Neuronauka od podstaw. Vademecum dla terapeutów, doradców i trenerów - ebook

WSTĘP

Wytwory ludzkiego mózgu, częściej niż sam mózg, fascynowały wszystkie cywilizacje od niepamiętnych czasów. Antyczni Grecy upatrywali w mózgu albo centrum całego organizmu (o czym wspomnimy w rozdziale I), albo współpracujący z sercem organ ochładzający krew, Babilończycy choroby uznawane dziś za neurologiczne wiązali nie z mózgiem, lecz z siłami nadprzyrodzonymi (choć ich zaciekawienie tymi przypadłościami było znaczące), z kolei Egipcjanie przygotowując zwłoki do życia wiecznego, usuwali mózg z czaszki w przekonaniu o jego nieprzydatności w zaświatach.

Można nie bez przesady powiedzieć, że zainteresowanie mózgiem osiąga dziś apogeum. Popularność prowadzonych nad nim badań oraz przenikanie ich rezultatów do niezliczonych publikacji (czasopism, książek, stron internetowych) to ogromna zasługa interdyscyplinarnej dziedziny, jaką jest neuronauka (niekiedy stosuje się zamiennie termin kognitywistyka, neuronauka poznawcza/kognitywna, lub mniej precyzyjnie - neurobiologia, choć trzeba powiedzieć, że pomiędzy wspomnianymi specjalnościami istnieją subtelne różnice).

Podstawowa znajomość biologicznego podłoża stanów emocjonalnych i uczuciowych, zaburzeń kondycji psychicznej czy też procesów uczenia się i adaptacji, wydaje się szczególnie istotna w zawodach związanych z szeroko rozumianą pomocą psychologiczną i wspieraniem rozwoju osobistego człowieka. Pozwala ona zarówno samym specjalistom, jak i klientom/pacjentom zrozumieć, że wszelkie smutki i radości, mechanizmy reagowania, dysfunkcje i talenty, znajdują swoje wytłumaczenie w przebogatym świecie ich układu nerwowego.

Pomysł na napisanie tej pracy wypłynął z poczucia potrzeby publikacji, w której zainteresowany Czytelnik znajdzie zwięźle przedstawione i możliwie przystępnie zsyntetyzowane informacje wstępne, dzięki czemu lektura takich autorów jak Damasio, Gazzaniga, Pinker czy LeDoux nie będzie wymagała dodatkowo szukania definicji niezrozumiałych pojęć czy zjawisk. Ze względu na czysto popularyzatorski charakter Vademecum świadomie zrezygnowałem z aparatu krytycznego. Jak wspomniałem, praca ta nie jest pracą naukową. Wiele zagadnień, które wydają się istotne z punktu widzenia neuronauki zostało celowo pominiętych. Uznałem bowiem, że zwięzłość i syntetyczność wymagają szczególnej selekcji materiału, pominąłem zatem problemy, które wydały się mniej związane z praktyką szeroko rozumianego wsparcia i rozwoju osobistego człowieka.

Przygotowując to krótkie wprowadzenie korzystałem przede wszystkim z opracowań wymienionych w rozdziale XI oraz w bibliografii. Nie prezentuję tu żadnych swoich autorskich badań, prawdę mówiąc mam raczej zacięcie „opowiadacza” niż eksperymentatora.

Podtytuł sugeruje, że adresatami tej pracy są przede wszystkim osoby zajmujące się pracą z drugim człowiekiem. Istotnie bowiem, odczuwam głęboką potrzebę popularyzowania tej podstawowej wiedzy w możliwie szerokich kręgach osób wykonujących tego rodzaju zawody lub do nich się sposobiące, by potrafiły choć najprościejuzasadnić biologiczne podłoże procesów, przez które przeprowadzają osoby dążące do określonych zmian w swoim życiu.

Na koniec pozostaje mi poprosić łaskawego Czytelnika, by w przypadku, gdy cokolwiek z prezentowanej przeze mnie treści pozostawałoby niejasnym, potraktował to jako zachętę do własnego zgłębiania tematu.

Autor

Rysunek 1. Przekrój mózgu z ważniejszymi strukturami (wykaz źródeł wszystkich rysunków wykorzystanych w niniejszej publikacji znajduje się w części zatytułowanej Źródła ilustracji, zamieszczonej na końcu opracowania)ROZDZIAŁ I

ZAJRZEĆ POD CZASZKĘ

- CZYLI DZIEJE NEURONAUKI W PIGUŁCE

Za pierwszego neurobadacza w historii można uznać Alkmajona. Zapewne większość słyszy to imię po raz pierwszy. Z całą pewnością nie wspominano o nim w szkole, a i na studiach (nawet psychologicznych czy historycznych) mogło nie być okazji. Jednym z powodów tej zasłony milczenia jest szczątkowość informacji, jakie na jego temat przetrwały. Żył prawdopodobnie na przełomie VII i VI w. p.n.e. w greckim mieście Krotona i zasłynął ze stwierdzenia, które można potraktować jako motto do całej współczesnej nauki o mózgu: „Ze wszystkich organów w człowieku, mózg ma największą moc”. Z dzisiejszej perspektywy wydaje się to oczywiste, jednak 2500 lat temu wcale takie nie było. Większość pierwszych filozofów uważała raczej serce za najważniejszy organ w ludzkim ciele. A i dziś w potocznej mowie (oraz w świadomości wielu ludzi) serce zdaje się grać pierwsze skrzypce, kiedy chodzi o uczucia, emocje czy więzi.

STAROŻYTNOŚĆ

- VII w. p.n.e. – Alkmajon z Krotony uznaje mózg za organ centralny w ludzkim ciele
- V/IV w. p.n.e. – Hippokrates („ojciec medycyny”) uważa, że w mózgu mają swoje źródło najcięższe choroby (zwłaszcza padaczka, nazywana przez Greków „świętą chorobą” z uwagi na przekonanie o jej boskim pochodzeniu)
- IV w. p.n.e. – Arystoteles twierdzi, że to nie mózg, a serce stanowi centrum organizmu. Zadanie mózgu ogranicza do ochładzania krwi
- IV w. p.n.e. – Herofilos, grecki anatom działający w egipskiej Aleksandrii (wówczas nad Nilem rządzili Grecy) dzieli nerwy obwodowe (czyli te, które oplatają ludzkie ciało) na czuciowe i ruchowe
- IV w. p.n.e. – Erasistratos, grecki anatom również działający w Aleksandrii (i znający się z Herofilosem) dzieli ludzkie mózgowie na część większą (mózg) oraz mniejszą (móżdżek). Uważa ponadto, że ilość bruzd w korze mózgowej świadczy o poziomie intelektu
- II w. n.e. – Galen, rzymski anatom, opatrując (a czasem podobno też torturując) gladiatorów odkrywa płyn mózgowo-rdzeniowy, uznając, że jest on siedliskiem duszy (zwanej przez niego pneumą)

Nie dziwmy się, że średniowiecze nie przynosi szczególnych odkryć w zakresie badań nad mózgiem. W czasie światopoglądowej dominacji religii zakazywano sekcji zwłok (ze względu na ich świętość), a padaczkę uważano chętniej za rodzaj nawiedzenia aniżeli chorobę. Prawdziwą rewolucję przynoszą czasy nowożytne.

Rysunek 2. Hippokrates

NOWOŻYTNOŚĆ

- XVI w. – Andreas Vesalius, flamandzki anatom, odrzuca twierdzenia Galena i powtarza za Hippokratesem, że centrum organizmu stanowi mózg
- XVII w. – Thomas Willis, angielski lekarz, wykładający w Oksfordzie, lokuje w móżdżku źródło automatycznych, „zwierzęcych” odruchów. Twierdzenie to jest bliskie współczesnemu rozumieniu zadań tego organu, do których należy m.in. koordynacja ruchowa (choć najnowsze badania łączą móżdżek również z bardziej złożonymi procesami)
- XVIII w. – Luigi Galvani, lekarz i filozof z Bolonii, twierdzi (błędnie), że wszystkie ludzkie tkanki zawierają potencjał elektryczny. Jednak dzięki temu ustaleniu naukowcy przyjrzeli się baczniej elektryczności mózgu
- XIX w. – Paul Broca, francuski chirurg, umiejscawia ośrodek mowy w przedniej części lewego płata skroniowego
- XIX w. – Carl Wernicke, niemiecki psychiatra, lokalizuje ośrodek odpowiadający za rozumienie mowy w tylnej części lewego płata skroniowego
- XIX w. – Camillo Golgi, włoski lekarz patolog, dowodzi, że ludzki mózg nie jest jednolitą masą, lecz składa się z drobnych włókienek
- XIX w. – Ramon y Cajal, hiszpański anatom, dzięki specjalnemu barwieniu preparatów wyodrębnia komórki nerwowe, dostrzegając synapsy (wraz z Golgim otrzymał w 1906 roku Nagrodę Nobla)

Rysunek 3. Paul Broca

WSPÓŁCZESNOŚĆ

- Lata 20. XX w. – Otto Loewi, austriacki farmakolog, odkrywa istnienie neuroprzekaźników
- Lata 40. XX w. – Donald Hebb, kanadyjski psycholog, przekonuje, że uczenie się jest wynikiem powstawania połączeń między neuronami oraz ich wzmacniania
- Lata 70. XX w. – Paul MacLean, amerykański lekarz, opisuje trójwarstwową budowę mózgu, nazywając poszczególne piętra, od najstarszego poczynając: mózgiem gadów (pień mózgu), mózgiem starych ssaków (układ limbiczny), mózgiem nowych ssaków (kora mózgowa)
- Lata 70. XX w. – dynamiczny rozwój technik obrazowania mózgu
- 1990-2000 – „Dekada Mózgu” ogłoszona przez prezydenta USA George’a Busha Seniora
- Lata 90. – pojawienie się Prozacu („tabletki szczęścia”) i rozwój nieotępiających środków psychofarmakologicznych (tzw. grupa leków SSRI) przeciw zaburzeniom depresyjnym
- 2012-2022 – „Dekada Umysłu” ogłoszona w manifeście badaczy z amerykańskiego George Mason University

Koniec wersji demonstracyjnej.