Od Safony do Sibylli. O twórczości kobiet, które miały odwagę zmieniać świat - ebook

WPROWADZENIE

Umysł, zwany historycznym, nie sięga poza papier, żeby znaleźć ciało i krew. Myśl podporządkowuje się dokumentowi. Z natury rzeczy jednak dokumenty pochodzą od potężnych, od zwycięzców. Tak więc historia nie jest niczym innym niż kompilacją zeznań złożonych przez morderców o ich ofiarach i o sobie samych .

Miejsce kobiet w życiu intelektualnym Europy od antyku po wiek XIX, a być może jeszcze dłużej, uzależnione było od ich miejsca w sferze publicznej i rodzinnej. Kobiety pozostające w zależności od wpływu instytucji społecznych obowiązywała zasada podporządkowania i posłuszeństwa względem państwa, Kościoła i rodziny. Praktykowane od stuleci (i w różnych kulturach) binarne porządkowanie ludzi skutkowało tym, że kobiety utożsamiane ze sferą domową usytuowano w relacji podporządkowania jako mniej ważne od mężczyzn i sfery publicznej. W takich warunkach emancypacja intelektualna kobiet stawała się trudna, ale nie niemożliwa, na co wskazuje m.in. niniejsze opracowanie. Poglądy mizoginiczne, odziedziczone po setkach lat przekazu kulturowego, reprezentowali nawet najwybitniejsi przedstawiciele nauki, a nośnikiem negatywnego stereotypu na temat kobiet były, i są nadal, również kobiety. Przeważała w rzeczonych poglądach ocena deprecjonująca kobietę, uwypuklająca jej niepełnowartościowość, bierność oraz niższość moralną wobec mężczyzny. Powszechne było akcentowanie „biologiczności” kobiety oraz uznawanie jej jako istoty „wykastrowanej”, a przez to „antykulturalnej”. Przypisanie kobiety sferze rodzinnej i reprodukcyjnej odbierało jej tym samym możliwość czynnego uczestniczenia w działalności twórczej. Świat twórczości, obok m.in. świata polityki i finansów, postrzegany był przez wieki jako metonimia świata mężczyzn, a stan wykluczenia z tej hermetycznej przestrzeni był uznawany za atrybut kobiecości. Mimo tego wykluczenia (a czasem dzięki niemu) kobiety wykazywały twórczą postawę, przejawiającą się w aktywnym stosunku do rzeczywistości. Chociaż spotyka się opinie mówiące, że nie istnieje płeć biologiczna, która nie miałaby jednoznacznego charakteru kulturowego, to jednak usytuowanie którejkolwiek z płci w relacji podporządkowania jawi się jako decyzja arbitralna.

Wyniki wielu naukowych dociekań pokazują, że w historii piśmiennictwa kobiety zaznaczyły swą obecność od czasów starożytnych. Po przebadaniu specjalistycznej literatury przedmiotu wyłoniono dane o autorkach tworzących od starożytności po wiek oświecenia. Zawartość tak powstałego wykazu została następnie zweryfikowana – porównano to, co on zawiera, z tym, co kryją katalogi PAN BG. Przeprowadzona kwerenda pozwoliła ustalić obecność kilkunastu dzieł, których autorkami były kobiety pisarki. Następnie sprawdzono z autopsji obecność pozycji znalezionych w katalogu. Statystyka dzieł pisarek ujętych w katalogu PAN BG jest tylko do pewnego stopnia reprezentatywna dla ukazania pełni zjawiska uczestniczenia kobiet w procesie zdobywania i przekazywania wiedzy. Jak pokazuje wykaz autorek stworzony przez K. Estreichera, w samej Polsce istniała liczna grupa kobiet (ok. 500 nazwisk) tworzących na przestrzeni XVI-XIX w. – jeśli dodać do tej liczby kobiety tworzące w innych częściach świata, powstaje bogate repozytorium autorskie. W wyniku kwerendy przeprowadzonej w oparciu o katalog autorski wyselekcjonowano 12 pisarek, co choć w niewielkim stopniu oddaje stan liczbowy tworzących kobiet w wyżej wymienionym okresie, to jednak można uznać za pozytywny rezultat poszukiwań, z uwzględnieniem z jednej strony warunków socjoekonomicznych, w których przyszło kobietom pisarkom żyć, z drugiej zaś strony specyficznej polityki gromadzenia zbiorów w gdańskiej książnicy obowiązującej przez okres trwania tej instytucji. Kwerenda nie dotyczyła zasobów rękopiśmiennych, lecz jedynie starodrucznych (w tym inkunabułowych), czyli wydanych między końcem XV w. a XVIII w. Chronologiczny podział uwzględniający daty urodzin i działalności autorek pozwolił dokonać podziału zgromadzonego materiału na pięć grup, obejmujących kolejno pisarki żyjące w czasach helleńskiej starożytności (Safona, Teano), autorki tworzące w czasach nowożytnych, w epoce średniowiecza (Rozwita z Gandersheim, Trotula, Hildegarda z Bingen, Heloiza), pisarki okresu renesansu (Kasandra Fedele, Olimpia Fulvia Morata , Elisabetha Joanna Westonia), barok reprezentowany jest w osobie Marii Cunitii, a Anna Whitfeld i Maria Sibylla Merian są przedstawicielkami okresu oświecenia. Ze względu na przyjęte ramy chronologiczne tego opracowania nie można w nim znaleźć informacji o dziełach autorek z XIX w. i czasów późniejszych, których dorobek naukowy czy artystyczny przechowywany jest w zbiorach PAN BG. Celowo pominięto wiek XIX, ponieważ twórczość kobieca w tym okresie jest już dobrze znanym faktem i ma bogatą literaturę przedmiotu oraz wiele przykładów w zbiorach bibliotecznych. W efekcie wyżej opisanych działań powstał wykaz dzieł 12 autorek – wybitnych postaci. Dzieła te są odnotowywane przez katalogi PAN BG i przetrwały różne zawieruchy dziejowe w magazynie zbiorów specjalnych, zasadniczo jako edycje krytyczne, tłumaczenia oraz wydania pierwsze.

------------------------------------------------------------------------

S. Weil, Wybór pism, przeł. C. Miłosz, Paryż 1958, s. 293. Pracę współczesnych badaczy przeszłości ocenia się dzisiaj inaczej. A. Rosner pisze: „ jakże dawno bowiem taka wizja pracy (o jakiej wspomina S. Weil – uwaga U.S.) i warsztatu historyka odeszła do przeszłości. Różnorodność źródeł – nie tylko „papierowych”, nowe metody badań – nie tylko paleograficznych – to nie tylko eksperymenty naukowe, ale kanon kształcenia i pracy historyków; inne podejście uważane jest za błędne i wręcz szkodliwe” (zob. A. Rosner, Czy historyk prawa winien czytać rozważania etnograficzne?, „Studia z dziejów państwa i prawa polskiego” 2006, 9/2, , s. 377-391, strona internetowa: file:///C:/Documents%20and%20Settings/Admin/Moje%20dokumenty/Downloads/Anna_Rosner-czy_historyk_pr_377-391.pdf, data dostępu: 11 III 2014 r.; zob. W.H. Sherman, Used books. Marking Readers in Renaissance England, Philadelphia 2009, s. 53-67 (Reading the Matriarchive).

H. Dziechcińska, Kobieta w życiu i literaturze XVI i XVII wieku: zagadnienia wybrane, Warszawa 2001, s. 27, 47.

E. Kraskowska, Czytelnik jako kobieta. Wokół literatury i teorii, Poznań 2007, s. 35; A. Piętka, Płeć – biologiczna i kuturowa (teoria gender), „Wiedza i Edukacja”, http://wiedzaiedukacja.eu/archives/16328, data dostępu: 11 III 2014; por. Ch. Regina, Przemoc kobiet: historia społecznego tabu, Warszawa 2013, s. 136, 192 i in.

Jako reprezentantki dyskryminowanej, nisko społecznie ocenianej grupy, utożsamiając się w pełni ze swoją rolą „gorszych”, podziwiają mężczyzn, identyfikując ich z przedstawicielami grupy bardziej uprzywilejowanej (zob. J. Mandrosz, Kobiety, które nie lubią kobiet, http://grajwysoko.pl/kobiety-ktore-nie-lubia-kobiet.html, data dostępu: 11 III 2014).

H. Horney, Psychologia kobiety, Poznań 2012, s. XVIII-XI.

E. Kraskowska, op. cit., s. 35.

Ibidem; A. Piętka, op. cit.

Problematyką kobiecą, tak żywo dyskutowaną na łamach współczesnych opracowań naukowych, interesowało się wielu badaczy już od XIX w., zob.: M. Bogucka, Gorsza płeć, kobieta w dziejach Europy od antyku po wiek XXI, Warszawa 2006 (w szczególności s. 7-12); A. Głowacka-Penczyńska, Kobieta w małych miastach Wielkopolski w drugiej połowie XVI i w XVII wieku, Warszawa 2010, s. 10-12. Należy przy tym pamiętać, że przed wiekiem XIX również interesowano się kwestią twórczości kobiet – zob. E.J. Weston, Catalogus Doctarvm Virginvm Et Fæminaru Parthenicon Elisabethæ Ioannæ Westoniæ Virginis nobilissimæ, poëtriæ florentissimæ, linguarum plurimarum peritissimæ, Liber I, Praga: Paulin Seffi , k. F3r-F8v.; J. Bernoulli, Gelehrte Damen Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland und Pohlen, in den Jahren 1777 und 1778, t. 5, Lipsk, 1780; List of female scientists before the 21st century, http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_female_scientists_before_the_21st_century, data dostępu: 10 VI 2014.

zob. hasło Autorka K. Estreicher, Bibliografia polska. Cz. 1, Stolecie (pisownia oryg.) XIX. T. 1, A-F, Kraków, 1870, s. 48-52.

Zob. E.J. Westonia, Catalogus Doctarvm Virginvm Et Fæminaru Parthenicon Elisabethæ Ioannæ Westoniæ Virginis nobilissimæ, poëtriæ florentissimæ, linguarum plurimarum peritissimæ, Liber I, Praga, , k. F3r-F8v.; J. Bernoulli, Gelehrte Damen Reisen durch Brandenburg, Pommern, Preussen, Curland, Russland und Pohlen, in den Jahren 1777 und 1778, t. 5, Lipsk, 1780, s. 133; hasło Autorka K. Estreicher, op. cit.; Ł. Charewiczowa, Nawojki jako na wpół legendarne postaci, czy tylko personifikacja potrzeb duchowych, jakie odczuwały średniowieczne kobiety Kobieta w dawnej Polsce do okresu rozbiorów z 18 rycinami w tekście, Lwów 1938, s.7, 9; M.H. Shank, A Female University Student In Late Medieval Kraków, JSTOR 1987, Vol. 12, No. 2, http://www.jstor.org/stable/3173990, s. 373-380, data dostępu: 13 VI 2013; Kobieta i kultura. Kobiety wśród twórców kultury intelektualnej i artystycznej w dobie rozbiorów i w niepodległym państwie polskim, red. A. Żarnowska, A. Szwarc, Warszawa 1996, t. 4; K. Targosz, Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, Warszawa 1997 i in.; por. M.M. Ockerbloom, A Celebration of Women Writers. Writers living between 1501 and 1600, http://digital.library.upenn.edu/women/_generate/1501-1600.html, data dostępu: 13 VI 2013.

Bibliotheca Senatus Gedanensis…., op. cit.

Warto zwrócić uwagę na bardzo bogaty zbiór materiałów rękopiśmiennych istniejącego w zbiorach PAN BG, skatalogowanego w formie, która pozwala przypuszczać, że jego zawartość stanowić może również ciekawe motywy twórczości kobiecej. Są to m.in. rękopisy hagiograficzne zawierające pośrednie lub bezpośrednie odniesienia do świętych, np. Agnes Sancta, Brigitta Sancta, Catharina Sancta, Dorothea Sancta, Dorothea von Monton i wiele innych.

Por. H. Dziechcińska, op. cit., s. 95-97 (o kobietach biorących czynny udział w życiu intelektualnym Europy Zachodniej w epoce renesansu; obok takich pisarek, jak Cassandra Fedele i Olimpia Morata, autorka wymienia jeszcze następujące nazwiska: Isotta Nogarela, Laura Caretta oraz Aleksandra Scola.

G. Borkowska, M. Czermińska, U. Phillips, op. cit.

Warto w tym miejscu wspomnieć o twórczości artystycznej Constatii Philippiny (1708-?), Anny Renaty (1713-1759) i Johanny Henrietty Breyne (1714-1797), córkach Jana Filipa Breyne’a (1680-1764), syna Jakuba Breyne’a (1637-1697), wybitnych gdańskich przyrodników (zob. A. Kurkowa, Jakub i Jan Filip Breynowie. Studium z dziejów kultury książki XVII i XVIII wieku, Wrocław 1989 i in.; K. Targosz, Jacob Breynius 1637-1697. „Botanicus Celeberrimus” w wymiarze europejskim, Kraków 2010 i in. Clavis Breyniana oder Schluessel zu Jacobi Breynii Gedanensis Exoticarum aliarumque minus cognitarum plantarum centuria prima, cum figuris aeneis summo studio elaboratis und zu Johannis Philippi Breynii Icones fasciculi rariorum plantarum primus et secundus, oprac. E.F. Klinsmann, Gdańsk 1855; H. Roob, C. Hopf, Jacob und Johann Philipp Breyne: Zwei Danziger Botaniker im 17. und 18. Jahrhundert. Nachlassverzeichnis, Gotha 1988, Gdańsk 1855). W zbiorach PAN BG zachowała się jedna pozycja katalogowa zawierająca rękopiśmienne utwory poetyckie Anny Renaty Breyne (Bräyne), sygn. Ms 534, Ms 2460. W Forschungsbibliothek w Gotha (Niemcy) znajduje się bogata spuścizna po Breynach, w tym zespół kilkudziesięciu rękopiśmiennych pozycji katalogowych, zawierających odpowiednio od jednej do kilkuset kart, z m.in. bezcenną kolekcją rycin botanicznych i zoologicznych autorstwa Breynówien, Constatii Philippiny, Anny Renaty i Johanny Henrietty.