Po co praktykować, gdy się wierzy? - ebook

PRZEDMOWA

„Je­stem ka­to­li­kiem nie­prak­ty­ku­ją­cym”, czy na­wet czę­ściej: „Je­stem wie­rzą­cym nie­prak­ty­ku­ją­cym”, to sfor­mu­ło­wa­nia, któ­re wca­le nie na­le­żą dziś do rzad­ko­ści. Wie­lu lu­dzi od­naj­du­je się w tego ro­dza­ju de­kla­ra­cjach. Na­bra­ły one cech utar­tych for­muł. Prze­sta­ją nas na­wet zdu­mie­wać. Wręcz po­ra­ża­ją swo­ją ba­nal­no­ścią.

De­nis La Bal­me, jako fi­lo­zof, po­sta­no­wił roz­wa­żyć na nowo zna­cze­nie po­wyż­szych sfor­mu­ło­wań. Z lo­gicz­ne­go punk­tu wi­dze­nia sta­wia spra­wę na­stę­pu­ją­co: czy nie ma sprzecz­no­ści w tym, że dana oso­ba uwa­ża się za wie­rzą­cą i nie­prak­ty­ku­ją­cą? Czy wia­ra i prak­ty­ki re­li­gij­ne nie są czymś nie­roz­łącz­nym? Jego wy­wód zmie­rza do re­flek­sji nad samą moż­li­wo­ścią by­cia wie­rzą­cym nie­prak­ty­ku­ją­cym. Taka jest treść pierw­szej czę­ści ni­niej­szej książ­ki. De­nis La Bal­me się­ga do źró­deł tego współ­cze­sne­go po­dej­ścia, od­wo­łu­jąc się mię­dzy in­ny­mi do my­śli Je­ana-Ja­cqu­esa Ro­us­se­au.

Ala­in Qu­ili­ci, do­mi­ni­ka­nin, au­tor wie­lu ksią­żek, nie po­zo­stał na­to­miast obo­jęt­ny wo­bec fak­tu, że prak­ty­ki re­li­gij­ne trak­to­wa­ne są jako opcja, któ­rą da się po­mi­nąć. Zbyt wie­lu wie­rzą­cych, rów­nież wie­rzą­cych ka­to­li­ków, uwa­ża wpraw­dzie wia­rę za coś istot­ne­go, lecz jej prak­ty­ko­wa­nie za spra­wę dru­go­rzęd­ną. Lu­dzie dziś – twier­dzi Ala­in Qu­ili­ci – po­win­ni od­na­leźć dro­gę do praw­dzi­we­go Po­kar­mu, do sa­me­go źró­dła Ży­cia. Jest rze­czą god­ną po­ża­ło­wa­nia, że wie­lu za­gu­bi­ło wraż­li­wość na pięk­no ce­le­bra­cji eu­cha­ry­stycz­nej. Świa­dom tego, że nie­prak­ty­ku­ją­cy ka­to­li­cy nie do­strze­ga­ją skar­bu, któ­ry jest tak bli­sko, Ala­in Qu­ili­ci OP pro­po­nu­je, żeby mó­wić, wręcz ob­wiesz­czać zna­cze­nie prak­tyk re­li­gij­nych w ży­ciu wie­rzą­cych. Jego wy­wód za­war­ty zo­stał w dru­giej czę­ści książ­ki.

Roz­wa­ża­nia obu au­to­rów wza­jem­nie się do­peł­nia­ją. De­nis La Bal­me pyta: „Czy moż­na wie­rzyć i nie prak­ty­ko­wać?”, zaś Ala­in Qu­ili­ci OP sta­wia nas wo­bec kwe­stii: „Dla­cze­go prak­ty­ko­wać, gdy się wie­rzy?”. Obaj uzna­li za waż­ne, by w Anek­sach, od­wo­łu­jąc się do spe­cja­li­stów, uka­zać re­la­cje za­cho­dzą­ce mię­dzy wia­rą a prak­ty­ką w in­nych re­li­giach. W ni­niej­szej książ­ce, bę­dą­cej ko­lej­nym owo­cem ich współ­pra­cy¹, po­dej­mu­ją de­li­kat­ny te­mat, któ­re­go dzi­siaj nie spo­sób po­mi­nąć.I. Porzucanie praktyk religijnych

1. Po­wszech­ny brak prak­tyk

Kim są „wie­rzą­cy nie­prak­ty­ku­ją­cy”? Wszy­scy, któ­rzy w ten spo­sób sie­bie okre­śla­ją, po­twier­dza­ją brak prak­tyk re­li­gij­nych (w przy­pad­ku chrze­ści­ja­ni­na ozna­cza to brak mo­dli­twy, cho­dze­nia do ko­ścio­ła, uczest­nic­twa we Mszy świę­tej itd.), ale mó­wią, że wie­rzą. Uwa­ża­ją się za wie­rzą­cych, nie prak­ty­ku­jąc swej wia­ry, czy­li nie re­ali­zu­jąc jej w co­dzien­nym ży­ciu. Nie jest więc pew­ne, czy fak­tycz­nie wie­rzą. Być może za­tem nie­słusz­nie na­zy­wa­ją sie­bie ludź­mi wie­rzą­cy­mi?

Brak prak­tyk re­li­gij­nych jest sze­ro­ko roz­po­wszech­nio­nym zwy­cza­jem. Wie­lu chrze­ści­jan zo­sta­ło ochrzczo­nych, przy­stą­pi­ło do Pierw­szej Ko­mu­nii świę­tej, do bierz­mo­wa­nia, a jed­nak daw­no temu po­rzu­ci­ło Ko­ściół. Na­rze­cze­ni przy­go­to­wu­ją­cy się do mał­żeń­stwa są w przy­tła­cza­ją­cej więk­szo­ści – jak sami mó­wią – „ka­to­li­ka­mi nie­prak­ty­ku­ją­cy­mi”. Po­dob­nie jest z wie­lo­ma człon­ka­mi ro­dzin spo­ty­ka­ją­cy­mi się na po­grze­bie albo z nie­któ­ry­mi ro­dzi­ca­mi za­pi­su­ją­cy­mi swo­je dzie­ci na lek­cje re­li­gii. Wszyst­kie naj­now­sze son­da­że wska­zu­ją na po­rzu­ca­nie wia­ry, a przede wszyst­kim prak­tyk re­li­gij­nych.

Co­raz mniej Fran­cu­zów przy­zna­je się otwar­cie do swe­go ka­to­li­cy­zmu, po­cząw­szy od wie­rzą­cych uczniów cho­dzą­cych do ko­le­dży i pry­wat­nych li­ce­ów ka­to­lic­kich. Wie­lu uczniów wsty­dzi się wo­bec ko­le­gów tego, że wie­rzy, i, co gor­sza, że prak­ty­ku­je. Na­wet lu­dziom do­ro­słym, in­te­lek­tu­ali­stom, na­ukow­com czy fi­lo­zo­fom, trud­no jest o tym gło­śno mó­wić. Przy­zna­wa­nie się do swe­go ka­to­li­cy­zmu to na­ra­ża­nie się na dys­kwa­li­fi­ka­cję w płasz­czyź­nie in­te­lek­tu­al­nej. Myśl chrze­ści­jań­ską uwa­ża się bo­wiem za ska­żo­ną przez wia­rę, a nie za ra­cjo­nal­ną i obiek­tyw­ną. Od­po­wie­dzial­ne­mu po­li­ty­ko­wi dzien­ni­ka­rze każą się nie­ustan­nie tłu­ma­czyć i uspra­wie­dli­wiać, że jest ka­to­li­kiem, gdyż dla nich jest to rów­no­znacz­ne z sek­ciar­stwem i wstecz­nic­twem. Dy­rek­tor ka­to­lic­kiej te­le­wi­zji KTO, Da­mien Du­fo­ur, są­dzi, że mamy do czy­nie­nia z ewi­dent­nym kom­plek­sem przy­zna­wa­nia się do wia­ry. Nie po­ma­ga w tym ob­raz Ko­ścio­ła pre­zen­to­wa­ny w me­diach². Re­kla­my po­ka­zu­ją mni­chów i za­kon­ni­ków w gro­te­sko­wych sy­tu­acjach, a naj­mniej­sze gor­szą­ce wy­da­rze­nie z ich udzia­łem bez­li­to­śnie przed­sta­wia się w re­por­ta­żach czy dzien­ni­kach te­le­wi­zyj­nych. Gdy­by w po­dob­ny spo­sób po­stę­po­wa­no z ra­bi­na­mi lub ima­ma­mi, czy nie wy­wo­ła­ło­by to sil­nych re­ak­cji w ich wspól­no­tach?

Sy­tu­acja, w któ­rej wia­ra, zwłasz­cza chrze­ści­jań­ska, jest dys­kre­dy­to­wa­na, z pew­no­ścią nie pro­wa­dzi do an­ty­kle­ry­ka­li­zmu we wcze­śniej­szym wy­da­niu, ro­dzi jed­nak ugrzecz­nio­ną lub kpią­cą obo­jęt­ność, po­łą­czo­ną z ol­brzy­mią nie­wie­dzą. Otwar­te przy­zna­wa­nie się do wia­ry chrze­ści­jań­skiej, na­wet w li­ceum ka­to­lic­kim, wy­da­wa­ło­by się, przy­chyl­nie do niej na­sta­wio­nym, wią­że się nie­kie­dy z hero izmem. Ro­sną­ce po­wo­dze­nie szkol­nic­twa pry­wat­ne­go nie po­win­no prze­sła­niać rze­czy­wi­stych mo­ty­wa­cji ro­dzi­ców za­pi­su­ją­cych swo­je dzie­ci do tego ro­dza­ju szkół. Naj­czę­ściej nie czy­nią oni tego ze wzglę­du na prze­ko­na­nia re­li­gij­ne, ale żeby unik­nąć nie­po­wo­dzeń dziec­ka w na­uce i prze­mo­cy w szko­le. Ro­dzi­ców przy­cią­ga­ją pew­ne ramy, dys­cy­pli­na, na­wet ry­gor, o któ­ry trud­no w szko­le pu­blicz­nej; rzad­ko jed­nak to, co pro­po­nu­je w da­nej pla­ców­ce dusz­pa­ster­stwo.

Fran­cu­zi py­ta­ni w an­kie­tach o prze­ko­na­nia re­li­gij­ne nie od­po­wia­da­ją szcze­rze i chęt­nie. Na pod­sta­wie an­kiet moż­na jed­nak za­uwa­żyć, że co­raz mniej prak­ty­ku­je spo­śród tych, któ­rzy uwa­ża­ją się za ka­to­li­ków. 13% przy­zna­je się do oka­zjo­nal­nych (z uwa­gi na szcze­gól­ne oko­licz­no­ści) prak­tyk re­li­gij­nych. 47% (!) uwa­ża się za wie­rzą­cych nie­prak­ty­ku­ją­cych³. Je­dy­nie 8-9% (za­leż­nie od son­da­ży) prak­ty­ku­je re­gu­lar­nie. Te ostat­nie dane do­ty­czą­ce prak­tyk spa­dły zresz­tą z 13% w 1988 roku do mniej niż 9% obec­nie. Prak­ty­ku­ją­cy ka­to­li­cy cho­dzą re­gu­lar­nie na Mszę świę­tą, ale rzad­ko czy­ta­ją Pi­smo Świę­te, pra­wie nie uczest­ni­czą w ka­te­che­zach czy w mo­dli­twie ró­żań­co­wej, jesz­cze rza­dziej cho­dzą na spo­tka­nia grup mo­dli­tew­nych czy ad­o­ra­cję Naj­święt­sze­go Sa­kra­men­tu. Sta­ty­sty­ki wska­zu­ją na sys­te­ma­tycz­ny spa­dek licz­by chrztów dzie­ci (z 444 571 w 1992 roku do 385 460 w 2002 roku), jak rów­nież licz­by wy­świę­ca­nych księ­ży (1000 rok­rocz­nie na po­cząt­ku lat pięć­dzie­sią­tych XX wie­ku do 105 w 2003 roku⁴). Nie cho­dzi o to, żeby po­tę­piać czy osą­dzać, ale żeby zwy­czaj­nie stwier­dzić, że prak­ty­ku­ją­cy chrze­ści­ja­nie są w mniej­szo­ści i ich licz­ba sta­le spa­da.

Nikt nie może po­zo­sta­wać na ten fakt obo­jęt­nym. Dla­cze­go co­raz mniej ka­to­li­ków prak­ty­ku­je? Jak do­szło do tego, że Ko­ściół stra­cił na atrak­cyj­no­ści i zna­cze­niu? Dla­cze­go uczest­nic­two we Mszy świę­tej jest igno­ro­wa­ne przez tylu ka­to­li­ków?

Trze­ba bę­dzie naj­pierw ujaw­nić przy­czy­ny, nie­kie­dy ukry­te, z po­wo­du któ­rych do­szło do ta­kie­go osła­bie­nia prak­ty­ki chrze­ści­jań­skiej wia­ry. Nie­prak­ty­ku­ją­cy ka­to­lik musi za­dać so­bie py­ta­nie, czy po­rzu­ca­jąc Ko­ściół, może w dal­szym cią­gu na­zy­wać sie­bie chrze­ści­ja­ni­nem. Ale i ten, kto prak­ty­ku­je, kto uwa­ża się za „do­bre­go” chrze­ści­ja­ni­na, po­wi­nien za­dać so­bie py­ta­nie, dla­cze­go tylu jego bra­ci nie chce go na­śla­do­wać. Kto wie, czy nie ja sam by­łem przy­czy­ną zgor­sze­nia lub prze­szko­dy w wie­rze mo­ich bli­skich? Każ­dy ka­to­lik we­zwa­ny jest do roz­wa­że­nia w su­mie­niu tej kwe­stii, co sta­no­wi je­den z prze­ja­wów od­po­wie­dzial­no­ści i so­li­dar­no­ści, ja­kie z chwi­lą chrztu sta­ły się na­szym udzia­łem. Czy za­wsze je­ste­śmy do­bry­mi świad­ka­mi? Czy księ­ża nie mają so­bie nic do za­rzu­ce­nia? Co my­śleć na przy­kład o ce­le­bran­sach ostro stro­fu­ją­cych wier­nych, któ­rzy nie śpie­wa­ją pod­czas li­tur­gii? Nie­zręcz­na for­ma po­uczeń mo­ral­nych, na przy­kład pod­czas ka­za­nia, może nie­któ­rych wier­nych na dłu­go znie­chę­cić do po­ja­wie­nia się w ko­ście­le. A co z ro­dzi­ca­mi, któ­rzy zmu­sza­ją swo­je dzie­ci, już do­ro­słe, do cho­dze­nia na Mszę, a gdy nie idą, mają im to za złe i tym sa­mym wy­mie­rza­ją im karę? Czy to naj­lep­szy spo­sób, by je za­chę­cić? Czy

Po­wszech­ny brak prak­tyk za­wsze wzbu­dza­my w in­nych pra­gnie­nie prak­ty­ko­wa­nia i mo­dli­twy w Ko­ście­le?

Nie­tz­sche, któ­ry, zresz­tą, ob­rał so­bie chrze­ści­jań­stwo za ulu­bio­ny cel ata­ków, czę­sto mó­wił swo­im bli­skim, że pa­trząc na chrze­ści­jan wy­cho­dzą­cych z ko­ścio­ła, wca­le nie ma ocho­ty do nie­go wstę­po­wać. Ko­ściół nie jest ze­wnętrz­ną wo­bec nas in­sty­tu­cją, zło­żo­ną je­dy­nie z pa­pie­ża, bi­sku­pów i pre­zbi­te­rów – jest tak­że, i przede wszyst­kim, lu­dem wie­rzą­cych, wspól­no­tą bra­ci Je­zu­sa, do któ­rej się przy­łą­czam; jest moją praw­dzi­wą ro­dzi­ną na zie­mi i w nie­bie. Sło­wa te od­no­szą się do nas wszyst­kich jako do człon­ków tej sa­mej ro­dzi­ny.

Rzecz w tym, by wie­dzieć, czy słusz­nie ktoś uwa­ża się za wie­rzą­ce­go, gdy nie prak­ty­ku­je. Albo ja­kim ro­dza­jem czło­wie­ka wie­rzą­ce­go ktoś taki jest? Co brak prak­tyk od­sła­nia z sa­mej isto­ty wia­ry? Czy mogę wie­rzyć tak samo i w to samo, kie­dy prak­ty­ku­ję i kie­dy nie prak­ty­ku­ję? Czy prak­ty­ka i wia­ra są do tego stop­nia roz­dziel­ne, iż da się po­twier­dzić jed­ną, ne­gu­jąc za­ra­zem dru­gą? Czym za­tem jest wia­ra, któ­rej się nie prak­ty­ku­je? Czy fak­tycz­nie ma ra­cję ktoś, kto uwa­ża się za ka­to­li­ka, a od lat nie prze­stą­pił pro­gu świą­ty­ni?

Jak okre­ślić „nie­prak­ty­ku­ją­ce­go” eko­lo­ga? Co są­dzić o kimś, kto wy­gła­sza pięk­ne prze­mo­wy na te­mat ocie­ple­nia kli­ma­tu, pięk­na przy­ro­dy itp., ale wska­ku­je do wiel­kie­go auta, żeby je­chać po pie­czy­wo na dru­gi ko­niec uli­cy, albo kto po­chwa­la me­to­dę re­cy­klin­gu śmie­ci, ale nie ma ocho­ty se­gre­go­wać wła­snych? Czy da­ło­by się po­wie­dzieć o kimś ta­kim, że jest „eko­lo­gicz­ny”? A kim jest nie­prak­ty­ku­ją­cy nu­dy­sta?! A kim spor­to­wiec, któ­ry w ogó­le nie upra­wiał­by spor­tu? A mąż, któ­ry nie oka­zy­wał­by mi­ło­ści swo­jej żo­nie? Czy mi­łość, któ­rej się nie oka­zu­je, jest jesz – cze mi­ło­ścią? Czy moż­na mó­wić o mi­ło­ści do dziec­ka, je­śli nig­dy się go nie przy­tu­li­ło?

Czym jest taka wia­ra, któ­rej się nie prak­ty­ku­je? Czy po­sia­da­ne prze­ko­na­nia da się po­go­dzić z bra­kiem wcie­la­nia ich w ży­cie? Czy brak prak­tyk, ogól­nie rzecz bio­rąc, nie na­ru­sza w zna­czą­cy spo­sób sa­mej wia­ry?

Czy czło­wiek wie­rzą­cy na­praw­dę wie­rzy, kie­dy nie prak­ty­ku­je? Czy wy­ra­że­nie „wie­rzą­cy nie­prak­ty­ku­ją­cy” ma jesz­cze ja­kiś sens? Czy nie jest samo w so­bie sprzecz­ne?

Aby pod­jąć pró­bę od­po­wie­dzi na te py­ta­nia, trze­ba przed­sta­wić po­wo­dy cał­ko­wi­te­go za­nie­cha­nia prak­tyk albo po­dej­mo­wa­nia ich tyl­ko przy­pad­ko­wo i epi­zo­dycz­nie. Dla­cze­go tak wie­lu chrze­ści­jan opusz­cza dziś Ko­ściół, a szcze­gól­nie Mszę świę­tą?

Czy za prak­ty­ka­mi re­li­gij­ny­mi lub za ich bra­kiem nie stoi swo­iste po­ję­cie wia­ry? Re­du­ku­je się ją do su­biek­tyw­ne­go prze­ko­na­nia, ze­spo­łu po­glą­dów, mniej lub bar­dziej mgli­stych opi­nii bez kon­kret­nych kon­se­kwen­cji i oso­bi­ste­go za­an­ga­żo­wa­nia. Wszyst­ko dzie­je się tak, jak­by przed­mio­tem wia­ry był zbiór idei, do któ­rych moż­na przy­lgnąć ro­zu­mem, nie przyj­mu­jąc prak­tycz­nych tego skut­ków na płasz­czyź­nie wy­bo­rów ży­cio­wych.

Czym w grun­cie rze­czy jest wia­ra? Do ja­kiej wia­ry, w co czy kogo, je­ste­śmy za­pro­sze­ni, kie­dy uwa­ża­my się za chrze­ści­jan?

2. Uspra­wie­dli­wia­nie bra­ku prak­tyk

Po­wo­dów, któ­re uspra­wie­dli­wia­ją brak prak­tyk re­li­gij­nych lub ich ogra­ni­cze­nie do mi­ni­mum, jest nie­ma­ło. U wie­lu lu­dzi wia­ra i prak­ty­ka nie na­le­żą dziś do tej sa­mej sfe­ry i nie moż­na ani nie na­le­ży ich ze sobą mie­szać. Wia­ra po­strze­ga­na jest jako coś we­wnętrz­ne­go i głę­bo­ko oso­bi­ste­go, a prak­ty­ka jako coś ze­wnętrz­ne­go i płyt­kie­go. Wia­ra to coś czy­ste­go, cze­go prak­ty­ka nie po­win­na za­bru­dzić. Ów roz­ziew mię­dzy tym, co we­wnętrz­ne i czy­ste, a tym, co ze­wnętrz­ne i nie­czy­ste, wi­dać we wszyst­kich dzie­dzi­nach, na­wet da­le­kich od ja­kiej­kol­wiek re­li­gij­no­ści.

Z tego ro­dza­ju lo­gi­ką mamy do czy­nie­nia na przy­kład w przy­pad­ku rze­czy­wi­sto­ści okre­śla­nej jako nie­wy­sło­wio­na. Ła­two przy­cho­dzi nam do gło­wy, że kie­dy do­świad­cza­my cze­goś moc­ne­go, wiel­kie­go, in­ten­syw­ne­go, nie je­ste­śmy w sta­nie od­dać tego sło­wa­mi. Nie po­win­ni­śmy na­wet pró­bo­wać tego ro­bić, żeby tej rze­czy­wi­sto­ści nie znie­kształ­cić. Wo­li­my wte­dy za­milk­nąć. Z jed­nej stro­ny za­tem mamy czy­stość tego, co jest od­bie­ra­ne we­wnętrz­nie, z dru­giej zaś nie­do­sko­na­łość i nie­czy­stość tego, co jest wy­ra­ża­ne na ze­wnątrz i sfor­mu­ło­wa­ne w mo­wie. Moż­na by jed­nak za­dać so­bie py­ta­nie: czym jest od­czu­cie, któ­re nie zo­sta­je wy­po­wie­dzia­ne, uświa­do­mio­ne i pod­da­ne re­flek­sji?

Lo­gi­kę tę wi­dać tak­że w pew­nym po­dej­ściu do mał­żeń­stwa. Twier­dzi się, iż wy­star­czy sama mi­łość, że więź mi­ło­sna jest czymś oso­bi­stym, nie ma za­tem po­trze­by wy­ra­żać jej po­przez ze­wnętrz­ne i spo­łecz­ne za­an­ga­żo­wa­nie. W osta­tecz­no­ści, nie­bra­nie ślu­bu sta­no­wi tu do­wód mi­ło­ści. Wcho­dze­nie w mał­żeń­stwo to na­ra­ża­nie mi­ło­ści na wy­na­tu­rze­nie, „ubra­nie” jej w umow­ny, pu­blicz­ny akt, któ­ry tyl­ko ją znie­kształ­ca. Lu­dzie, któ­rzy się po­bie­ra­ją, tak na­praw­dę się nie ko­cha­ją, po­nie­waż po­trze­bu­ją wi­dzial­ne­go, ze­wnętrz­ne­go za­an­ga­żo­wa­nia, żeby się nie­ja­ko upew­nić co do siły ich rze­ko­mej mi­ło­ści.

Taki spo­sób my­śle­nia w na­tu­ral­ny spo­sób prze­ni­ka do re­li­gij­no­ści: prak­ty­ko­wa­nie, a zwłasz­cza kult, kala czy­stość wia­ry. Wia­ra, oso­bi­sta wia­ra jest – jak się uwa­ża – czyst­sza, wznio­ślej­sza, pięk­niej­sza niż jej ze­wnętrz­ne prze­ja­wy. Wie­rzą­cy nie­prak­ty­ku­ją­cy może są­dzić, że jest lep­szym wie­rzą­cym niż ten, kto prak­ty­ku­je, kto wy­ra­ża na ze­wnątrz swo­ją wia­rę i od­czu­wa po­trze­bę świad­cze­nia o niej, by po­czuć się pew­niej. W ten spo­sób w mnie­ma­niu nie­prak­ty­ku­ją­ce­go wia­ra i prak­ty­ka sta­ją się so­bie wro­gie: praw­dzi­wa wia­ra od­su­wa na bok prak­ty­ki re­li­gij­ne, oce­nia­jąc je jako nie­po­trzeb­ne i nie­bez­piecz­ne, od­bie­ra­ją­ce wie­rze jej szcze­rość i au­ten­tycz­ność.

Chrze­ści­ja­nie nie­prak­ty­ku­ją­cy my­ślą, że istot­ne jest samo ży­cie, a nie kult, Msza świę­ta, mo­dli­twa. Jed­ną prak­ty­kę prze­ciw­sta­wia­ją dru­giej. Roz­dzie­la­ją za­an­ga­żo­wa­nie w wie­rze, w Ko­ście­le od za­an­ga­żo­wa­nia w świe­cie. Mogą po­wie­dzieć, że prak­ty­ku­ją swo­ją wia­rę, ale poza Ko­ścio­łem. Mó­wią, że żyją jak chrze­ści­ja­nie i to im wy­star­czy. Twier­dzą na­wet, że ich prak­ty­ka jest war­to­ściow­sza od kul­tu. Za hi­po­kry­tów uwa­ża­ją oso­by, któ­re za­do­wa­la­ją się mo­dli­twą, ale nie żyją po chrze­ści­jań­sku. Uwa­ża­ją je za zdol­ne pro­sić Boga o prze­ba­cze­nie, ale nie­prze­ba­cza­ją­ce swo­im bli­skim, zdol­ne gło­sić mi­ło­sier­dzie, ale nie­peł­nią­ce uczyn­ków mi­ło­sier­dzia itd. Wy­glą­da­ją one na chrze­ści­jan, ale ich po­boż­ność jest za­fał­szo­wa­na. Oni sami za to są praw­dzi­wi, na­wet je­śli ich nie wi­dać i je­śli nie wy­su­wa­ją się na­przód. Praw­dzi­wa wia­ra – jak mó­wią – jest ukry­ta, da­le­ka od osten­ta­cji i nie po­zwa­la się za­mknąć w ko­ściel­nych mu­rach. Trze­ba przy­znać, że pięt­nu­jąc ob­łu­dę nie­któ­rych osób prak­ty­ku­ją­cych, mają nie­jed­no­krot­nie ra­cję. Nie wy­star­czy bo­wiem cho­dzić na Mszę i re­gu­lar­nie się mo­dlić, aby być w po­rząd­ku z Bo­giem i brać­mi. Być chrze­ści­ja­ni­nem to coś wy­jąt­ko­wo pa­sjo­nu­ją­ce­go, ale rów­nież wy­ma­ga­ją­ce­go.

Jed­nak od­dzie­la­nie fak­tu ży­cia po chrze­ści­jań­sku od fak­tu prak­ty­ko­wa­nia swej wia­ry w Ko­ście­le jest nie­po­waż­ne. Uspra­wie­dli­wia­nie bra­ku kul­tu przez moc­ne pod­kre­śla­nie roz­dzia­łu mię­dzy prak­tycz­ną re­ali­za­cją w ży­ciu war­to­ści chrze­ści­jań­skich (mi­łość, sza­cu­nek, prze­ba­cze­nie, wiel­ko­dusz­ność itd.) a uczest­nic­twem w ży­ciu Ko­ścio­ła, zwłasz­cza w jego wy­mia­rze sa­kra­men­tal­nym, nie świad­czy ani o od­wa­dze, ani o rze­czo­wo­ści. Nie moż­na tego uznać ani za słusz­ne, ani za spra­wie­dli­we.

Prze­szko­dy w re­gu­lar­nym prak­ty­ko­wa­niu wia­ry mogą być bar­dzo pro­za­icz­ne i sta­no­wić prze­jaw le­ni­stwa lub za­nie­dba­nia. Na Mszę świę­tą bo­wiem trze­ba prze­wi­dzieć czas, na­sta­wić w nie­dzie­lę rano bu­dzik, wstać… Udział w Eu­cha­ry­stii do­ma­ga się zresz­tą wy­sił­ku: uwa­gi, sku­pie­nia. Do­ty­czy to na­wet po­sta­wy cia­ła – na­le­ży wstać, usiąść, zno­wu wstać, nie­kie­dy uklęk­nąć. Zresz­tą, w ogó­le mo­dli­twa wy­ma­ga wy­go­spo­da­ro­wa­nia pew­ne­go cza­su i prze­zna­cze­nia go dla Boga. Na­wet zwy­czaj­nej mo­dli­twy w ro­dzi­nie nie bę­dzie bez odro­bi­ny or­ga­ni­za­cji i woli. Ko­niecz­ne ży­cio­we za­da­nia, suk­ce­sy za­wo­do­we, ale tak­że obo­wiąz­ki i tro­ski wy­peł­nia­ją cały dzień, a Bóg jest ostat­nim ob­słu­żo­nym, je­śli w ogó­le się jesz­cze o Nim pa­mię­ta…

Msze świę­te od­bie­ra­ne są jako rze­czy­wi­stość sztyw­na, smut­na, w któ­rej trud­no uczest­ni­czyć. Mają one poza tym po­wta­rza­ją­cą się struk­tu­rę: ko­lej­ność wy­stę­po­wa­nia czy­tań, psal­mu, mo­dli­twy wier­nych, Ko­mu­nii świę­tej jest za­wsze taka sama. Bar­dziej uciąż­li­we może być uczest­nic­two we Mszy świę­tej ani­że­li w wy­kła­dzie. Eu­cha­ry­stia ma za­wsze po­dob­ny prze­bieg, w okre­ślo­nych mo­men­tach po­ja­wia­ją się te same ge­sty, któ­rym to­wa­rzy­szą te same sło­wa – wy­po­wia­da­ne wpraw­dzie przez sa­me­go Chry­stu­sa w trak­cie ostat­niej Wie­cze­rzy, ale jed­nak te same. Stąd wra­że­nie zmę­cze­nia i nie­ukry­wa­nej nudy, któ­rych nie roz­wie­ją śpie­wy uwa­ża­ne za ba­nal­ne i ni­ja­kie. Na Mszę świę­tą idzie się jak na spek­takl, moż­na więc po­czuć się roz­cza­ro­wa­nym i prze­stać na nią przy­cho­dzić. Za tym roz­cza­ro­wa­niem stoi ego­izm: czło­wiek nie przy­cho­dzi na Mszę przede wszyst­kim dla Boga, ale dla sie­bie. Chce „od­czuć” Bożą mi­łość, coś prze­żyć, po­czuć się le­piej. Kie­dy ka­za­nie oka­zu­je się mało tra­fio­ne, śpie­wy nie­wy­star­cza­ją­co pod­nio­słe, asy­sta nie dość roz­mo­dlo­na, a gra or­ga­ni­sty kiep­ska, czło­wiek wy­cho­dzi roz­cza­ro­wa­ny, a na­wet roz­gnie­wa­ny, i nie ma zbyt­niej chę­ci po­ja­wić się zno­wu w świą­ty­ni.

Aby zre­kom­pen­so­wać so­bie ten brak wy­raź­nej sa­tys­fak­cji, chrze­ści­ja­nie zwra­ca­ją się w stro­nę ru­chów na­zy­wa­nych cha­ry­zma­tycz­ny­mi. Ta­kie wspól­no­ty jak na przy­kład Em­ma­nu­el czy Wspól­no­ta Bło­go­sła­wieństw dają moż­li­wość uczest­nic­twa w bar­dziej ra­do­snej, ży­wej ce­le­bra­cji, pod­czas któ­rej moż­na śpie­wać, kla­skać, a na­wet tań­czyć. Nie trze­ba ga­nić róż­nych prze­ja­wów tej sa­mej wia­ry. Jan Pa­weł II czę­sto się nimi cie­szył, wi­dząc w Od­no­wie Cha­ry­zma­tycz­nej zwia­stu­ny tak upra­gnio­nej no­wej ewan­ge­li­za­cji. Jed­nak mo­ty­wy, dla któ­rych moż­na przy­lgnąć do tych prak­tyk na mar­gi­ne­sie „ofi­cjal­ne­go” prak­ty­ko­wa­nia, nie za­wsze są zdro­we. Je­śli w grę wcho­dzi je­dy­nie pięk­no ce­le­bra­cji lub spo­tkań mo­dli­tew­nych, by­ło­by to krót­ko­wzrocz­ne. Nie­któ­rym zda­rza się na­wet wpaść w pu­łap­kę od­dzie­la­nia swo­jej wspól­no­ty – Em­ma­nu­el, Opus Dei czy ja­kiej­kol­wiek in­nej – od Ko­ścio­ła; wolą bar­dziej tę od tam­tej, za­po­mi­na­jąc, że prze­cież na­le­żą do wspól­no­ty znacz­nie więk­szej niż oni sami.

Do wspo­mnia­nej pew­nej sztyw­no­ści li­tur­gii do­cho­dzi jesz­cze obo­wią­zek nie­dziel­nej Mszy świę­tej, co lu­dzie dziś nie za­wsze na­le­ży­cie ro­zu­mie­ją. Obo­wią­zek ten bywa uwa­ża­ny za krę­po­wa­nie wol­no­ści, a na­wet po­gwał­ce­nie oso­bi­stej swo­bo­dy wy­zna­wa­nia wia­ry, jako przy­mus i prze­moc. Kie­dy więc do sztyw­no­ści ce­re­mo­nii do­cho­dzi jej ob­li­ga­to­ryj­ny cha­rak­ter, nie­wie­le już trze­ba, by współ­cze­sny czło­wiek po­rzu­cił Ko­ściół.

3. Za­chę­ta do bra­ku prak­tyk

Po­wo­dy od­da­le­nia się od kul­tu lub jego ogra­ni­cze­nia są za­tem róż­no­ra­kie, mogą jed­nak spro­wa­dzać się do jed­ne­go – za­sad­ni­cze­go i pod­sta­wo­we­go po­wo­du.

Od pew­ne­go cza­su lu­dzie po­strze­ga­ją wia­rę przede wszyst­kim jako wy­bór. Do nich na­le­ży wy­bór, czy wie­rzą czy nie wie­rzą, oraz przy­na­leż­ność, lub nie, do okre­ślo­nej re­li­gii. Sam wy­bór za­le­ży od ich wła­snej wraż­li­wo­ści. Ka­to­li­kiem za­tem był­by ktoś, kto „czu­je”, że praw­da znaj­du­je się w prze­sła­niu chrze­ści­jań­skim, agno­sty­kiem ten, kto mówi, że o ni­czym nie wie, zaś ate­istą czło­wiek, któ­ry twier­dzi, że nie od­czu­wa ist­nie­nia Boga itd. Wia­ra wy­pły­wa­ła­by za­tem z na­szych oso­bi­stych wra­żeń. Nie mia­ła­by in­ne­go uza­sad­nie­nia poza nimi i za­le­ża­ła­by je­dy­nie od nas.

Rów­nież z uwa­gi na te od­czu­cia, a na­wet wspo­mnia­ną wraż­li­wość, od­rzu­ca się prak­ty­ki re­li­gij­ne, bo – jak sły­szy­my – nie „od­czu­wa się” ta­kiej ko­niecz­no­ści, nie „do­świad­cza się” ta­kiej po­trze­by.

Wraż­li­wość ta do­cho­dzi w nas tak­że do gło­su, kie­dy Msza nas roz­cza­ro­wu­je, ka­za­nie usy­pia, a śpie­wy nie po­ry­wa­ją tak, jak by­śmy so­bie tego ży­czy­li. Miej­sce, ja­kie przy­zna­je się wła­snym od­czu­ciom czy wraż­li­wo­ści w ob­sza­rze wia­ry, jak rów­nież bra­ku prak­tyk re­li­gij­nych, jest bar­dzo duże.

A jed­nak to szcze­gól­ne po­dej­ście do re­li­gii w ogó­le ma swo­je po­cząt­ki gdzie in­dziej. Na pew­no nie tyl­ko fi­lo­zo­fia od­po­wia­da za po­wszech­nie pa­nu­ją­ce opi­nie, by­ło­by jed­nak ab­sur­dem twier­dzić, że nie od­gry­wa ona żad­nej roli w for­mo­wa­niu albo de­for­mo­wa­niu umy­słów. To wła­śnie fi­lo­zo­fo­wie, od­no­sząc się do tego za­gad­nie­nia, zre­du­ko­wa­li wia­rę do wy­bo­ru za­leż­ne­go od na­szej wraż­li­wo­ści i oso­bi­stej hi­sto­rii ży­cia.

Taki fi­lo­zof jak Jean-Paul Sar­tre od­rzu­cił Boga bez żad­ne­go uza­sad­nie­nia. Zde­cy­do­wał, że po­zbę­dzie się Go jako zbęd­nej hi­po­te­zy. Prze­ko­na­nie re­li­gij­ne jest ta­kim sa­mym prze­ko­na­niem jak każ­de inne: moż­na od­czu­wać jego ko­niecz­ność albo zbęd­ność. Opi­su­jąc swój de­fi­ni­tyw­ny wy­bór, czy­li od­rzu­ce­nie Boga, Sar­tre uży­wa na­stę­pu­ją­cych słów: „Bóg ist­niał, ale ja w ogó­le się tym nie zaj­mo­wa­łem. A póź­niej w La Ro­chel­le, cze­ka­jąc któ­re­goś dnia na pan­ny Ma­cha­do, z któ­ry­mi jeź­dzi­łem ra­zem rano do li­ceum, znie­cier­pli­wi­łem się ich spóź­nie­niem i żeby czymś za­jąć so­bie czas, po­sta­no­wi­łem po­my­śleć o Bogu. «A więc – po­wie­dzia­łem so­bie – Bóg nie ist­nie­je». Była to au­ten­tycz­na oczy­wi­stość, choć zu­peł­nie nie wie­dzia­łem, na czym ona się opie­ra­ła. I na tym ko­niec, już nig­dy wię­cej o tym nie my­śla­łem; ani nie zaj­mo­wa­łem się tym umar­łym Bo­giem, ani mnie nie ob­cho­dzi­ło, czy żyje. Przy­pusz­czam, że by­ło­by trud­no zna­leźć mniej re­li­gij­ną na­tu­rę od mo­jej. Kwe­stię tę za­ła­twi­łem raz na za­wsze, w wie­ku 12 lat”⁵.

Sko­ro wia­ra to je­dy­nie oso­bi­sty wy­bór wy­pły­wa­ją­cy z ludz­kiej wraż­li­wo­ści, to po­dob­nie dzie­je się z jej prak­ty­ko­wa­niem. Cho­dze­nie do ko­ścio­ła, przyj­mo­wa­nie sa­kra­men­tów, udział we Mszy świę­tej są je­dy­nie su­biek­tyw­ny­mi wy­bo­ra­mi, któ­re wy­ni­ka­ją z na­sze­go oso­bi­ste­go po­dej­ścia do Boga. Prak­ty­ki re­li­gij­ne mają tę samą na­tu­rę co wia­ra: je­śli „czu­ję”, że Bóg za­pra­sza mnie do słu­cha­nia Jego sło­wa, je­śli od­czu­wam ko­niecz­ność pój­ścia na Mszę, wte­dy idę. W prze­ciw­nym ra­zie – nie. Każ­dy czu­je to, co chce. Każ­dy robi, co chce. Czyż nie na tym po­le­ga by­cie wol­nym czło­wie­kiem? Jak w tej sy­tu­acji nie od­czu­wać obo­wiąz­ku pój­ścia na Mszę jako przy­mu­su, prze­szko­dy dla na­szej peł­nej au­to­no­mii? Czy wol­ność nie ozna­cza by­cia w zgo­dzie z sa­mym sobą, z tym, co od­czu­wa się w głę­bi sie­bie?

Ta­kie czy­sto zmy­sło­we, oso­bi­ste i fa­kul­ta­tyw­ne po­dej­ście do wia­ry jest dzi­siaj bar­dzo roz­po­wszech­nio­ne. Prze­kra­cza ono, zresz­tą, wy­łącz­nie ramy re­li­gii, gdyż do­ty­czy wszyst­kich ludz­kich czy­nów. Nic – jak się zda­je – nie umy­ka tej lo­gi­ce do­sko­na­łej au­to­no­mii: od aktu gło­so­wa­nia do wy­bo­ru za­wo­du, od na­szych zo­bo­wią­zań aż po wy­bór za­war­cia mał­żeń­stwa i za­ło­że­nia ro­dzi­ny, od na­szych upodo­bań do­ty­czą­cych spo­so­bu ubie­ra­nia się aż po ży­cie sek­su­al­ne itd. Za­ni­ka mo­ral­ność obiek­tyw­na na rzecz cał­kiem su­biek­tyw­nej „mo­ral­no­ści” – każ­dy sam so­bie ma da­wać war­to­ści. Je­ste­śmy tym sa­mym zno­wu ode­sła­ni do mo­ral­no­ści Sar­tre’a, a ra­czej do ne­ga­cji mo­ral­no­ści, co uspra­wie­dli­wia on i uza­sad­nia we wszyst­kich swo­ich tek­stach⁶.

Żeby jed­nak zro­zu­mieć fun­da­men­ty tego współ­cze­sne­go po­dej­ścia do wia­ry i do jej fa­kul­ta­tyw­ne­go prak­ty­ko­wa­nia, trze­ba się­gnąć spo­ro wstecz. Fi­lo­zo­fem, któ­ry nie­za­prze­czal­nie upra­wo­moc­nił taki spo­sób po­strze­ga­nia re­li­gii, jest Jean-Ja­cqu­es Ro­us­se­au.

4. Re­li­gia na­tu­ral­na u Ro­us­se­au