zainspirowanego prze Logos czyli tego, który mówi „logoi”.

Podbój Egiptu w szóstym wieku przez wojsko perskie wpłynął na szerzenie się mazdejskiej wiary, w kraju gdzie religia była wielbiona. Obudziła ona ciekawość we wtajemniczonych uczonych tego kraju, którzy zajmowali się już religią magijską.

Co więcej, podbój Wschodu przez Aleksandra zbliżył Grecję do wszystkich krajów, w których rozprzestrzeniał się magianizm, a kontakt ten przyczynił się do rozprzestrzenienia wiedzy na temat doktryn mazdejskich między uczonymi.

Co więcej, kiedy Aleksandria stała się intelektualnym centrum greckiego świata, zainteresowanie magizmem wzrosło. Dowiadujemy się również, iż jeden z bibliotekarzy słynnego Brychejonu i Hermipusu, uczeń Kalimakusa, nie tylko pisał o Trzech Magach w kilku księgach ale jeśli wierzyć Plinowi, katalogował on prace Zoroastra w wielkiej bibliotece i wyliczył, iż bogactwo tych wersów sięga liczby 2,000,000.

Magianizm nie sięgnął jednak Aleksandrii w swojej pierwotnej formie, bo zawierał w sobie elementy chaldeizmu.

Księgi Chaldeizmu były również znane w Aleksandrii. Poeta Zosimos, odnosząc się do tradycji chaldejskiej, partyjskiej, mazdejskiej i hebrajskiej mówi, iż można był je odnaleźć w „kolekcji ksiąg Ptolemeusza, którą przechowywano w każdej świątyni, zwłaszcza w Serapeum”.

Serapeum było drugim największym budynkiem, w którym mieściła się światowej sławy Biblioteka, gdzie przechowywano zwoje, które nie mieściły się już w Bruchejonie.

Księgi te były w obiegu nie tylko w oryginalnych językach w Syrii, Palestynie i Arabii, zwłaszcza między licznymi mistycznymi i gnostyckimi społecznościami, ale i w Egipcie. Zosimus informuje nas później, iż zostały one przetłumaczone na język grecki i egipski.

Możemy przypuszczać, iż na takich właśnie tłumaczeniach oparty został poemat Wyrocznie Chaldejskie oraz poemat Wyrocznie Zoroastra. Z pewnością dzieła te były w obiegu w drugim wieku, mogły też istnieć wcześniej w obecnej formie.

Pamiętając o tym, że od czasów Porfiriusza oraz później, późna szkoła platońska wysoko ceniła te Wyrocznie, oraz że w tym samym czasie Porfiriusz zaznajomił się z misteriami Mitry oraz że wiodący filozofowie szkoły byli początkującymi w tych misteriach, możemy mieć nadzieję na odkrycie zarysu doktryn głównych, podążając śladami innymi niż Cumont. Jednak rozważania na ten temat pozostawię na czas, kiedy zajmę się interpretacją tego wiersza w następnej książce.

Wszystko to wskazuje na fakt, że zanim misteria Mitry zyskały popularność (jak to wiemy z pomników) w Imperium Rzymskim, doktryny magijskie już dawno miały wpływ na religijną myśl grecką.

Jak już jednak wykazaliśmy, doktryny magijskie, o których mówiliśmy, nie były czysto irańskie. Magianizm już wtedy był mieszkanką. Bez względu na podziały i reformy wewnątrz swojej oryginalnej, czystej aryjskiej tradycji, począwszy od czasów Cyrusa, miał on wiele elementów wiedzy astralnej i praktyk teurgicznych, złożonych semiotycznych zasad religijnych, które uformowały kulty Babilonu. Jak to często się zdarza w historii świata, zdobywcy na wojnie byli zdobywani w pokojowy sposób.

Ten nurt magianizmu dotarł do nas prosto z Babilonu, przez Syrię do hellenistycznej Grecji. Nurt, który nazywany jest później jako misteria Mitry przyszedł w inny sposób. Dojrzewał on najpierw w Armenii, Poncie i Kapadocji (tj. we wschodniej części Azji Mniejszej), absorbując nowe elementy z kultur rdzennych, a przekazywany był drogą morską i ścieżkami zbrojnymi do Imperium Rzymskiego.

Niemniej jednak tradycja mitraistyczna mimo absorpcji i zaadaptowania obcych elementów, ściśle trzymała się swoich pierwotnych mitów, obrządków i doktryn, tworząc prawdziwą ezoterykę swojego kultu. Twierdzi się, iż zawierała ona secretum secretorum misteriów.

Tradycja Mitriaki znajduje się w kręgu zainteresowania nie tylko studentów historii wpływu wiar orientalnych na kulturę i religię Zachodu ale jest też wartościowa dla „Parsi” i dla wszystkich studentów ksiąg Zend i Pahlavi, którzy utrzymują, iż tradycja Awesty wywodzi się bez wątpienia - w głównym nurcie - z bezpośredniej religii mazdejskiej i dlatego też prace zachodnich pisarzy klasycznych są odrzucane, kiedy ci nie zgadzają się z tymi dokumentami.

Z drugiej zaś strony faktem jest, iż tradycje mitraistyczne posiadają cechy, które bardziej przypominają wierzenia i praktyki Wielkich Królów - Szachinszachów (odpowiednik europejskiego cesarza oznaczał „króla królów” - z perskiego szach - król - przyp. red.) z linii Achemenidów niż do pism Zend, a w późniejszym czasie do pism perskich. Darmsteter spierał się o to, że mazdaizm awestyjski był zreformowany później, i jako, że była to systematyczna reforma zoroastryjskiego magizmu, działał on w okresie dynastii Sasanidów (226-628 r. n.e.). Cumont zgadza się z tym poglądem i utrzymuje, iż tradycje mitraistyczne zachowują więcej z cech pierwotnych wiary irańskiej niż pisma Zend.