Notaty do historyki. Z rękopisu, 1815 - ebook

Po­mi­nąw­szy mnó­stwo oko­licz­no­ści sta­ją­cych do hi­sto­rycz­ne­go opo­wia­da­nia, czło­wiek i rze­czy ludz­kie roz­wa­ża­ne i opo­wia­da­ne w ko­lei cza­su sta­no­wią naj­sil­niej­sze zna­cze­nie hi­sto­rii, któ­rą na uwa­gą bie­rze­my. Przed­mio­tem hi­sto­rii jest w każ­dym ra­zie stan lu­dzi i ich czyn­no­ści (ludz­kość), w ogó­le al­bo­li w szcze­gó­łach, w po­je­dyń­czo­ści, w da­nym cza­sie i miej­scu, z oko­licz­no­ścia­mi i wy­pad­ka­mi, wła­sno­ścia­mi i czyn­no­ścia­mi, z któ­rych stan wy­nik­nął (któ­re ten stan spra­wia­ły) i któ­re nań wpły­wa­ły. Wy­ba­dy­wać: er­fo­schen u dar­stel­len. W nad­to ogól­nym więc wzię­ciu hi­sto­ria, za­sta­na­wia­jąc się nad oko­licz­no­ścia­mi w cza­sie i prze­strze­ni zmy­słom pod­pa­da­ją­cy­mi; w ści­ślej­szym, opo­wia­da­jąc je w ko­lei cza­su, w naj­ści­ślej­szym wzię­ciu, za­cho­wu­jąc te po­wyż­sze opi­sy, zaj­mu­je się spra­wa­mi ludz­ki­mi . A w tym wi­do­ku ob­szer­ne dla ro­dza­ju ludz­kie­go przy­no­sząc po­żyt­ki, jako te­stis tem­po­rum jest wi­ze­run­kiem dla każ­de­go wie­ku i czło­wie­ka, 1) jest szko­łą do­świad­cze­nia, po­zna­wa­nia lu­dzi, pro­stu­je ser­ce, wska­zu­jąc do­sko­na­le­nie się jego rodu, jego prze­mia­ny, 2) wzno­si umysł czło­wie­ka i za­pa­la go, za­chę­ca do więk­sze­go ży­cia, 3) kie­ru­je w czyn­nym ży­ciu pu­blicz­nym etc, oży­wia wę­zły spo­łecz­ne, za­go­rzal­stwo ła­go­dzi, ludz­kość i mo­ral­ność za­szcze­pia. A w tym wi­do­ku po­żyt­ku wy­le­wa się pra­ca hi­sto­ry­ka w roz­wi­nię­cie spraw ludz­kich i oko­licz­no­ści in­te­re­su­ją­cych ród ludz­ki w ca­łej zu­peł­no­ści. Nie dość ogół na­po­my­kać, uwa­gi pra­wić nad wy­pad­ka­mi, któ­re na myśl słu­cha­czo­wi naj­świa­dom­sze­mu nie przyj­dą, jak trze­ba wstę­po­wać w szcze­gó­ły. Wy­łusz­cza­jąc wszyst­ko w związ­ku przy­czyn i skut­ków, naj­szcze­gól­niej­szy przed­miot hi­sto­rycz­ny, względ­nie do spraw ludz­kich uwa­ża­ny, wy­ma­ga roz­wi­nię­cia mnó­stwa in­nych oko­licz­no­ści na nie­go wpły­wa­ją­cych .

Spo­sób ten po­wie­ści hi­sto­rycz­nej jest zwa­ny prag­ma­tycz­nym, czyn, za­trud­nie­nie, czyn­ność, rzecz – stąd πράγμa obo­wiąz­ki pu­blicz­ne, stan pań­stwa po­li­tycz­ny i eko­no­micz­ny. W ob­szer­nym wzię­ciu zna­cze­nia rze­czy, czyn­no­ści, w nie­zmier­nie nie­ozna­czo­nym prze­stwo­rze wy­raz ten uży­wa­my i w hi­sto­rycz­nej prag­ma­tycz­nej po­wie­ści; rów­nie do wy­żej wspo­mnia­ne­go spo­so­bu od­no­sząc się, za­rów­no słu­ży hi­sto­rii po­li­tycz­nej, jak i in­nym hi­sto­rycz­nym po­wie­ściom.

W naj­ści­ślej­szym więc uwa­ża­niu hi­sto­ri; jako po­wie­ści, z ko­lei cza­su ty­czą­cych się lu­dzi, jesz­cze spo­sób pro­wa­dze­nia tej po­wie­ści, jesz­cze ści­ślej­sze, a ra­czej wy­bor­niej­sze dla hi­sto­rii wska­zu­je stop­nie, na któ­rych osta­tecz­nie już przez wy­bór, przez uwa­gę naj­wyż­szo­ści wi­do­ku naj­więk­szej za­cno­ści sta­je hi­sto­ria po­wszech­na, zaj­mu­ją­ca się róż­nym po­stę­pem w do­sko­na­le­niu się rodu ludz­kie­go, in­te­re­sa­mi na­ro­dów tak ze­wnętrz­ny­mi, jak we­wnętrz­ny­mi.

W tym więc i naj­ści­ślej­szym, i naj­wy­bor­niej­szym wi­do­ku, żeby być hi­sto­ry­kiem, trze­ba uspo­so­bie­nia, róż­nych po­mo­cy i wiel­kich a cią­głych ob­ser­wa­cji. Trud­ne tu są i na­der cięż­kie uka­zu­ją dro­gi, pra­wie nie­po­dob­ne do na­le­ży­te­go na wszyst­kich ich punk­tach ob­ję­cia, z któ­rych wie­le bar­dzo mimo naj­więk­szej pra­cy spraw­dza­ją czę­sto Qu­in­ti­lia­nu­sa sło­wa: Ni­hi1

pra­ecep­ta atque ar­tes va­lent nisi ad­iu­van­te na­tu­ra. Z tym wszyst­kim jest hi­sto­ria wie­le pra­cy wy­ma­ga­ją­ca; sta­je się wiel­ce po­ży­tecz­ną, a na­wet po­trzeb­ną dla każ­de­go, tak żeby z więk­szym po­żyt­kiem mo­gła być trak­to­wa­ną. Je­że­li od chcą­cych zo­stać hi­sto­ry­ka­mi wy­ma­ga wie­lu zna­jo­mo­ści in­nych , tak przy­zwo­itym jest, aby każ­dy na­wet na­by­wa­ją­cy praw­dzi­wych wy­obra­żeń hi­sto­rycz­nych znał je z po­sta­ci przy­najm­niej.

Po­win­ny więc być zna­ne hi­sto­ry­ko­wi fe­no­me­na przy­ro­dze­nia, sto­sun­ki na­tu­ry spo­łe­czeństw ludz­kich; na­tu­ra ludz­ka w fi­lo­zo­ficz­nym jej roz­wi­nię­ciu – bo na tym bu­du­je swe ro­zu­mo­wa­nia. Nad­to zna­jo­mość po­cząt­ko­wych przy­najm­niej ma­te­ma­tycz­nych nauk, ję­zy­ków, ile być może, naj­ob­szer­niej i naj­do­kład­niej.