Po bandzie - ebook

Jakub Winiarski

Na dobry początek

O czymkolwiek marzysz lub cokolwiek możesz zrobić, zacznij to robić.

Odwaga to geniusz, magia i moc. Zacznij już teraz.

Seth Godin, Wielkie muuu

Umówmy się: czytasz tę książkę, ponieważ jesteś bystrzejszy od innych. Skąd wiem, że jesteś bystrzejszy od innych? To proste: ponieważ czytasz tę książkę. Jesteś też pewnie trochę crazy, prawda? Dlaczego tak myślę? To także nie sekret. Od wielu lat sam piszę oraz uczę pisania i nie spotkałem jeszcze osoby piszącej, w której nie byłoby odrobiny szaleństwa. A ci poukładani, zawsze schludni i robiący wszystko na czas? Cóż, oni po prostu świetnie się maskują.

Ustalmy więc:

1. Chciałbyś napisać powieść, najlepiej POTENCJALNY BESTSELLER.
2. Ta książka ma ci w tym pomóc, ucząc rzemiosła i pisarskich sztuczek.
3. Zamierzasz przynajmniej spróbować.

Zgadza się? Jeśli tak, czytaj dalej. Jeśli nie, odłóż tę książkę na półkę.

Nie odłożyłeś? W porządku. Pozwól zatem, że zadam ci teraz pytanie. Wiesz, co łączy Camillę Läckberg, Iana McEwana, Paula Hardinga, Iwonę Grodzką-Górnik, Sandrę Stawińską, Martę Zaborowską, Nikodema Pałasza, Katarzynę Kołczewską, Jolantę Czarkwiani, Matyldę Man, Natalię Bukowską, Teda Chianga, Amy Tan, Julie Powell, Sylwię Malon-Schulze, Bożenę Mazalik, Sonię Zohar, Dorotę Ponińską, Joannę Onoszko, Katarzynę Petrykowską i, powiedzmy, Kazuo Ishiguro? Choć jedne osoby z tej listy są sławne i obsypane literackimi nagrodami, a drugie (jeszcze) nie – wszyscy oni uczyli się pisarskiego rzemiosła na literackich warsztatach. Wszystkie osoby z tej listy wolały skorzystać z profesjonalnie prowadzonego kursu pisania, niż uczyć się technik prowadzenia narracji, kreowania fascynujących bohaterów i innych pisarskich sztuczek jedynie na własnych błędach. Jakie są jeszcze zalety warsztatów pisarskich? Czy takie warsztaty mogą pomóc? Czy naprawdę można po nich napisać książkę, która trafi do czytelników? Zadajesz sobie pewnie te pytania i wcale ci się nie dziwię. Nie będę cię przekonywać. Niech odpowiedzą ci, którzy skorzystali z warsztatów i którzy spełnili swoje marzenie, publikując powieść lub zbiór opowiadań. Więc jak to jest z warsztatami? Pomagają?

Katarzyna Petrykowska, autorka Tajemnicy Nefrytanii: „Bardzo. Bez dwóch zdań, dzięki nim napisałam swoją książkę i teraz mogę się cieszyć tym, że stoi u mnie na półce”.

Karol Lemański, autor YXLandii: „Zwiększyły moją wiarę w siebie oraz dostarczyły motywacji. Wspaniałą rzeczą jest możliwość funkcjonowania w grupie podobnych osób w bardzo bezpiecznym warsztatowym otoczeniu. Trochę się porównujesz, dużo wspierasz, a wszystko w temacie. YXLandia powstała w ramach czterotygodniowych warsztatów Pasji Pisania Praca nad tekstem. Na warsztat przyszedłem z pomysłem, a wyszedłem z niemal gotowym opowiadaniem”.

Bożena Mazalik, autorka Baby na safari: „Mowa! Przede wszystkim uruchomiły mnie. Chłonęłam każde słowo i zaufałam profesjonalistom. Uwierzyłam, że mają rację. A później do tego wszystkiego, o czym mówili, postanowiłam się zastosować i zobaczyć, jak wyjdzie. Wyszło lepiej”.

Sandra Stawińska, autorka Piętna: „Jeszcze jak! Po pierwsze, pomalutku zaczęłam myśleć o sobie jako o pisarce. To było szalenie miłe. Odciąć się od tego, co robię zawodowo, choć na chwilę przestać być panią mecenas. To wtedy zaczęłam wizualizować moje największe marzenie. Wyobrażałam sobie siebie siedzącą za biurkiem w domu i stukającą w klawiaturę. Fajnie było pomyśleć, że tak mogłoby wyglądać moje zawodowe życie: ja – pisarka pisząca bestsellery i wychodząca z domu na spotkania z czytelnikami...”.

Tyle osoby, które poznałem na warsztatach. Ale także Camilla Läckberg pytana na łamach „Wysokich Obcasów”, jak było na kursie pisarskim, który dostała jako bożonarodzeniowy prezent, odpowiedziała krótko: „Cudownie”.

Dlaczego wspominam o warsztatach? Ponieważ poradnik, który trzymasz, powstał jako pomoc dla wszystkich tych, którzy chcieliby chodzić na takie warsztaty, a z różnych powodów nie mogą. A także dla tych, którzy przychodzą na warsztaty, ale chcieliby też mieć całą wiedzę, jaką tam otrzymują, zebraną nie tylko we własnych notatkach. Ta książka to efekt moich przemyśleń i lat spędzonych na pisaniu, redaktorowaniu oraz uczeniu pisania. Jest to też uporządkowany, zamieniony w przystępne, mam nadzieję, artykuły zbiór notatek, które wykorzystywałem na warsztatach. Dodatkowo znajdziesz tu znakomite, moim zdaniem, teksty Joli Rawskiej. Zaprosiłem ją do współpracy, przeczytawszy kilka jej esejów o kreatywnym pisaniu i mając nadzieję, że inny punkt widzenia pomoże każdemu piszącemu zrozumieć, że to samo w pisaniu da się osiągnąć rozmaitymi sposobami. Wszystko to, można więc powiedzieć, zostało sprawdzone w konfrontacji z potrzebami ludzi takich jak ty. Co więcej, sporo z tych osób, korzystając z tego, czego się dowiedzieli na kursie, opublikowało książki. Naprawdę dobrze przyjęte.

Czy w twoim przypadku efekty będą równie imponujące? To zależy głównie od ciebie. Ja mówię tylko, że to bardzo możliwe. Mam przy tym nadzieję, że zdajesz już sobie sprawę, że jeśli chodzi o twoje pisanie – warto spróbować i zacząć. Ale, no właśnie, jak zacząć? Jakich sposobów się trzymać? Jakich strategii?

Zanim dowiesz się o tym więcej, postaraj się przyswoić następujące fakty:

1. Kiedy zaczynasz przygodę z pisaniem, bardziej liczy się LICZBA napisanych stron niż ich JAKOŚĆ. Dlaczego?

Powtarzam często początkującym pisarzom, że na dobry początek nie powinni skupiać się na jakości tego, co piszą, tylko na ilości. Dlaczego? Ponieważ zaczynając dowolną praktykę – tancerza, gitarzysty, garncarza, hafciarki czy właśnie pisarza – nie można liczyć, że od początku będzie nam wychodziło. Przez długi czas może nie wychodzić i będzie nie wychodzić – trzeba to sobie założyć i wliczyć w koszty bycia początkującym. Dobra wiadomość jest taka, że LICZBA przejdzie w JAKOŚĆ, jeśli tylko dasz sobie szansę. Ale podstawą jest LICZBA. Umów się ze sobą: najpierw napiszę książkę do końca, bez oglądania się na JAKOŚĆ, lecz dbając, by przybywało stron, a dopiero po tym zacznę myśleć, jak mogę poprawić swoje pisanie. Dlaczego nie zaczynać od stawiania na JAKOŚĆ? Przypomnij sobie Granda z Dżumy, który do tego stopnia był owładnięty obsesją napisania perfekcyjnej powieści, że w dążeniu do ideału nigdy nie wyszedł poza pierwsze zdanie. Teraz rozumiesz?

2. Pięknem tak zwanego własnego stylu na początek także w ogóle się nie kłopocz. Dlaczego?

Moim zdaniem naprawdę świetnej odpowiedzi udziela tu Woody Allen, stwierdzając: „Większość pracy większości ludzi, włącznie z moją, jest zła, gdyż trudno jest stworzyć coś dobrego. Dlatego trzeba założyć, że większość dzieł filmowców, autorów, dramatopisarzy, malarzy nie jest pierwszego sortu. Raz na jakiś czas trafia się autentyczny talent czy nawet geniusz, ale rzadko. Mamy się dobrze, bo publiczność nie jest nazbyt wymagająca i dzieło nie musi być wybitne, żeby odniosło sukces. Ale trzeba mieć szczęście”. A dlaczego nie powinieneś kłopotać się stylem? Ponieważ większość autorów go nie ma. Piszą, jak umieją, popełniają błędy, ale starają się, żeby opowieść była zajmująca – i jeśli na to położą nacisk, znajdują czytelników. Zresztą czytelnicy też rzadko wiedzą, czym jest styl. Tak samo jak nie wiedzą – i nie jest im to do niczego potrzebne – czym jest „funkcja poetycka” w tekście literackim. Wiesz, czym jest „funkcja poetycka”? Przeszkadza ci to rozkoszować się nowym Harlanem Cobenem czy Jodi Picoult? Nie? Jasne, że nie. Po prostu zwykli czytelnicy sięgają po ulubionych autorów i czytają, bo historia jest zajmująca i budzi emocje. Dla uroków „stylu” i ku chwale „funkcji poetyckiej” czyta garstka znawców i „badaczy owadzich nogów”. Takie są fakty, cokolwiek by o tym nie mówiono na uniwersytetach.

3. Pamiętaj, że pisanie musi być przede wszystkim widziane jako zabawa. Dlaczego?

Znowu rewelacyjnej odpowiedzi udziela Woody Allen: „To, co robisz, musi być zabawą, bo to jedyna przyjemność, jaką będziesz z niej czerpał. Kiedy człowiek jest młodszy, myśli, że sława i pieniądze zmienią jego życie, ale z czasem widzi, że niczego nie zmieniają”. A zatem: baw się tym, co robisz, i sprawiaj, by inni dobrze się bawili, czytając, co napisałeś. Od tego należy zacząć.

4. Zastanów się, czy to, co robisz, służy dziełu, czy tylko twojemu ego.

Trafiłem na tę myśl u jakiegoś buddysty, nie pamiętam którego. I uważam, że to bardzo cenne pytanie. Dlaczego warto się nad tym zastanowić? Ponieważ ego będzie domagać się zawsze innych rzeczy, niż domaga się dzieło pisane czy jakiekolwiek inne. Czego chce ego? Wiadomo. Nasze ego chce być chwalone, pieszczone, doceniane. A czego potrzebuje dzieło? Dzieło chce być udoskonalane, poprawiane, wznoszone na coraz wyższy poziom. Jeśli zrezygnujesz z głośnej lektury pierwszej wersji sceny czy rozdziału, to służysz swojemu dziełu czy swojemu ego – jak myślisz? (Oczywiście zanim weźmiesz się do poprawiania, napisz całość, jak radzę w punkcie 1).

Czy pisania w ogóle można się nauczyć?

R.: Czy naprawdę sądzi pan, że pisania można nauczyć?

V.: Mniej więcej tak samo jak gry w golfa. Profesjonał potrafi wyłapać oczywiste błędy w twoim uderzeniu. Robiłem to dobrze, tak myślę, na Uniwersytecie Stanowym Iowa przez dwa lata… (…) Znam tylko teorię.

R.: Czy mógłby pan ująć tę teorię w paru słowach?

V.: Zrobił to Paul Engle – twórca warsztatów pisarskich na uniwersytecie w Iowa. Powiedział mi, że gdyby warsztaty miały kiedykolwiek własną siedzibę, nad jej wejściem powinny zostać umieszczone takie oto słowa: „Nie traktujcie tego wszystkiego tak poważnie”.

R: W czym to niby miałoby pomóc?

V.: Przypominałoby studentom, że uczą się stroić figle.

R.: Figle?

V.: Skoro sprawia pan, że ludzie śmieją się albo płaczą z powodu małych czarnych znaków na kartkach białego papieru, cóż to jest, jeśli nie figiel? Wszystkie linijki wielkich opowieści to wielkie figle, na które ludzie raz po raz dają się nabrać.

Kurt Vonnegut, Wywiad z samym sobą

Jeszcze jedno: dlaczego „potencjalny bestseller”? Dlaczego nie „proza eksperymentalna” jest tym, o czym będzie mowa w tej książce? A wreszcie: dlaczego nie „potencjalny Nobel z literatury”?

Zacznę od ostatniego. Od Wielkiej Nagrody. Otóż jeśli liczysz na Nobla z literatury, zaopatrz się może w How to Win the Nobel Prize in Literature Davida Cartera. Pamiętaj jednak, że nawet ta publikacja zaczyna się od słów: „If anyone is foolish enough to set him- or herself the goal of winning the Nobel Prize in Literature…”. I tak dalej. A zatem: jak pisać, by dostać Nobla – tego nie można nauczyć. Tak samo jak – przejdę do kwestii, dlaczego „potencjalny bestseller”, a nie „proza eksperymentalna” – otóż nikt nikogo nie nauczy, jak być nowym Franzem Kafką, Samuelem Beckettem czy Jamesem Joyce’em. Ale jak być autorem równym pisarzom bestsellerów – tego, jestem pewien, można nauczyć. Zresztą czy współcześni czytelnicy pragną nowych Beckettów? Wygląda, że nie za bardzo. Pisarze literatury trudnej, mieniący się autorami dzieł „ambitniejszych” (co niekiedy oznacza jedynie „niezrozumiałych”), zwykli kręcić nosem na literaturę popularną. Ale to ich problem. Jeanette Winterson, jedna z takich ambitniejszych autorek, o tym, jak widzi współczesnego czytelnika (który za mało uwagi poświęca jej eksperymentom formalnym), napisała sarkastycznie: „Przeciętny czytelnik domaga się, żeby mógł odnaleźć w tym, co czyta, siebie i swój świat, żąda, żeby pisarz trzymał zawsze rękę na pulsie, ale jednocześnie chce, żeby zachował formę i styl sprzed co najmniej stu lat. Przeciętny czytelnik nienawidzi eksperymentów i podejrzewa, że wszelkie innowacje to sprytne sztuczki, za pomocą których chce się go oszukać. Pisz o MNIE – powiada – ale niech wiersze mają rymy, a powieści dużo akcji. Nie bądź zbyt wymyślny i nie bądź trudny. Stąd masowa popularność Galsworthy’ego i spółki, stąd nasza dzisiejsza obsesja na punkcie reprodukowania dziewiętnastowiecznych powieści, w których modernizuje się tylko kostiumy i seks”.

Zadanie na rozgrzewkę

Wymień szybko pięć rzeczy, których bardzo pragniesz – pięć swoich marzeń. Gotowy? Start!

1.……………………………………….

2.……………………………………….

3.……………………………………….

4.……………………………………….

5.……………………………………….

UWAGA! Komentarz do tego zadania znajdziesz w dalszej części Po bandzie.

Winterson ma rację, lecz niepotrzebnie szydzi z czytelników. Czytelnicy są, jacy są. Ambitny, eksperymentujący pisarz może z pełnym przekonaniem twierdzić, jak Oscar Wilde, że to nie sztuka powinna starać się być popularną, lecz publiczność powinna starać się być artystyczną – ale to nie powstrzyma nas, zwykłych czytelników, przed czytaniem książek bestsellerowych. Książek pisanych dla rozrywki, nieusiłujących zmienić niczyjego życia ani też niewpływających na nasze postrzeganie świata.

À propos. Czy wiesz, że obok bestsellerów występują jeszcze fastsellery i longsellery? Te pierwsze są jak fast food. Szybko pisane, zwykle na bieżący temat – odpowiadają na potrzebę chwili i stanowią, jeśli naprawdę trafią w swój czas, łatwy zarobek. Fastsellery, jak pewnie się orientujesz, to domena głównie dziennikarstwa i rzadko który okazuje się dziełem mogącym przykuć uwagę czytelników na dłużej. Longsellery natomiast to wszystkie klasyki, książki, które ukazują się nawet w wiele lat po śmierci autora i mają stałą grupę odbiorców. Biblia, Eneida, Odyseja, Don Kichot, Ulisses, Doktor Żywago, Idiota, Anna Karenina, Pani Bovary, Przeminęło z wiatrem, Ojciec chrzestny – o tych i wielu jeszcze innych pozycjach z biblioteki powiedzieć można, że zasłużyły na status longsellera. Czyli książki sprzedającej się długo, przez stulecia. Czym na tym tle jest bestseller? Znów podpowiedzi udziela nazwa. To książka, która najlepiej (best) się sprzedaje (sell). Bestsellery są zwykle lepiej napisane niż fastsellery, ale nie ma żadnej gwarancji, że staną się longsellerami i będą żyć dłużej niż autor. Tak czy inaczej, to właśnie rzemieślniczego pisania potencjalnych bestsellerów można uczyć (i nauczyć) i próba napisania potencjalnego bestsellera, a więc książki, która zainteresuje wiele osób za naszego życia – to cel wart naszej uwagi.

Jeszcze słowo o przykładach użytych w tej książce.

Może dziwić, że tak wiele tu klasyki. Powód takiego wyboru jest prosty. Ma na celu dwie rzeczy: 1) pokazanie tej często niedocenionej i nieznanej lub pozornie znanej klasyki; 2) przedstawienie jak najlepszych przykładów, wzorców, na których pisarz literatury nawet nie tak ambitnej może się uczyć. Ale by pokazać, że nie tylko wielcy klasycy potrafią pisać zajmująco, od czasu do czasu sięgam też po typowe książki bestsellerowe lub pojedyncze teksty osób znanych, jak to się mówi, w bardzo wąskich kręgach. Dla równowagi. Czy to wystarczający powód, by czytać dzieła niedoskonałe? Cóż, jeśli tak postawisz sprawę, pozwól, że coś ci powiem. Nazwijmy to krótką dygresją o pożytkach z literatury nie całkiem udanej.

Myślisz, że czytanie kiepskich książek nie ma sensu? Mylisz się. Lektura źle napisanych książek bywa bardzo ożywcza. Tak samo jak lektura sensacyjnych doniesień prasowych bywa stymulująca. Również słuchanie nawet najbardziej pokręconej opowieści serwowanej przez samorodnego gawędziarza może stać się olbrzymią inspiracją. Dlaczego? Ponieważ człowiek czyta wtedy bądź słucha i zdumiewa się, jak coś takiego w ogóle mogło zostać opowiedziane albo – w przypadku książki – jak znalazło wydawcę. Po czym dociera do niego – w tym momencie niejeden autor doświadcza jednocześnie ulgi i błogostanu – że sam, gdyby tylko zechciał, napisałby tę historyjkę o wiele lepiej. To jest, można powiedzieć, korzyść, jaką odnosi nasze komiczne, wyniosłe i przemądrzałe ego. Ale jest jeszcze druga korzyść, wynikająca z lekcji warsztatowej, jaką daje czytanie źle napisanych książek. To korzyść, która nie służy naszemu ego, lecz naszemu pisarskiemu rzemiosłu. Pamiętam na przykład dobrze, jaką przyjemność – trudno o lepsze słowo, choć to w kontekście wydarzeń może wyglądać dziwnie – dało mnie i ludziom z grupy Jak minął twój pisarski tydzień? omawianie na jednym ze spotkań z cyklu Warsztat Pisarza Księgi zmarłych, raczej nieudanej powieści znakomitej skądinąd Patricii Cornwell. Nie, nie chodzi o to, że nagle wszyscy uznaliśmy, że jesteśmy lepszymi pisarzami niż autorka. Być może czyjeś ego podczas tamtego spotkania spuchło z dumy, zalane hormonami szczęścia na myśl, że nawet Cornwell zdarzają się wypadki przy pracy, ale mnie akurat nic o tym nie wiadomo i nie to jest istotne. O wiele ważniejsze było to, że omawianie błędów warsztatowych takiej powieści jak Księga… dało nam niezastąpiony wgląd i nieocenioną lekcję poglądową w zakresie tego, na co trzeba koniecznie zwracać uwagę, komponując tak szeroko zakrojoną historię, z tyloma świetnymi bohaterami, tyloma lokalizacjami i czymś, co nazywam „bagażem znawstwa”. Omawialiśmy Księgę zmarłych, coraz bardziej przekonani, że Cornwell nie wykorzystała potencjału żadnego z tych elementów, i to było cenne, to najbardziej dało nam do myślenia. Jestem przy tym niemal pewien, że po tamtej lekturze nikt z naszej grupy nie popełni już błędów, jakie popełniła znana pisarka. Naprawdę korzyści z czytania dzieł nieudanych są wielkie. A jak z czytaniem tekstów wybitnych, tak zwanej klasyki i arcydzieł? Stephen King w Pamiętniku rzemieślnika stwierdził, że dobra literatura „uczy początkującego autora stylu, właściwego prowadzenia narracji, rozwijania akcji, tworzenia wiarygodnych postaci i przekazywania prawdy”. To mądre słowa, ale dodałbym tutaj coś jeszcze. Otóż wielka, naprawdę wielka i dobra literatura operuje często obrazami, scenami, które potraktowane właściwie i wnikliwie pozwalają na głębsze zrozumienie, czym taka literatura w ogóle jest. Ale to temat na zupełnie innego rodzaju książkę.

Wróćmy jednak do ciebie. Najważniejsze, byś po pewnym czasie umiał znaleźć własne przykłady na każdy temat. To by było najlepsze. Te zebrane w tej książce to tylko skromne wskazanie kierunku, w jakim warto szukać.

Jeszcze jedno. Pamiętasz, jak jakiś czas temu prosiłem cię, byś wypisał pięć rzeczy, o których zrobieniu marzysz? Popatrz teraz na listę, jaka ci wyszła. Na którym miejscu jest napisanie książki? Na pierwszym? Drugim? A może to marzenie znalazło się poza pierwszą piątką? Jeśli tak, to pomyśl, czy w twoim wypadku nie sprawdza się w przykry sposób piramida potrzeb Maslowa. Pamiętasz? Ta sama, według której potrzeba samorealizacji jest zwykle niestety na ostatnim miejscu. Mam nadzieję, że tak nie jest. A jeśli jest, koniecznie zastanów się, czy to jest dla ciebie najlepsze. Jednocześnie ostrzegam: ta książka będzie cię zmieniać. Być może dowiesz się, że wcale nie chcesz pisać. Albo właśnie że bardzo chcesz.O strategiach pisarskich, gawędzeniu i świrze

Ludzie częściej żałują tego, czego nie zrobili, niż tego, co zrobili.

Wyniki badań psychologów pozytywnych

Pisanie to latanie we śnie. Kiedy je sobie przypomnisz.

Kiedy to potrafisz. Kiedy się udaje. To takie łatwe.

Neil Gaiman, Notatnik pisarza

Piszę, publikuję, mam grono wdzięcznych czytelników, których cierpliwość wystawiam na próbę, nie spiesząc się z ogłaszaniem kolejnych tytułów, ale nie jestem znanym pisarzem. Przynajmniej nic mi o tym nie wiadomo. Przypuszczam, że raczej bym wiedział. Dlaczego o tym wspominam? Ponieważ może cię dziwić i zastanawiać, co ktoś taki jak ja może mieć do powiedzenia na temat pisania bestsellera. Kto mi dał prawo wypowiadać się o tym, co skutkuje w pisaniu, a co nie? Odpowiedź jest łatwa: książki napisane przez osoby, które chodziły do mnie na warsztaty. To one są głównym dowodem i argumentem za tym, że również ciebie mogę nauczyć czegoś o pisaniu powieści, która spodoba się potencjalnemu wydawcy. Pewnie nie wiesz, bo i skąd miałbyś wiedzieć, jak zareagowali redaktorzy wydawnictwa, do którego z maszynopisem W niebie na agrafce przyszła Iwona Grodzka-Górnik. Powiedzieli, a wiem to od samej Iwony, która streszczała mi tę rozmowę zaraz po wyjściu ze spotkania uwieńczonego podpisaniem umowy na wydanie tej książki: „Na taki tekst czekaliśmy”. Tak właśnie powiedzieli po tym, jak półtora roku kładłem jej do głowy, jak powinna być napisana powieść, na którą pomysł przedstawiła na warsztatach. Potem w mojej praktyce nauczyciela pisania było jeszcze kilka takich sytuacji. Wydawcy mówili, że podoba im się to, z czym przychodzą moi warsztatowicze i warsztatowiczki – i ukazywały się książki. Do tej pory jest ich już ponad dwadzieścia i trwają prace nad kolejnymi. A więc, myślę, ciebie też mogę nauczyć co nieco o tym, jak pisać powieść, która nie trafi do kosza w wydawnictwie. W sumie cieszę się, że na ciebie trafiłem. Nie znamy się, ale pozwól, że powiem, jak sobie ciebie wyobrażam. Widzę cię jako kogoś wystarczająco bystrego, by łapać w lot sugestie, wskazówki i rady, a także mającego na tyle poczucia humoru, by nadążać za moim. (Ostrzegam: nie zawsze jestem poważny; byłbym wdzięczny, gdybyś to uszanował). Pasuje ci taki portret? Mam nadzieję, że wiele się nie pomyliłem. Przejdźmy jednak do tego, co ważne.

Cel tej książki jest prosty: pokazać tobie i każdemu, kto jest zainteresowany, jak wygląda pisarskie rzemiosło. Zamiarem jest cały czas nauczenie cię sztuczek, które są używane w bestsellerach. Od początku przyświeca mi zamiar wtajemniczenia cię przynajmniej w podstawy pisarskiego jiu-jitsu, czyli sztuki rzucania czytelnika na kolana i na łopatki. Sztuki, mówiąc jeszcze inaczej, operowania na chłonnym mózgu czytelnika tak, by śmiał się, kiedy zechcesz, i wzruszał, kiedy ty zdecydujesz. Chciałem też pomóc rozbudzić twoją kreatywność i wskazać sposoby pracy najlepsze dla kogoś, kto poważnie myśli o pisaniu. Muszę jednak powiedzieć, że o ile te cele nie zmieniły się, odkąd jestem nauczycielem pisania, to moje ogólne podejście obecnie wygląda nieco inaczej.

Jaka jest dziś literatura? Rosyjski pisarz Ilja Stogoff twierdzi, że:

Każda współczesna powieść średniego szczebla jest o klasę lepsza od średniej powieści sprzed 70 lat. Jest bardziej wyszukana, ma bardziej zakręconą intrygę. Problem polega na tym, że powieść nikomu nie jest potrzebna. Powieści dały z siebie wszystko. Są anachronizmem jak, powiedzmy, świetnie zrobiona końska uprząż w salonie samochodowym. Ukazują się dwie dobre powieści dziennie, a jednocześnie nie ma czego czytać. Przychodzi człowiek do księgarni, a tam stoją całe regały świeżych dobrych powieści, których nie chce się wziąć do ręki.

Wcześniej czytelnicy byli kontynentem, dziś to archipelag. Czytelnicy tradycyjnych powieści chodzą innymi drogami niż miłośnicy fantastyki i ich drogi się nie przecinają. Czytelniczy kontynent się rozpadł. Atlantyda została zatopiona, wystają tylko oddzielne kawałki.

Co to znaczy literatura? Nie ma czegoś takiego jak jedna spójna literatura. Do kryzysu nadprodukcji kryminałów nigdy nie dojdzie, dlatego że to towar codziennego użytku. Im więcej, tym lepiej. Podobnie rzecz się ma z fantastyką.

Ale jest produkcja konsumowana przez – proszę wybaczyć to słowo – inteligencję. A to całkiem inna historia. Mam znajomego, który pracuje w czasopiśmie literackim, w dziale prozy. Wódki się z nim nie można napić, bo jak walnie kielicha, zaraz zaczyna: „Cały kraj pokryty jest naszą siecią, docieramy wszędzie – od Moskwy do Sachalinu”. A nakład tego pisma wynosi 300 egzemplarzy. Oto układ nerwowy kraju, tytani ducha – to właśnie te 300 osób. Owszem, w tym segmencie jest kryzys nadprodukcji. Dlatego że każdy z nich napisał już co najmniej jedną powieść i oni tam nie nadążają z czytaniem swoich powieści nawzajem. A innych czytelników nie będą mieli.

Nagrodę Narodowy Bestseller otrzymał Andriej Giełasimow. Czytał pan? Świetna proza. Ale od tego, czy się to przeczyta, czy nie, nic się w pańskim życiu nie zmieni. Po prostu wydrze pan sobie z życia trzy wieczory na lekturę. A takich jak Giełasimow jest szwadron, każdy pisze jedną powieść rocznie, a czasem i dwie. Mam czytać wszystkich? Czy ktoś mi za to płaci? A czytam dużo, bardzo dużo, ale o życiu, o tym, co się dzieje. Czytam czasopisma… Czytam po angielsku.

Ilja Stogoff, Jakie Bermudy, takie trójkąty

Kilka lat temu, układając pierwsze teksty na temat warsztatu pisarskiego, przygotowując wykłady, z których po dziś dzień korzystają uczestnicy internetowych kursów w szkole Pasja Pisania, na początku przytaczałem pewną starą opowieść. Jest to historia nauczyciela zen, żyjącego dawno, w czasach, gdy Europejczycy i Amerykanie dopiero zaczynali fascynować się kulturą i filozofią Dalekiego Wschodu. Zdarzyło się, że nauczyciel ów gościł grupę osób zainteresowanych zgłębianiem zen, którzy przyszli, żeby dowiedzieć się czegoś więcej. Nauczyciel zgodnie ze zwyczajem przygotował herbatę. Jednak kiedy zaczął napełniać filiżankę pierwszemu z gości, ten zdziwił się ogromnie, że Azjata nie przestał trzymać przechylonego czajniczka, chociaż napój zaczął się już wylewać. Gość patrzył, nie mając z początku śmiałości zwrócić starcowi uwagi, niemniej w końcu nie mógł się powstrzymać i powiedział:

– Przepraszam, ale widzę, że się przelało. Ta filiżanka więcej nie zmieści.

W tym momencie nauczyciel przestał wylewać herbatę, uśmiechnął się i stwierdził:

– Dokładnie! Jest dokładnie tak, jak powiedziałeś. Więcej nie może się zmieścić. – A widząc zdziwione spojrzenie gościa, dodał: – Ty jesteś jak ta filiżanka. Masz w sobie tysiące opinii, przypuszczeń, a nawet pewników. Również co do tego, na czym się nie znasz, jak na przykład zen. Jak mam pokazać ci zen? Jak mogę nalać więcej do filiżanki już wypełnionej po brzegi?

Kiedy w tamtych wykładach przywoływałem tę opowieść, zaraz po niej namawiałem, by uczestnicy kursu postępowali zgodnie z jej przesłaniem. Prosiłem, by odrzucili uprzednie wyobrażenia, domysły, zasłyszane opinie i podporządkowali się temu, co poznają na kursie. Ta metoda miała i ma swoje zalety, dziś jednak namawiałbym do czegoś wręcz odwrotnego. Zadawaj pytania. Podawaj w wątpliwość nawet to, co ja lub Jola ukazujemy jako pewnik. Kłóć się z twierdzeniami, które znajdziesz w Po bandzie. Jeśli na koniec jednak zgodzisz się z nami – świetnie. Jeśli spór doprowadzi cię do stworzenia własnych technik, metod i sposobów, dzięki którym twoje pisanie stanie się jeszcze lepsze – też dobrze. Ważne, żebyś poszukiwał rozwiązań, nie pozwalając zardzewieć umysłowi. Tak, namawiam cię do pozostawania w stanie buntu i niezgody. Tym samym domagam się twojej aktywności. Jestem przekonany – z tym twierdzeniem też możesz się zaraz posprzeczać, jeśli masz czas i chęć – że takie aktywne podejście przyniesie dobre rezultaty.

Dwa powody

Dlaczego myślę, że pisania bestsellerowego można uczyć i nauczyć? Uważam tak z dwóch powodów. Po pierwsze: ponieważ wiem, że choć przepisów na bestseller jest co najmniej kilka, to jednak bestsellery łączy wiele cech wspólnych:

1. W bestsellerze są fascynujący bohaterowie, którzy przede wszystkim działają, a nie tylko snują się bez sensu czy mędrkują.

2. W bestsellerze każdy ważniejszy bohater ma CEL, dąży do niego – i to jest rdzeń akcji, od której nie można się oderwać.

3. Akcja bestsellerów dzieje się w miejscach atrakcyjnych dla czytelnika. W miejscach, które są tak przedstawione, że czytelnik chciałby tam być.

4. W bestsellerach gra toczy się o wysoką stawkę: zagrożone jest czyjeś życie, szczęście albo cały świat. Zdarza się nawet, że stawka rośnie: w pierwszym rozdziale chodzi o uratowanie dziecka. W drugim okazuje się, że dziecko jest kluczem do ocalenia świata itd.

5. Bestsellery łatwo się czyta. Nie ma w nich zbyt wyszukanego słownictwa, obowiązuje nakaz prostoty wypowiedzi, by jak najwięcej osób kupiło, przeczytało i mogło cieszyć się, że zrozumiało. To w longsellerach, książkach, które stają się modne na długo po śmierci autorów, trafia się wyszukane słownictwo. Ale co będzie longsellerem, tego nie sposób przewidzieć. UWAGA! Od każdej z powyższych reguł są (na szczęście!) wyjątki.

Po drugie: ponieważ uczę i widzę, że to się sprawdza.

A teraz przejdźmy do konkretów. Zajmijmy się czterema bardzo istotnymi problemami:

1. Jak można pisać?

2. Cel – dla kogo pisać?

3. Kim może być pisarz?

4. Co siedzi w pisarzu?PEŁNY SPIS TREŚCI:

Część 1. Dla początkujących i średniozaawansowanych

Na dobry początek

O strategiach pisarskich, gawędzeniu i świrze

Jak można pisać? Model 5+1

Cel – dla kogo pisać?

Kim może być pisarz?

Parę słów o języku

Co siedzi w pisarzu?

Powołanie, natchnienie i sedno pracy pisarza

Czy trzeba być pisarzem z powołania?

Czy zawsze pisze się „w natchnieniu”?

Główna tajemnica i sedno pracy pisarza

Pomoc w inspiracji

Pięć ważnych uwag (i kilka podpowiedzi)

O stylu, słowach, zdaniach, kropkach i przecinkach

Jak zacząć?

Ach, te rady!

Fascynujący bohater i inne postacie

Fascynujący bohater – teoria i praktyka (część 1)

Mity i cechy bohatera

Fascynujący bohater – teoria i praktyka (część 2)

Fascynujący bohater alternatywnie

Fascynujący bohater – teoria i praktyka (część 3)

Charakterystyka postaci

Magiczne słowo: cel

Wspaniałe motywacje, zbrodnicze motywacje

Konflikt w powieści

Metoda Actors Studio

Kodeks bohatera

Fascynujący bohater: pasjonat

Fabuła: schematyzm i pomysłowość

Fabuła i jej struktura

Suspens i inne środki do budowania fascynującej fabuły

Planowanie

Dobry plan to połowa sukcesu

Plany ogólne i szczegółowe

Schemat podróży bohatera

Przesłanka i temat

Diagram i programy komputerowe

Narracja

O narracji jak najprościej

Najczęściej wykorzystywane rodzaje punktów widzenia

Podsumowanie, czyli to, co ważne dla ciebie, pisarza

Ciekawy przypadek narratora niewiarygodnego

Jeszcze kilka uwag

Czy to już wszystko o narracji?

Przykłady prowadzenia narracji

Wybór perspektywy

STWIERDZIĆ czy POKAZAĆ?

Nie tylko POKAZAĆ, ale też DAĆ ODCZUĆ

O dialogu

O doskonałym dialogu (część 1)

Jak zapisywać?

O doskonałym dialogu (część 2)

Dialog, czyli sztuka iluzji

Czas i miejsce w powieści

Czas powieści: scena, opowiadanie, retrospekcja

Część 2. Dla zaawansowanych

Wybór miejsca akcji i sztuka robienia dekoracji

Lokalizacja, dekoracje i postacie w kamerze słownej

Intryga

O intrydze i intrygowaniu

O intrydze i literaturze kryminalnej

Pisać z humorem

Jak pisać z humorem? Teoria

Jak pisać z humorem? Praktyka

Sceny komiczne

Jak pisać sceny miłosne i erotyczne

O erotyce i scenach miłosnych

Sceny erotyczne

Blokady, kompozycja, tytuł, finisz

Blokady

Kompozycja, tytuł, finisz

Część 3. O przygotowaniu maszynopisu dla wydawcy, poprawkach, agentach literackich, publikowaniu i prawie autorskim – co warto wiedzieć?

Krótki rozdział o poprawnej polszczyźnie

O poprawianiu warsztatu

Rozmowa z Kasią Bulicz-Kasprzak, autorką między innymi Nie licząc kota, Nalewki zapomnienia i Meandrów miłości

Przepraszam, którędy do wydawnictwa?

Jak publikować? FAQ

Rozmowa z redaktorką Ewą Witan o współpracy z wydawcą i redaktorami.

Formatowanie manuskryptu

Dobra umowa jest jak libretto dobrej opery

Rozmowa z Karoliną Marią Wojciechowską, radcą prawnym, założycielką Art&Law, współwłaścicielką Wydawnictwa Blue Bird, o prawie autorskim

Agent literacki – moda czy konieczność?

Rozmowa z Manulą Kalicką, pisarką i agentką literacką z agencji Manuskrypt

Część 4. Dla dociekliwych

Krótkie utwory epickie: opowiadanie, short story, nowela

Autobiografie i wspomnienia, czyli pisanie o sobie

Self-publishing

O szczęściu, sukcesie i rozsądku

Wydawcy

Pytania podstawowe do właściwej oceny i poprawy jakości tekstu

Zamiast zakończenia: PISZ, czyli KOCHAJ?

Alfabetyczny spis ważniejszych źródeł

Skromna lista lektur różnych, ale zawsze inspirujących

Podziękowania