Potyczki z Freudem - ebook

Słowo wstępne Przyjemność czytania

To na­praw­dę wart lek­tu­ry zbiór ese­jów. Nie­ko­niecz­nie wszyst­kich od razu. I wca­le nie­ko­niecz­nie po ko­lei. I nie tyl­ko dla­te­go, że książ­ka jest ład­nie na­pi­sa­na. Ale przede wszyst­kim dla­te­go, że jest in­te­li­gent­na.

In­te­li­gent­na to zna­czy nie fa­na­tycz­na i nie cy­nicz­na. To zna­czy, że po­ru­sza te­ma­ty, któ­re nas ota­cza­ją, a cza­sem osa­cza­ją. Po­zba­wia je cię­ża­ru, ale nie waż­no­ści. Po­ka­zu­je, że moż­na tak, ale i in­a­czej. Nie wol­no nam je­dy­nie za­mknąć się na rze­czy­wi­stość in­nych lu­dzi. Ta­kie za­mknię­cie bo­wiem to utra­ta du­szy.

To są ese­je z fi­lo­zo­fii kul­tu­ry. Ich au­tor jest w kul­tu­rze za­ko­rze­nio­ny. Robi to, co Cy­ce­ron na­zy­wał „upra­wą du­cha”. Uwal­nia go od ocię­ża­ło­ści.

To­masz Sta­wi­szyń­ski wy­brał so­bie jako my­ślo­we­go i du­cho­we­go prze­wod­ni­ka Ja­me­sa Hil­l­ma­na, ucznia C.G. Jun­ga. Szcze­gól­nie bli­ska sta­ła się mu Hil­l­ma­now­ska kon­cep­cja rze­czy­wi­sto­ści psy­chicz­nej t a k j a k b y. Ta kon­cep­cja po­zwa­la mu na wy­zwa­la­nie się od bez­re­flek­syj­nych ste­reo­ty­pów. Umie­ścił je w ty­tu­łach ko­lej­nych czę­ści swo­jej książ­ki: wol­ność od dzie­ciń­stwa, wol­ność od do­sko­na­ło­ści, od zdro­wia, od szczę­ścia, a tak­że od wol­no­ści. Nie cho­dzi mu jed­nak o to, aby nie mieć do­bre­go dzie­ciń­stwa i nie dą­żyć do do­sko­na­ło­ści, zdro­wia czy wol­no­ści, ale o to, aby te ide­ały nie mia­ły fa­na­tycz­ne­go cha­rak­te­ru. Aby nie de­ter­mi­no­wa­ły cał­ko­wi­cie i bez resz­ty na­sze­go ży­cia.

Wszak nie chce­my być „kla­wi­szem w for­te­pia­nie”.

prof. Zo­fia Ro­siń­ska
fi­lo­zof kul­tu­ry, In­sty­tut Fi­lo­zo­fii UWPodziękowania

Dzię­ku­ję wszyst­kim, bez któ­rych wspar­cia, po­mo­cy albo po pro­stu obec­no­ści – w róż­nych mo­men­tach i na róż­nych eta­pach mo­je­go ży­cia – tej książ­ki by nie było. Mo­jej Ma­mie, mo­je­mu Ojcu, pro­fe­so­ro­wi Boh­da­no­wi Chwe­deń­czu­ko­wi, pro­fe­sor Zo­fii Ro­siń­skiej, dok­to­ro­wi Ze­no­no­wi Wal­de­ma­ro­wi Dud­ko­wi, Pio­tro­wi Kę­piń­skie­mu oraz Ja­me­so­wi Hil­l­ma­no­wi, któ­ry bez­in­te­re­sow­nie po­świę­cił mi dużo cza­su i uwa­gi, w li­stach i roz­mo­wach wy­ja­śnia­jąc szcze­gó­ły swo­jej kon­cep­cji. Dzię­ku­ję Ju­sty­nie Wo­dzi­sław­skiej za wspa­nia­łą pra­cę re­dak­tor­ską wło­żo­ną w pier­wot­ną wer­sję tek­stu. Oraz jesz­cze wie­lu in­nym na­uczy­cie­lom, przy­ja­cio­łom i zna­jo­mym, któ­rych li­sta jest zbyt dłu­ga, żeby ją tu­taj za­mie­ścić.Wstęp

Czy cięż­kie do­świad­cze­nia z dzie­ciń­stwa rze­czy­wi­ście – jak prze­ko­nu­ją dzi­siaj w me­diach licz­ni psy­cho­lo­go­wie – w ogrom­nym stop­niu de­ter­mi­nu­ją na­sze do­ro­słe ży­cie? Czy je­śli nasi ro­dzi­ce się roz­wie­dli, byli al­ko­ho­li­ka­mi albo sto­so­wa­li wo­bec nas psy­chicz­ną i fi­zycz­ną prze­moc, już do koń­ca ży­cia bę­dzie­my mu­sie­li „prze­pra­co­wy­wać” na­szą prze­szłość na spo­tka­niach Do­ro­słych Dzie­ci Al­ko­ho­li­ków (DDA) albo w trak­cie dłu­go­ter­mi­no­wej psy­cho­te­ra­pii? Czy po­win­ni­śmy dą­żyć za wszel­ką cenę do we­wnętrz­nej in­te­gra­cji, wy­ga­sze­nia „ne­ga­tyw­nych emo­cji”, bez­wa­run­ko­we­go wy­ba­cze­nia tym, któ­rzy nas skrzyw­dzi­li? Czy je­śli roz­pa­da się na­sze mał­żeń­stwo albo wie­lo­let­ni zwią­zek, je­śli zdra­dzi­li­śmy albo zo­sta­li­śmy zdra­dze­ni, jest to nie­chyb­ny znak, że brak nam har­mo­nii, któ­rą mo­że­my od­zy­skać tyl­ko w ga­bi­ne­cie psy­cho­lo­ga? Czy zdro­wie i siła są za­wsze do­bre, a cho­ro­ba i sła­bość złe i trze­ba je zwal­czać wszyst­ki­mi moż­li­wy­mi środ­ka­mi? Czy po­win­ni­śmy – dla osią­gnię­cia we­wnętrz­ne­go spo­ko­ju – sku­pić się na od­czu­wa­niu i do­świad­cza­niu, a wy­łą­czyć my­śle­nie od­po­wie­dzial­ne za więk­szość pro­ble­mów (któ­re prze­cież „po­wsta­ją w gło­wie”)? Czy cho­ro­by cia­ła – na przy­kład no­wo­twór – to wy­par­te emo­cje i lęki, któ­rych nie zin­te­gro­wa­li­śmy w do­sta­tecz­nym stop­niu z na­szym świa­do­mym ży­ciem? Czy je­ste­śmy ko­wa­la­mi wła­sne­go losu, od­po­wie­dzial­ny­mi za wszyst­ko, co nas spo­ty­ka, i mo­gą­cy­mi kształ­to­wać swo­ją przy­szłość? Czy na­praw­dę „wszyst­ko za­le­ży od na­sta­wie­nia” – po­win­ni­śmy więc za­wsze my­śleć po­zy­tyw­nie, bo in­a­czej wszel­kie oba­wy i lęki na­praw­dę zma­te­ria­li­zu­ją się w ży­ciu? Czy po­win­ni­śmy się roz­wi­jać, dą­żyć do peł­ne­go wy­ko­rzy­sta­nia na­sze­go ogrom­ne­go, twór­cze­go po­ten­cja­łu? Czy de­pre­sję trze­ba za wszel­ką cenę le­czyć?

Za­da­ję so­bie te py­ta­nia w ko­lej­nych roz­dzia­łach tej książ­ki. Pró­bu­ję po­ka­zać, że po­glą­dy i prze­ko­na­nia do­mi­nu­ją­ce we współ­cze­snej po­pu­lar­nej (a czę­sto tak­że aka­de­mic­kiej) psy­cho­lo­gii i psy­cho­te­ra­pii, przed­sta­wia­ne w me­diach jako nie­kwe­stio­no­wa­ne, obiek­tyw­ne, bez­al­ter­na­tyw­ne praw­dy, są w grun­cie rze­czy ar­bi­tral­ne. Wy­ra­sta­ją nie tyle z wie­dzy, ile ra­czej z pew­nej spe­cy­ficz­nej ide­olo­gii, re­pre­zen­to­wa­nej przez licz­ne nur­ty psy­cho­lo­gicz­ne i psy­cho­te­ra­peu­tycz­ne. Ta ide­olo­gia sta­ła się współ­cze­śnie czymś na kształt do­mi­nu­ją­ce­go świa­to­po­glą­du, w któ­rym wy­ra­sta­my i któ­ry w stop­niu, z ja­kie­go nie zda­je­my so­bie spra­wy, kształ­tu­je nasz spo­sób prze­ży­wa­nia i do­świad­cza­nia rze­czy­wi­sto­ści. Zgod­nie z nim czło­wie­ka kształ­tu­je przede wszyst­kim dzie­ciń­stwo. Śro­do­wi­sko ro­dzin­ne, trau­my, ta­kie jak roz­wód ro­dzi­ców czy ich sze­ro­ko poj­mo­wa­na „tok­sycz­ność”, od­ci­ska­ją na jego psy­chi­ce wła­ści­wie nie­usu­wal­ne pięt­no. Z po­mo­cą ofia­rom tok­sycz­nych ro­dzi­ców przy­cho­dzi jed­nak psy­cho­te­ra­pia – ro­zu­mia­na jako dro­ga do osią­gnię­cia sze­re­gu war­to­ści uzna­wa­nych we współ­cze­snej kul­tu­rze za naj­wyż­sze do­bro. To zna­czy po­zby­cia się ne­ga­tyw­nych emo­cji, zin­te­gro­wa­nia wy­par­tych lę­ków, wy­ba­cze­nia tym, któ­rzy nas skrzyw­dzi­li, osią­gnię­cia sta­nu głę­bo­kie­go we­wnętrz­ne­go spo­ko­ju, pew­no­ści sie­bie, ży­cio­we­go do­bro­by­tu, po­czu­cia kon­tro­li nad swo­imi uczu­cia­mi i re­la­cja­mi z in­ny­mi, za­wo­do­wej i emo­cjo­nal­nej sa­tys­fak­cji, fi­zycz­ne­go i psy­chicz­ne­go zdro­wia, ro­zu­mia­ne­go jako stan har­mo­nii po­zba­wio­ny ele­men­tów za­bu­rza­ją­cych do­bre sa­mo­po­czu­cie.

Od­wo­łu­jąc się za­rów­no do dzieł daw­nych, jak i współ­cze­snych fi­lo­zo­fów i psy­cho­lo­gów – wśród nich do So­kra­te­sa, Pla­to­na, Car­la Gu­sta­va Jun­ga, Ar­nol­da Min­del­la, a przede wszyst­kim do zmar­łe­go 27 paź­dzier­ni­ka 2011 roku wy­bit­ne­go ame­ry­kań­skie­go my­śli­cie­la Ja­me­sa Hil­l­ma­na, któ­ry jest moim głów­nym źró­dłem in­spi­ra­cji – sta­ram się po­ka­zać, że cały ten po­wy­żej na­szki­co­wa­ny świa­to­po­gląd jest nie tyl­ko nie­praw­dzi­wy, lecz tak­że, w sze­ro­kiej per­spek­ty­wie, po pro­stu szko­dli­wy. „Ide­al­ny czło­wiek”, jaki wy­ła­nia się z tych psy­cho­te­ra­peu­tycz­nych po­stu­la­tów, jest bo­wiem po­sta­cią mi­tycz­ną, nie­osią­gal­nym wzor­cem, kon­struk­cją po­zba­wio­ną ja­kie­go­kol­wiek od­nie­sie­nia do rze­czy­wi­sto­ści na­sze­go do­świad­cze­nia. Bu­do­wa­nie w lu­dziach prze­ko­na­nia, że tyl­ko ży­cie zgod­ne z tym ide­ałem jest ży­ciem „praw­dzi­wym”, „zdro­wym”, „świa­do­mym” albo „doj­rza­łym”, pro­wa­dzi nie tyl­ko do fru­stra­cji i roz­pa­czy, wy­wo­ła­nych oczy­wi­stą nie­moż­li­wo­ścią jego osią­gnię­cia. Naj­bar­dziej dra­stycz­nym skut­kiem jest tu­taj coś in­ne­go. A mia­no­wi­cie – na co zwra­ca uwa­gę wła­śnie Ja­mes Hil­l­man – cał­ko­wi­te od­izo­lo­wa­nie się od mą­dro­ści i war­to­ści, ja­kie wno­szą w na­sze ży­cie cięż­kie, cza­sa­mi okrut­ne do­świad­cze­nia. Nie cho­dzi tu­taj jed­nak o kon­sta­ta­cję w ro­dza­ju wąt­pli­wej praw­dy o „uszla­chet­nia­ją­cym cier­pie­niu”, ale o bu­do­wa­nie wraż­li­wo­ści na cier­pie­nie wła­sne i cu­dze, bu­dze­nie em­pa­tii, świa­do­mo­ści ogra­ni­cze­nia i śmier­tel­no­ści, a wresz­cie – o po­zo­sta­wa­nie w kon­tak­cie z re­al­nym, nie zaś wy­obra­żo­nym do­świad­cze­niem.

Do­pie­ro taka per­spek­ty­wa – wol­na od prze­ko­na­nia o de­ter­mi­na­cji dzie­ciń­stwem, wol­na od ego­istycz­nej fik­sa­cji na trau­mach, wol­na od uto­pij­nych pra­gnień wy­ru­go­wa­nia ne­ga­tyw­nych emo­cji, wol­na od nie­chę­ci do wszyst­kie­go, co sła­be, cho­re czy bę­dą­ce wy­ni­kiem nie­za­leż­nych, lo­so­wych oko­licz­no­ści – po­zwa­la bez złu­dzeń i prze­są­dów skon­fron­to­wać się z wła­snym i cu­dzym lo­sem. Po­zwa­la po­go­dzić się z wła­snym i cu­dzym cier­pie­niem, ze splą­ta­niem, z bra­kiem sił. Po­zwa­la obu­dzić w so­bie du­szę – czy­li wraż­li­wość, em­pa­tię i... re­alizm. Hil­l­man mówi, że ta­kie prze­bu­dze­nie to po­czą­tek re­wo­lu­cji w imię du­szy.

Ta książ­ka chce być skrom­nym wkła­dem w tę re­wo­lu­cję.1 Płachta Manoletego czyli o klatce dzieciństwa

Ma­no­le­te, je­den z naj­słyn­niej­szych tor­re­ado­rów świa­ta, z całą pew­no­ścią nie miał ła­twe­go dzie­ciń­stwa. Gdy był dwu­lat­kiem, nie­mal umarł na za­pa­le­nie płuc, a skut­ki tej cho­ro­by od­czu­wał jesz­cze dłu­go. W wie­ku pię­ciu lat zo­stał osie­ro­co­ny przez ojca. W szko­le pod­sta­wo­wej in­te­re­so­wał się pra­wie wy­łącz­nie ry­sun­kiem i li­te­ra­tu­rą. Przez ko­le­gów trak­to­wa­ny jak wo­rek tre­nin­go­wy, nie­ustan­nie cier­pią­cy na roz­ma­ite do­le­gli­wo­ści, ca­ły­mi dnia­mi snuł się sa­mot­nie po ma­low­ni­czych za­uł­kach ro­dzin­nej Kor­do­by albo prze­sia­dy­wał w domu – pod czuj­ną i apo­dyk­tycz­ną ku­ra­te­lą mat­ki. Ko­bie­ty bez wąt­pie­nia speł­nia­ją­cej wszel­kie kry­te­ria tok­sycz­no­ści tak pie­czo­ło­wi­cie opi­sa­ne przez ame­ry­kań­ską psy­cho­loż­kę Su­san For­ward w be­st­se­le­rze o wy­mow­nym ty­tu­le Tok­sycz­ni ro­dzi­ce. Mat­ka Ma­no­le­te­go – ni­czym taj­ny agent – uważ­nie śle­dzi­ła każ­dy jego krok. Wtrą­ca­ła się do wszyst­kie­go. Przy naj­drob­niej­szej oka­zji snu­ła przed nim apo­ka­lip­tycz­ne wi­zje nie­bez­pie­czeństw i nie­szczęść, któ­re ten świat, każ­de­go dnia, bez naj­mniej­sze­go ostrze­że­nia fun­du­je swo­im bez­bron­nym miesz­kań­com.

– Jest tyl­ko jed­na rada na te okro­pień­stwa, mój ma­leń­ki – po­wta­rza­ła moc­no już prze­ra­żo­ne­mu ży­ciem, a prze­cież bar­dzo jesz­cze mło­de­mu sy­no­wi. – Bez wzglę­du na to, co się bę­dzie dzia­ło, mu­sisz po pro­stu trzy­mać się mamy.

I Ma­no­le­te rze­czy­wi­ście trzy­mał się jej ze wszyst­kich sił.

W sen­sie jak naj­bar­dziej do­słow­nym, miał bo­wiem w zwy­cza­ju, kie­dy coś go za­nie­po­ko­iło, na­tych­miast ukry­wać się w prze­past­nych fał­dach jej wiel­kiej, ko­lo­ro­wej hisz­pań­skiej spód­ni­cy. Było tak aż do mo­men­tu, gdy skoń­czył je­de­na­ście lat. Wów­czas – ni stąd, ni zo­wąd – za­pa­łał ab­so­lut­ną mi­ło­ścią do cor­ri­dy. Wszyst­ko inne prze­sta­ło się li­czyć. Waż­ne były tyl­ko byki.

Ale wcze­śniej mat­ka (mię­dzy in­ny­mi za po­mo­cą spód­ni­cy wła­śnie) sku­tecz­nie od­gra­dza­ła go od wszel­kich moż­li­wych nie­bez­pie­czeństw czy­ha­ją­cych na każ­de­go z nas w tej ciem­nej, dra­pież­nej plą­ta­ni­nie zda­rzeń, któ­rą zwy­kli­śmy na­zy­wać co­dzien­no­ścią. I wbrew za­le­ce­niom psy­cho­te­ra­peu­tów nie sta­ra­ła się by­najm­niej zmniej­szać swo­je­go po­ten­cja­łu na­do­pie­kuń­czo­ści. Prze­ciw­nie – wzmac­nia­ła go aż do ostat­niej kro­pli krwi.

20 sierp­nia 1947 roku hi­sto­ria mat­ki i syna za­to­czy­ła koło. Tego dnia, póź­nym po­po­łu­dniem, ma­jąc za­le­d­wie trzy­dzie­ści lat – po za­koń­czo­nym pierw­szą prze­gra­ną w ka­rie­rze star­ciu z roz­wście­czo­nym kru­czo­czar­nym by­kiem o imie­niu Is­le­ro, któ­ry ro­giem prze­bił mu udo – Ma­no­le­te wal­czył o ży­cie w ob­dra­pa­nej sali an­da­lu­zyj­skie­go szpi­ta­la. Wte­dy to mat­ka – w ostat­nim ak­cie obro­ny – nie do­pu­ści­ła do nie­go zroz­pa­czo­nej Lupe Sino, pięk­nej ak­tor­ki, z któ­rą nie­ba­wem (bo już w paź­dzier­ni­ku) miał się oże­nić.

– Mój syn nie bę­dzie się za­da­wał z ja­kąś pod­rzęd­ną ak­to­recz­ką! – krzy­cza­ła na cały szpi­tal.

* * *

Hi­sto­ria Ma­no­le­te­go – wa­lecz­ne­go tor­re­ado­ra i ma­min­syn­ka, po­grom­cy naj­strasz­liw­szych be­stii, a za­ra­zem cho­ro­wi­te­go chu­cher­ka cho­wa­ją­ce­go się pod mat­czy­ną spód­ni­cą – to do­sko­na­ły ką­sek dla wszyst­kich spe­cja­li­stów od za­my­ka­nia nas w klat­ce dzie­ciń­stwa. Bez wzglę­du na to, czy będą to bez­kry­tycz­ni wy­znaw­cy freu­dow­skiej psy­cho­ana­li­zy, czy nie­co eg­zal­to­wa­ni ka­pła­ni od­pra­wia­ją­cy oso­bli­we ry­tu­ały zgod­nie z ob­rząd­kiem usta­wień ro­dzin­nych Ber­ta Hel­lin­ge­ra, czy też or­to­dok­syj­ni, „na­uko­wi” be­ha­wio­ry­ści. Ich wszyst­kich – na co dzień skłó­co­nych, po­grą­żo­nych w nie­koń­czą­cych się i nie­roz­strzy­gal­nych scho­la­stycz­nych spo­rach o ge­ne­alo­gię i mor­fo­lo­gię oso­bo­wo­ści – łą­czy bo­wiem jed­no ele­men­tar­ne prze­ko­na­nie. Prze­ko­na­nie bę­dą­ce ka­mie­niem wę­giel­nym więk­szo­ści współ­cze­snych szkół psy­cho­te­ra­peu­tycz­nych. Brzmi ono: źró­dła na­szych ak­tu­al­nych pro­ble­mów na­le­ży szu­kać w prze­szło­ści.

Ży­cie to li­nio­wa po­dróż. Je­śli więc chcesz zro­zu­mieć, dla­cze­go te­raz zna­la­złeś czy zna­la­złaś się w ta­kim, a nie in­nym miej­scu, w ta­kim, a nie in­nym punk­cie, w ta­kim, a nie in­nym cha­osie, cier­pie­niu, ba­ła­ga­nie, je­śli chcesz zro­zu­mieć to wszyst­ko, mu­sisz wró­cić do źró­dła. Wró­cić do po­cząt­ku. Do dzie­ciń­stwa. Tam bo­wiem ukry­ta jest ta­jem­ni­ca. To w dzie­ciń­stwie – prze­ko­nu­ją straż­ni­cy klat­ki dzie­ciń­stwa, klat­ki, któ­rej prę­ty two­rzą rów­nież szkie­let współ­cze­snej kul­tu­ry po­pu­lar­nej, zwłasz­cza ro­dem z Hol­ly­wo­od – spo­czy­wa głę­bo­ko ukry­ty skarb: ka­mień fi­lo­zo­ficz­ny umoż­li­wia­ją­cy zro­zu­mie­nie prze­szłych i przy­szłych zda­rzeń. Coś na kształt le­gen­dar­ne­go „Ale­fa” – opi­sa­ne­go nie­gdyś przez Jor­ge Lu­isa Bor­ge­sa w opo­wia­da­niu pod tym wła­śnie ty­tu­łem – czy­li punk­tu, z któ­re­go jak na dło­ni wi­dać cały wszech­świat: jed­no­cze­śnie prze­szły, te­raź­niej­szy i przy­szły…

Żeby jed­nak do tego ży­cio­daj­ne­go źró­dła do­trzeć, żeby uj­rzeć rze­czy­wi­stość w jej kom­plet­nej po­sta­ci, trze­ba mieć od­po­wied­nie­go prze­wod­ni­ka. Sa­me­mu bo­wiem nie spo­sób wkro­czyć – choć­by bez­wied­nie – na wła­ści­wą ścież­kę. Po­dob­nie – zda­niem czci­cie­li klat­ki dzie­ciń­stwa – bez po­mo­cy spe­cja­li­sty nig­dy w peł­ni nie od­kry­je­my i nie zro­zu­mie­my sen­su wcze­sno­dzie­cię­cych mniej lub bar­dziej trau­ma­tycz­nych do­świad­czeń.

Oj­cem za­ło­ży­cie­lem, czy może ra­czej oj­cem kon­struk­to­rem klat­ki dzie­ciń­stwa, jest oczy­wi­ście Zyg­munt Freud. Cho­ciaż wła­ści­wy bu­dow­ni­czy jej pro­to­ty­pu, któ­ry w ja­kimś sen­sie po­słu­żył Freu­do­wi za wzo­rzec, to osiem­na­sto­wiecz­ny fran­cu­ski fi­lo­zof Jean-Ja­cqu­es Ro­us­se­au. To Ro­us­se­au – mię­dzy in­ny­mi w Emi­lu, jed­nej ze swo­ich naj­bar­dziej zna­nych ksią­żek – gło­sił po­chwa­łę dzie­cię­cej nie­win­no­ści, któ­ra do­pie­ro póź­niej, w trud­nym i odzie­ra­ją­cym ze złu­dzeń pro­ce­sie so­cja­li­za­cji, zo­sta­je nie­odwo­łal­nie zde­pra­wo­wa­na. Na­tu­ra jest do­bra – prze­ko­ny­wał – a czło­wiek to w mo­men­cie uro­dze­nia ta­bu­la rasa, czy­sta, nie­za­pi­sa­na ta­bli­ca. Na tej czy­stej ta­bli­cy do­ro­śli – bę­dą­cy nie do koń­ca świa­do­my­mi po­wa­gi swo­ich czy­nów funk­cjo­na­riu­sza­mi zde­mo­ra­li­zo­wa­nej kul­tu­ry – za­pi­su­ją złe skłon­no­ści, żą­dze, hi­po­kry­zję i inne ne­ga­tyw­ne ce­chy, któ­rych dziec­ko nie po­sia­da. To za­tem wy­cho­wa­nie jest od­po­wie­dzial­ne za upa­dek czło­wie­ka. To wy­cho­wa­nie nas for­mu­je, a tym sa­mym spro­wa­dza mrocz­ne fa­tum cier­pie­nia, kłam­stwa, splą­ta­nia, nie­uczci­wo­ści, ni­skich po­bu­dek i gwał­tow­nych żądz. To za­tem wy­cho­wa­nie – uj­mu­jąc myśl do­sad­nym skró­tem – jest wszyst­kie­mu win­ne.

Zyg­munt Freud ocho­czo za­adap­to­wał tę hi­po­te­zę, cho­ciaż jego wi­zja ludz­kiej na­tu­ry była zde­cy­do­wa­nie bar­dziej pe­sy­mi­stycz­na (a może ra­czej re­ali­stycz­na) niż eu­fo­rycz­ne kon­cep­cje Ro­us­se­au.

* * *

Cho­dzi o to, że ten freu­dow­ski sche­mat – tak sil­nie za­ko­rze­nio­ny we współ­cze­snej psy­cho­lo­gii i kul­tu­rze – to w isto­cie kon­struk­cja przy­po­mi­na­ją­ca bu­do­wą cep.

A cep – jak to cep – bu­do­wę ma wię­cej niż pro­stą.

Cep mówi: je­steś wy­pad­ko­wą tego, co spo­tka­ło cię w dzie­ciń­stwie. Je­steś wy­pad­ko­wą oko­licz­no­ści, któ­rych nic już nig­dy nie bę­dzie w sta­nie zmie­nić, bo nic już nig­dy nie bę­dzie w sta­nie zmie­nić prze­szło­ści.

Cep mówi: je­steś efek­tem.

Efek­tem mat­ki neu­ro­tycz­ki. Efek­tem ojca al­ko­ho­li­ka. Efek­tem dziad­ka ty­ra­na. Efek­tem bab­ci, któ­ra stra­szy­ła cię du­cha­mi. Efek­tem tego, że kie­dy by­łeś mały, na­kry­łeś ro­dzi­ców w sy­pial­ni. Efek­tem tego, że ro­dzi­ce nad­mier­nie cię ko­cha­li. Efek­tem tego, że ko­cha­li cię nie­wy­star­cza­ją­co. Albo na­wet – to ca­sus Hel­lin­ge­ra, któ­ry się­ga tu szczy­tów ab­sur­du – efek­tem dwu­dzie­stu pię­ciu po­ko­leń two­ich nie­zrów­no­wa­żo­nych przod­ków, któ­rzy się kłó­ci­li, roz­wo­dzi­li, mor­do­wa­li, po­rzu­ca­li, mie­li ko­chan­ki, pło­dzi­li nie­ślub­ne po­tom­stwo albo do­ko­ny­wa­li po ci­chu abor­cji.

Cep mówi: nie je­steś in­dy­wi­du­al­no­ścią.

Nie je­steś zdol­na, nie je­steś zdol­ny do po­dej­mo­wa­nia wy­bo­rów, bo za wszyst­ki­mi two­imi de­cy­zja­mi sto­ją apo­dyk­tycz­ne wid­ma ro­dzi­ców (albo przod­ków), któ­re po­ru­sza­ją two­ją wolą i świa­do­mo­ścią ni­czym wład­cy ma­rio­ne­tek. Tym sa­mym two­je ży­cie jest po­zba­wio­ne celu – bo cel, grec­ki te­los, za­wsze jest w przy­szło­ści, a przy­szło­ści nie ma i nie bę­dzie do­pó­ty, do­pó­ki nie „prze­pra­cu­jesz” tego, co cię spo­tka­ło w dzie­ciń­stwie.

Wła­śnie tak cep stwa­rza tę nie­ist­nie­ją­cą przy­szłość. Two­ją przy­szło­ścią ma być bo­wiem… pra­ca nad prze­szło­ścią. W in­nym wy­pad­ku dziad­ko­wie, bab­cie, mamy, ta­tu­sio­wie, wuj­ko­wie, sio­stry albo bra­cia za­bi­ją cię do­kład­nie w ten sam spo­sób, w jaki mat­ka – pod po­sta­cią roz­ju­szo­ne­go byka Is­le­ro – za­bi­ła Ma­no­le­te­go.

Bo prze­cież, w myśl tej pro­stej ukła­dan­ki, Ma­no­le­te wła­śnie dla­te­go zo­stał tor­re­ado­rem, wła­śnie dla­te­go ry­zy­ko­wał co­dzien­nie ży­cie, żeby raz na za­wsze uwol­nić się z wład­cze­go uści­sku mat­czy­nych ra­mion. To z mat­ką wal­czył na hisz­pań­skich are­nach. To w nią wbi­jał ko­lej­ne szpa­dy. To nad jej pa­ru­ją­cym, mar­twym cia­łem raz po raz trium­fo­wał po­śród wi­wa­tów tłu­mu roz­e­mo­cjo­no­wa­ne­go wi­do­kiem i za­pa­chem krwi.

Aż do mo­men­tu, kie­dy to ona od­nio­sła nie­odwo­łal­ne zwy­cię­stwo.

* * *

Ar­thur Scho­pen­hau­er na­pi­sał nie­gdyś, że kie­dy z per­spek­ty­wy sta­ro­ści spoj­rzy się na czy­jeś ży­cie, moż­na od­nieść wra­że­nie, że ukła­da się ono w pe­wien lo­gicz­ny ciąg. Jak­by rzą­dzi­ła nim ja­kaś ta­jem­ni­cza siła or­ga­ni­zu­ją­ca zda­rze­nia tak, aby zre­ali­zo­wa­ło się coś, co Scho­pen­hau­er okre­ślał mia­nem „za­mie­rze­nia, któ­re zda­je się le­żeć u pod­staw losu jed­nost­ki”.

Nie był w tym ory­gi­nal­ny. Się­gał do opi­sa­nej w Pań­stwie Pla­to­na kon­cep­cji, w myśl któ­rej każ­da du­sza wy­bie­ra so­bie ta­kich ro­dzi­ców i ta­kie oto­cze­nie, żeby jej prze­zna­cze­nie, po­ten­cjał, ta­len­ty i umie­jęt­no­ści, a tak­że roz­ma­ite wady czy ułom­no­ści mo­gły się w peł­ni wy­ra­zić. Je­ste­śmy, kim je­ste­śmy, już w mo­men­cie na­ro­dzin – mó­wił Pla­ton. Nasz cha­rak­ter, nasz los są już w nas obec­ne, ni­czym dąb w żo­łę­dziu.

Ja­mes Hil­l­man, ame­ry­kań­ski psy­cho­log, uczeń Car­la Gu­sta­va Jun­ga, twór­ca wła­snej ory­gi­nal­nej szko­ły, któ­rą na­zy­wał psy­cho­lo­gią ar­che­ty­po­wą, wie­lo­krot­nie wspo­mi­nał w książ­kach o Ma­no­le­tem. Być może – py­tał – war­to na jego ży­cie spoj­rzeć z zu­peł­nie in­nej stro­ny: tej wła­śnie, o któ­rej mowa w dzie­łach Scho­pen­hau­era i Pla­to­na? Po­mysł, że na­sze ży­cie to tyl­ko przy­pad­ko­wy ciąg zda­rzeń, prze­bie­ga­ją­cych w pro­stej li­nii od mo­men­tu uro­dze­nia do mo­men­tu śmier­ci – ciąg, w któ­rym to, co wcze­śniej­sze, okre­śla i de­ter­mi­nu­je to, co przy­cho­dzi póź­niej – jest prze­cież sto­sun­ko­wo póź­nym za­chod­nim wy­na­laz­kiem, zu­peł­nie ob­cym więk­szo­ści daw­nych i współ­cze­snych kul­tur. W isto­cie, twier­dzi Hil­l­man, tak w Eu­ro­pie, jak i na da­le­kich kon­ty­nen­tach, tak dzi­siaj, jak i set­ki czy ty­sią­ce lat temu, lu­dzie za­wsze mie­li po­czu­cie, że ist­nie­je coś ta­kie­go jak los, prze­zna­cze­nie czy po­wo­ła­nie. Że je­ste­śmy na tym świe­cie po coś, że jest w nas coś nie­po­wta­rzal­ne­go, coś od­róż­nia­ją­ce­go nas od resz­ty, coś nie­zwy­kłe­go. I że zda­rze­nia, z któ­rych spla­ta się li­nia na­sze­go ży­cia, nie są wy­łącz­nie kom­po­zy­cją cha­otycz­nych ele­men­tów – bo coś nie­zna­ne­go na­da­je im ja­kość i kształt.

Hil­l­man na każ­dym kro­ku za­strze­ga, że nie pro­po­nu­je żad­nej na­uko­wej teo­rii, żad­ne­go skru­pu­lat­nie po­par­te­go do­wo­da­mi mo­de­lu po­zwa­la­ją­ce­go na em­pi­rycz­ny, obiek­tyw­ny opis. Wręcz prze­ciw­nie, pro­po­nu­je mit, wy­obra­że­nie, fan­ta­zję. Nie uży­wa su­che­go ję­zy­ka współ­cze­snej na­uko­wej psy­cho­lo­gii, za­miast do sta­ty­styk i ta­bel od­wo­łu­je się do su­biek­tyw­ne­go do­świad­cze­nia. Do tego nie­we­ry­fi­ko­wal­ne­go i nie­moż­li­we­go do udo­wod­nie­nia, a jed­nak doj­mu­ją­co au­ten­tycz­ne­go po­czu­cia, któ­re cza­sa­mi na­wie­dza nas z siłą ab­so­lut­nej oczy­wi­sto­ści. Nie mamy wów­czas wąt­pli­wo­ści, że coś po­pchnę­ło nas w ra­mio­na tej, a nie in­nej oso­by; że ja­kieś trud­ne i dra­ma­tycz­ne prze­ży­cie otwo­rzy­ło nam oczy na ta­kie wy­mia­ry rze­czy­wi­sto­ści, któ­rych wcze­śniej nie do­strze­ga­li­śmy; że układ zu­peł­nie z po­zo­ru ak­cy­den­tal­nych oko­licz­no­ści „pro­wa­dził” nas do miej­sca, w któ­rym ak­tu­al­nie je­ste­śmy – i że jest to miej­sce, w któ­rym z ja­kie­goś po­wo­du mu­sie­li­śmy się zna­leźć.

Moż­na po­wie­dzieć: ale to nic wię­cej, jak tyl­ko atrak­cyj­na fan­ta­zja. Nic wię­cej, jak tyl­ko ćwi­cze­nie wy­obraź­ni. Ale czy tak na­praw­dę współ­cze­sna psy­cho­lo­gia ofe­ru­je coś in­ne­go? Czy ofe­ru­je re­al­ną wie­dzę?

By­najm­niej – prze­ko­nu­je Hil­l­man. Teo­rie o klu­czo­wym zna­cze­niu dzie­ciń­stwa albo o kom­pen­sa­cyj­nej (wo­bec wad i ułom­no­ści) funk­cji ży­cio­wych wy­bo­rów i am­bi­cji to ta­kie same mity, jak Pla­toń­ska opo­wieść o du­szy wy­bie­ra­ją­cej so­bie ta­kie, a nie inne oko­licz­no­ści na­ro­dzin. Nie stoi za nimi żad­na twar­da em­pi­ria, sto­ją za nimi na­to­miast aprio­rycz­nie i apo­dyk­tycz­nie przy­ję­te za­ło­że­nia. W ostat­nich la­tach na­wet one na grun­cie psy­cho­lo­gii aka­de­mic­kiej, bar­dzo przy­wią­za­nej do re­stryk­cyj­nej me­to­do­lo­gii na­uko­wej, za­czy­na­ją się roz­pa­dać. Co­raz wię­cej ba­dań wska­zu­je, że do­świad­cze­nia z dzie­ciń­stwa, a zwłasz­cza re­la­cje po­mię­dzy dziec­kiem a ro­dzi­ca­mi, nie od­gry­wa­ją istot­nej roli w kształ­to­wa­niu się oso­bo­wo­ści. Nie od­gry­wa­ją, bo za wszyst­ko – zda­niem ta­kich tu­zów, jak Ju­dith Har­ris albo Ste­ven Pin­ker – od­po­wia­da mik­stu­ra zło­żo­na z ge­nów oraz tego, cze­go uczy­my się nie od mamy i taty, ale od ró­wie­śni­ków.

Cho­dzi jed­nak o to – do­da­je Hil­l­man – że jest jesz­cze coś wię­cej. Że – mó­wiąc krót­ko – nie je­ste­śmy tyl­ko efek­tem, choć­by efek­tem ge­nów i wpły­wów ró­wie­śni­czych. I że li­nio­wy spo­sób po­strze­ga­nia cza­su, a tym sa­mym ży­cia – od po­cząt­ku do koń­ca, od na­ro­dzin do śmier­ci – jest tyl­ko jed­nym z kil­ku moż­li­wych wa­rian­tów.

W per­spek­ty­wie Pla­toń­skiej bo­wiem, w per­spek­ty­wie kon­cep­cji oso­bi­ste­go da­imo­na, cze­goś w ro­dza­ju siły two­rzą­cej in­dy­wi­du­al­ność – na­sze ży­cie jest jak ob­raz. Wszyst­kie zda­rze­nia w nim współ­ist­nie­ją, wy­stę­pu­ją rów­no­cze­śnie, ni­czym sce­na uwiecz­nio­na na płót­nie przez uta­len­to­wa­ne­go ma­la­rza. Z per­spek­ty­wy wi­dza, a tak­że z per­spek­ty­wy sa­me­go ob­ra­zu – chro­no­lo­gia, z jaką ma­larz szki­co­wał ko­lej­ne kształ­ty, jest zu­peł­nie bez zna­cze­nia. Ob­raz zja­wia się jako go­to­wa, kom­plet­na, syn­chro­nicz­na ca­łość.

* * *

Może więc Ma­no­le­te nie dla­te­go zo­stał tor­re­ado­rem, że wcze­śniej cho­wał się pod spód­ni­cą mat­ki? Może nie dla­te­go w dzie­ciń­stwie był stra­chli­wy, że – wy­cho­wy­wa­ny pod klo­szem – oba­wiał się wszyst­kie­go, co tyl­ko moż­li­we? Może ja­kaś głę­bo­ka, ta­jem­ni­cza siła – da­imon, we­wnętrz­ny ob­raz – od dzie­ciń­stwa zna­ła już wszyst­ko, co na­stą­pi, bo wszyst­ko, co na­stą­pi­ło, było już wte­dy go­to­we, obec­ne, dane? Może za­tem ja­kaś głę­bo­ka, ta­jem­ni­cza siła wi­dzia­ła już te byki, któ­re na nie­go cze­ka­ły? Wi­dzia­ła już wście­kłe­go, wiel­kie­go Is­le­ro, któ­ry przy­no­si śmierć?

Je­śli tak – trud­no się dzi­wić, że mały Ma­no­le­te był taki prze­ra­żo­ny…

Co w ta­kim ra­zie mia­ła z tym wspól­ne­go mat­ka? Je­dy­nie to, że jej spód­ni­ca sta­ła się pierw­szą, pro­wi­zo­rycz­ną płach­tą, na któ­rej syn ćwi­czył przed star­ciem z naj­groź­niej­szym prze­ciw­ni­kiem. A jej na­do­pie­kuń­czość była aku­rat taka, ja­kiej było trze­ba, żeby zła­go­dzić strach nie­świa­do­mie od­czu­wa­ny przez ma­łe­go chłop­ca, któ­ry już nie­ba­wem miał sta­nąć do wal­ki z praw­dzi­wy­mi by­ka­mi.

Czy po­tra­fi­li­by­śmy spoj­rzeć w ten spo­sób na wła­sne trud­ne dzie­cię­ce do­świad­cze­nia? Czy po­tra­fi­li­by­śmy spoj­rzeć w ten spo­sób na wła­snych ro­dzi­ców? Za­miast trak­to­wać cięż­kie mo­men­ty jako trau­my, któ­re upo­śle­dza­ją na­sze funk­cjo­no­wa­nie – zo­ba­czyć je jako prze­ży­cia, któ­re kształ­tu­ją nasz cha­rak­ter, na­da­ją ży­ciu nie­po­wta­rzal­ny rys. Wta­jem­ni­cza­ją nas w ta­kie jego wy­mia­ry, któ­rych in­a­czej nig­dy nie by­li­by­śmy świa­do­mi. Na­wet je­śli są to wy­mia­ry ciem­ne, strasz­ne i prze­ra­ża­ją­ce. Świat ma tak­że ta­kie ob­li­cze – dla­cze­go mamy uda­wać, że go nie ma? Le­piej otwar­cie spoj­rzeć mu w oczy.

Za­miast trak­to­wać ro­dzi­ców, na­wet tych naj­okrut­niej­szych, jak zło­wiesz­cze bó­stwa, któ­re na za­wsze na­zna­czy­ły na­sze ży­cie, le­piej zo­ba­czyć ich jako na­uczy­cie­li, prze­ka­zu­ją­cych wie­dzę o wła­snej bez­rad­no­ści i wła­snym złu. A tym sa­mym – o bez­rad­no­ści i złu, któ­re drze­mią w czło­wie­ku, tak­że w nas. To bez­cen­na na­uka. Zda­jąc so­bie, dzię­ki ro­dzi­com, spra­wę, jak ła­two skrzyw­dzić, jak ła­two zra­nić, mamy szan­sę być wraż­liw­si, mamy szan­sę le­piej ro­zu­mieć tych skrzyw­dzo­nych i zra­nio­nych. Mamy tak­że szan­sę wy­ba­czyć so­bie i le­piej sie­bie zro­zu­mieć – je­śli skrzyw­dzi­my i zra­ni­my ko­goś bli­skie­go. Wy­ba­czyć i zro­zu­mieć, nie żeby się uspra­wie­dli­wiać i nie żeby po­grą­żać się w gę­stych od­mę­tach sa­mo­po­tę­pie­nia, ale po to, żeby nie po­peł­nić dru­gi raz tego sa­me­go błę­du.

Je­śli bę­dzie­my umie­li w ten spo­sób spoj­rzeć na to, co spo­tka­ło nas ze stro­ny ro­dzi­ców – klat­ka dzie­ciń­stwa, w któ­rej tak ocho­czo za­my­ka nas współ­cze­sna kul­tu­ra te­ra­peu­tycz­na, ma szan­sę de­fi­ni­tyw­nie znik­nąć.2 Porażka tygrysiej matki czyli wychowanie nie jest rzeźbiarstwem

W klat­ce dzie­ciń­stwa bar­dzo czę­sto pró­bu­ją za­my­kać nas nie tyl­ko psy­cho­te­ra­peu­ci czy hol­ly­wo­odz­cy sce­na­rzy­ści, dla któ­rych ten pro­sty de­ter­mi­ni­stycz­ny sche­mat jest bar­dzo po­ręcz­nym na­rzę­dziem po­zwa­la­ją­cym kon­stru­ować ko­lej­ne fa­bu­ły. W klat­ce dzie­ciń­stwa pró­bu­ją za­my­kać nas tak­że ro­dzi­ce.

Ro­dzi­ce prze­ko­na­ni o swo­jej de­miur­gicz­nej roli. Zu­peł­nie na po­waż­nie pie­lę­gnu­ją­cy w so­bie prze­ko­na­nie, że my, ich dzie­ci, je­ste­śmy ni­czym lu­dzi­ki z mo­de­li­ny. Że – jed­nym sło­wem – wy­star­czy nas od­po­wied­nio in­ten­syw­nie roz­wał­ko­wać i ugnieść, na­stęp­nie ule­pić po­żą­da­ny kształt, a na koń­cu so­lid­nie wy­go­to­wać, żeby upra­gnio­na for­ma raz na za­wsze za­sty­gła w ide­al­nej nie­zmien­no­ści. Nasi ro­dzi­ce my­ślą i po­stę­pu­ją w ten spo­sób, bo sami czu­ją się ofia­ra­mi wła­snych ro­dzi­ców. Czu­ją, że nio­są na ple­cach ich brze­mię. I za­zwy­czaj chcą go oszczę­dzić swo­im dzie­ciom. Chcą być zu­peł­nie inni. Chcą za­pew­nić im wszyst­ko, cze­go sami nie mie­li. Chcą je po­rząd­nie przy­go­to­wać do ży­cia w tym okrut­nym i bez­względ­nym świe­cie.

A je­że­li się mylą? Je­że­li mylą się oni i my­li­my się my, obar­cza­jąc ich winą za na­sze wady, za­ha­mo­wa­nia i ogra­ni­cze­nia i pró­bu­jąc tych za­ha­mo­wań i ogra­ni­czeń oszczę­dzić na­szym wła­snym dzie­ciom? I co, je­że­li tę po­mył­kę wi­dać już dzi­siaj jak na dło­ni? Bo żeby się o niej prze­ko­nać, wy­star­czy się­gnąć do jak naj­bar­dziej aka­de­mic­kich i jak naj­bar­dziej em­pi­rycz­nych ba­dań, któ­re ja­sno po­ka­zu­ją, że wy­cho­wa­nie w bar­dzo ni­kłym za­kre­sie de­cy­du­je o tym, kim się sta­je­my w do­ro­słym ży­ciu. Na­uka do­cho­dzi dzi­siaj do wnio­sku, że prze­ko­na­nie o dzie­cię­cym de­ter­mi­ni­zmie to – jak pi­sze Ja­mes Hil­l­man – mit.

Za­miast nie­go mo­że­my więc wy­brać inną, mniej re­pre­syj­ną mi­to­lo­gię, jak choć­by opo­wieść o da­imo­nie. Mo­że­my też po­prze­stać na czy­sto em­pi­rycz­nej ba­zie i nie uru­cha­miać żad­nej mi­tycz­nej per­spek­ty­wy – choć w ten spo­sób, przy­najm­niej zda­niem Hil­l­ma­na, po­zba­wia­my swo­je ży­cie głę­bi i zna­cze­nia. Tak czy in­a­czej, war­to się jed­nak do­wie­dzieć, jak coś, co ucho­dzi­ło przez lata za nie­na­ru­szal­ną praw­dę psy­cho­lo­gii roz­wo­jo­wej, zo­sta­ło w ostat­nich la­tach pod­da­ne na­praw­dę rze­tel­nej i na­praw­dę dru­zgo­czą­cej kry­ty­ce.

* * *

Kon­fron­ta­cję z tą praw­dą prze­ży­ła bez wąt­pie­nia Amy Chua, ame­ry­kań­ska praw­nicz­ka chiń­skie­go po­cho­dze­nia (jej oj­ciec wy­emi­gro­wał w la­tach sześć­dzie­sią­tych do Sta­nów Zjed­no­czo­nych), któ­rej au­to­bio­gra­ficz­na książ­ka Bo­jo­wa pieśń ty­gry­si­cy sta­ła się w 2011 roku przed­mio­tem bar­dzo go­rą­cej de­ba­ty. 8 stycz­nia, dwa ty­go­dnie przed pre­mie­rą ca­ło­ści, „The Wall Stre­et Jo­ur­nal” opu­bli­ko­wał ob­szer­ny frag­ment, za­ty­tu­ło­wa­ny pro­wo­ka­cyj­nie Why Chi­ne­se Mo­thers Are Su­pe­rior (Dla­cze­go chiń­skie mat­ki są naj­lep­sze). I na­tych­miast roz­pę­ta­ła się gi­gan­tycz­na pra­so­wo-te­le­wi­zyj­na bu­rza.

Chua – otwar­cie de­kla­ru­ją­ca, że ame­ry­kań­ski sys­tem wy­cho­waw­czy, wciąż jesz­cze opar­ty na do­gma­tach „bez­stre­so­wo­ści” i „wol­no­ści” ro­dem ze słyn­ne­go pod­ręcz­ni­ka dok­to­ra Ben­ja­mi­na Spo­cka Dziec­ko. Pie­lę­gna­cja i wy­cho­wa­nie opu­bli­ko­wa­ne­go w 1946 roku, jest zu­peł­nie bez­u­ży­tecz­ny i zde­ge­ne­ro­wa­ny – sta­wia­ła w tym tek­ście bar­dzo moc­ną tezę. Brzmia­ła ona: żeby so­lid­nie przy­go­to­wać dziec­ko do ży­cia w dra­pież­nej, ka­pi­ta­li­stycz­nej rze­czy­wi­sto­ści współ­cze­sne­go Za­cho­du, trze­ba za­sto­so­wać rów­nie dra­pież­ne me­to­dy. Jej wła­sna re­cep­ta to spe­cy­ficz­na mie­sza­ni­na ja­ko­ści prze­ni­ka­ją­cych dwie kul­tu­ry, w któ­rych wy­ra­sta­ła. Tra­dy­cyj­na chiń­ska pe­da­go­gi­ka prze­pusz­czo­na przez sito ame­ry­kań­skie­go kul­tu suk­ce­su i spraw­no­ści za­owo­co­wa­ła czymś na kształt skraj­nie re­stryk­cyj­ne­go sys­te­mu kar (ale nie na­gród), w ob­rę­bie któ­re­go swo­bod­nie mie­ści się wy­sta­wia­nie kil­ku­let­nie­go dziec­ka bez ubra­nia na mróz albo stra­sze­nie go, że je­śli nie do­sta­nie piąt­ki z ma­te­ma­ty­ki, wszyst­kie jego za­baw­ki zo­sta­ną ry­tu­al­nie spa­lo­ne bądź roz­da­ne in­nym dzie­ciom. Dwie cór­ki Amy Chua, So­phie i Lulu, czę­sto są ka­ra­ne wła­śnie w ten spo­sób. Kie­dy zaś nie są aku­rat ka­ra­ne – gra­ją na skrzyp­cach, upra­wia­ją spor­ty, a każ­dą wol­ną chwi­lę spę­dza­ją na na­uce. Mat­ka ni­czym na­tręt­ną man­trę wbi­ja im do gło­wy im­pe­ra­tyw: bez wzglę­du na wszyst­ko za­wsze ma­cie być naj­lep­sze. Je­śli nie je­ste­ście naj­lep­sze – je­ste­ście ze­ra­mi.

Pu­bli­ka­cje tego tek­stu, a na­stęp­nie ca­łej książ­ki wy­wo­ła­ły w Sta­nach Zjed­no­czo­nych praw­dzi­wą bu­rzę. Na ła­mach wszyst­kich naj­po­waż­niej­szych ga­zet po­ja­wi­ły się po­le­micz­ne albo en­tu­zja­stycz­ne ar­ty­ku­ły, za­wsze dia­gno­zu­ją­ce kon­tro­wer­sje wo­kół me­tod Chua w ka­te­go­riach po­waż­ne­go kon­flik­tu kul­tu­ro­we­go mię­dzy Ame­ry­ka­na­mi a Chiń­czy­ka­mi. An­nie Mur­phy Paul, pu­bli­cyst­ka ty­go­dni­ka „Time”, po­sta­wi­ła tezę, że źró­dłem tego kon­flik­tu jest nie tyle dra­stycz­ność sto­so­wa­nych przez Chua środ­ków, ile ra­czej po­wszech­ny wśród Ame­ry­ka­nów lęk przed ro­sną­cą po­tę­gą Chin, któ­re w 2010 roku awan­so­wa­ły na dru­gą po­zy­cję w ze­sta­wie­niu naj­więk­szych mo­carstw eko­no­micz­nych świa­ta (spy­cha­jąc Ja­po­nię na miej­sce trze­cie). Kie­dy za­tem, twier­dzi Paul, w Bo­jo­wej pie­śni ty­gry­si­cy Amy Chua wy­ło­ży­ła fi­lo­zo­fię przy­świe­ca­ją­cą rze­ko­mo chiń­skim mat­kom i oj­com, Ame­ry­ka­nie od­czy­ta­li to nie­mal jak re­we­la­cje Wiki­le­aks: oto se­kret­na chiń­ska pe­da­go­gicz­na Wun­der­waf­fe, któ­ra w per­spek­ty­wie naj­bliż­szych lat strą­ci Sta­ny Zjed­no­czo­ne z pie­de­sta­łu świa­to­we­go mo­car­stwa.

Zwłasz­cza że ogło­szo­ne w grud­niu 2010 roku wy­ni­ki pre­sti­żo­we­go te­stu PISA (Pro­gram­me for In­ter­na­tio­nal Stu­dents As­se­sment), w któ­rym oce­nia się wie­dzę i kom­pe­ten­cje in­te­lek­tu­al­ne pięt­na­sto­lat­ków z ca­łe­go świa­ta, przy­nio­sły jed­no­gło­śne zwy­cię­stwo Chin (pierw­sze miej­sce) i dru­zgo­cą­cą po­raż­kę Ame­ry­ki (oko­li­ce trzy­dzie­ste­go miej­sca). I na­wet Ba­rack Oba­ma – wy­raź­nie zmar­twio­ny ta­kim ob­ro­tem spraw – stwier­dził, że Chi­ny są dzi­siaj naj­więk­szym edu­ka­cyj­nym kon­ku­ren­tem USA i że od te­sto­wej wy­dol­no­ści ame­ry­kań­skiej mło­dzie­ży, a ra­czej od tego, na ile w naj­bliż­szych la­tach uda się ją po­pra­wić, mogą za­le­żeć przy­szłe losy świa­ta.

Trud­no się za­tem dzi­wić, że kie­dy nie­ca­ły mie­siąc póź­niej „The Wall Stre­et Jo­ur­nal” opu­bli­ko­wał ów sta­ran­nie wy­se­lek­cjo­no­wa­ny eks­trakt z Bo­jo­wej pie­śni ty­gry­si­cy, ame­ry­kań­ski kom­pleks wo­bec me­to­dycz­nie dą­żą­cych do celu Chiń­czy­ków ujaw­nił się w ca­łej oka­za­ło­ści.

* * *

Jed­nak sama Amy Chua wy­da­wa­ła się za­sko­czo­na taką in­ter­pre­ta­cją. W tek­ście opu­bli­ko­wa­nym w „The Wall Stre­et Jo­ur­nal”, w któ­rym od­no­si­ła się do licz­nych kry­tycz­nych gło­sów wy­wo­ła­nych przez pu­bli­ka­cję z 8 stycz­nia, a tak­że w te­le­wi­zyj­nych wy­wia­dach, zwra­ca­ła nie­śmia­ło uwa­gę, że jej książ­ka jest tak na­praw­dę za­pi­sem po­raż­ki. Że uważ­na, ro­zu­mie­ją­ca lek­tu­ra bez tru­du do­pro­wa­dzi czy­tel­ni­ka do punk­tu, w któ­rym trzy­na­sto­let­nia Lulu – pod­da­wa­na wszyst­kim tym ka­torż­ni­czym za­bie­gom edu­ka­cyj­no-pe­da­go­gicz­nym – do­sta­je (zresz­tą w ele­ganc­kiej re­stau­ra­cji, „przy lu­dziach”) ata­ku hi­ste­rii i wy­krzy­ku­je swo­jej zdu­mio­nej mat­ce: „Nie­na­wi­dzę cię. N i e n a w i d z ę . Nie ko­chasz mnie. My­ślisz, że owszem, ale tyl­ko ci się wy­da­je. Je­steś okrop­ną mat­ką, my­ślisz tyl­ko o so­bie. Li­czysz się tyl­ko ty, nikt wię­cej. Wszyst­ko, co niby ro­bisz dla mnie, ro­bisz wy­łącz­nie z my­ślą o so­bie”.

I cho­ciaż tej dia­gno­zy Chua nie bie­rze na po­waż­nie, kon­fron­tu­je się z fun­da­men­tal­ną ilu­zją cze­goś, co na­zy­wa azja­tyc­kim mo­de­lem wy­cho­waw­czym. Trud­no wpraw­dzie orzec, czy jej zda­niem ilu­zyj­ność jest wpi­sa­na w ten mo­del nie­ja­ko z na­tu­ry, czy też ra­czej oka­zu­je się on po pro­stu nie­moż­li­wy do apli­ka­cji w śro­do­wi­sku kul­tu­ry ame­ry­kań­skiej, z jej sil­nie roz­wi­nię­tym in­dy­wi­du­ali­zmem i na­ci­skiem na wol­ność oso­bi­stą. W tym sen­sie Chua ze swo­jej po­raż­ki nie wy­cią­ga żad­nych wnio­sków, a być może na­wet w ogó­le jej nie ro­zu­mie. Ale też ten brak zro­zu­mie­nia nie spę­dza au­tor­ce snu z po­wiek. Przyj­mu­je go do wia­do­mo­ści, roz­luź­nia azja­tyc­ką uprząż, prze­sta­je trak­to­wać swo­je dzie­ci jak więź­niar­ki w obo­zie re­edu­ka­cyj­nym – i pi­sze o tym książ­kę w su­mie dość ba­nal­ną, choć nie­wąt­pli­wie przy­jem­ną w lek­tu­rze i sty­mu­lu­ją­cą do po­sta­wie­nia kil­ku fun­da­men­tal­nych py­tań, któ­re w niej expli­ci­te nie­ste­ty nie pa­da­ją.

Nie to jest jed­nak w ca­łej tej awan­tu­rze wo­kół Bo­jo­wej pie­śni ty­gry­si­cy naj­cie­kaw­sze. Uwa­dze więk­szo­ści ko­men­ta­to­rów – za­rów­no tych bez­po­śred­nio za­an­ga­żo­wa­nych w de­ba­tę, jak i jej mniej lub bar­dziej bier­nych ob­ser­wa­to­rów – umknął je­den za­sta­na­wia­ją­cy niu­ans. Otóż za­sad­ni­cza li­nia tego cią­gną­ce­go się nie­mal przez cały rok 2011 spo­ru – wy­jąw­szy jego nie­wąt­pli­we i wspo­mnia­ne kul­tu­ro­wo-eko­no­micz­ne tło – prze­bie­ga­ła wzdłuż wąt­pli­wo­ści wy­ra­ża­ją­cej się w py­ta­niu, w jaki spo­sób ro­dzi­ce po­win­ni wy­cho­wy­wać swo­je dzie­ci, żeby od­nio­sły póź­niej ży­cio­wy suk­ces. In­ny­mi sło­wy wzdłuż py­ta­nia: któ­ra pe­da­go­gi­ka jest lep­sza? W zna­cze­niu: któ­ra pe­da­go­gi­ka „gwa­ran­tu­je” re­ali­za­cję ce­lów, ja­kie w obu tych bar­dzo prze­cież róż­nych kul­tu­rach sta­wia się na pie­de­sta­le? Ty­gry­sia czy ame­ry­kań­ska? Re­stryk­cyj­na czy per­mi­syw­na?

Otóż pro­blem po­le­ga na tym, że nie ma to więk­sze­go zna­cze­nia.

Jak to moż­li­we – py­tał na swo­im blo­gu pro­fe­sor Bry­an Ca­plan, ame­ry­kań­ski eko­no­mi­sta i pu­bli­cy­sta – że w spo­rze wo­kół książ­ki Amy Chua w ogó­le nie pod­no­si się kwe­stii ba­dań nad ge­ne­ty­ką za­cho­wa­nia? Prze­cież to ka­non współ­cze­snych nauk o czło­wie­ku, ka­non ele­men­tar­nej wie­dzy psy­cho­lo­gicz­nej.

Od dłuż­sze­go cza­su po­śród spo­rej gru­py aka­de­mic­kich psy­cho­lo­gów zaj­mu­ją­cych się psy­cho­lo­gią roz­wo­jo­wą spór nie to­czy się już o to, któ­ra pe­da­go­gi­ka jest naj­lep­sza i gwa­ran­tu­je naj­lep­sze re­zul­ta­ty, ale o to, czy wy­cho­wa­nie przez ro­dzi­ców w ogó­le wy­wie­ra na czło­wie­ka ja­ki­kol­wiek wpływ. I wie­le wska­zu­je na to, że nie wy­wie­ra żad­ne­go, a je­śli w ogó­le – to mi­ni­mal­ny.

* * *

W książ­ce 50 wiel­kich mi­tów psy­cho­lo­gii po­pu­lar­nej czte­rech psy­cho­lo­gów scep­ty­ków ści­śle trzy­ma­ją­cych się or­to­dok­syj­nych za­ło­żeń me­to­do­lo­gii na­uko­wej – Scott O. Li­lien­feld, Ste­ven Jay Lynn, John Ru­scio i Bar­ry Bey­er­ste­in – opi­su­je tę grun­tow­ną zmia­nę w po­strze­ga­niu roli wy­cho­wa­nia, jaka do­ko­na­ła się w psy­cho­lo­gii aka­de­mic­kiej w cią­gu ostat­nich dwu­dzie­stu kil­ku lat. Nie mają oni żad­nych wąt­pli­wo­ści, że wpływ za­cho­wań ro­dzi­ców na oso­bo­wość dziec­ka był do tej pory zde­cy­do­wa­nie prze­ce­nia­ny.

Tacy psy­cho­lo­go­wie, jak Tho­mas Bo­uchard, Ju­dith Har­ris, Da­vid Rowe czy Ste­ven Pin­ker, przed­sta­wi­li na to licz­ne do­wo­dy. Prze­ło­mo­wym mo­men­tem w dzie­jach tego bar­dzo w grun­cie rze­czy sta­re­go spo­ru o pry­mat „na­tu­ry” nad „kul­tu­rą” (albo od­wrot­nie) były pro­wa­dzo­ne w la­tach osiem­dzie­sią­tych i dzie­więć­dzie­sią­tych ba­da­nia Bo­uchar­da, któ­re po­ka­za­ły, że bliź­nię­ta jed­no­ja­jo­we, roz­dzie­lo­ne za­raz po uro­dze­niu i wy­cho­wy­wa­ne w ro­dzi­nach ad­op­cyj­nych, są do sie­bie bar­dziej po­dob­ne (pod wzglę­dem in­te­li­gen­cji, otwar­to­ści na do­świad­cze­nia, neu­ro­tycz­no­ści, pra­co­wi­to­ści oraz eks­tra­wer­sji) niż bliź­nię­ta dwu­ja­jo­we do­ra­sta­ją­ce ra­zem. Na­to­miast ro­dzeń­stwo ad­op­cyj­ne, po­cho­dzą­ce od róż­nych bio­lo­gicz­nych ro­dzi­ców, ale wy­cho­wy­wa­ne ra­zem, nie wy­ka­zu­je do sie­bie więk­sze­go po­do­bień­stwa niż para lo­so­wo wska­za­nych nie­spo­krew­nio­nych ze sobą osób.

Ju­dith Har­ris, ame­ry­kań­ska psy­cho­loż­ka, ab­sol­went­ka Ha­rvar­du, opu­bli­ko­wa­ła w 1998 roku książ­kę Geny czy wy­cho­wa­nie?, któ­ra, zda­niem pro­fe­so­ra Ste­ve­na Pin­ke­ra, jed­ne­go z naj­wy­bit­niej­szych współ­cze­snych psy­cho­lo­gów aka­de­mic­kich, jest czymś na kształt prze­wro­tu ko­per­ni­kań­skie­go w psy­cho­lo­gii. Wy­ko­rzy­staw­szy mię­dzy in­ny­mi ba­da­nia Bo­uchar­da, Har­ris prze­pro­wa­dzi­ła w niej bar­dzo dro­bia­zgo­wą me­ta­ana­li­zę więk­szo­ści da­nych, któ­rych do tej pory – roz­pro­szo­nych w róż­nych książ­kach i cza­so­pi­smach – nikt nie pró­bo­wał roz­pa­try­wać en mas­se. Wnio­sek był jed­no­znacz­ny: wpływ wy­cho­wa­nia na oso­bo­wość czło­wie­ka jest ni­kły. Li­czą się geny – to po­ka­zu­ją wspo­mnia­ne wy­żej eks­pe­ry­men­ty ba­da­ją­ce ce­chy roz­dzie­lo­nych nie­dłu­go po uro­dze­niu bliź­niąt jed­no­ja­jo­wych. Oraz kon­tak­ty z ró­wie­śni­ka­mi. To wła­śnie do ró­wie­śni­ków – twier­dzi­ła Har­ris – dzie­ci sta­ra­ją się upo­dab­niać znacz­nie bar­dziej niż do ro­dzi­ców.

Pu­bli­ka­cja jej książ­ki – oso­by wów­czas zu­peł­nie nie­zna­nej, funk­cjo­nu­ją­cej na­wet nie na mar­gi­ne­sie, ale cał­ko­wi­cie poza śro­do­wi­skiem aka­de­mic­kim – od­bi­ła się wśród po­czci­wych de­ter­mi­ni­stycz­nych kon­ser­wa­ty­stów za­lud­nia­ją­cych ame­ry­kań­skie i eu­ro­pej­skie wy­dzia­ły psy­cho­lo­gicz­ne rów­nie do­no­śnym echem, co póź­niej­szy o trzy­na­ście lat (i na­wet w jed­nym pro­cen­cie nie tak prze­ło­mo­wy i waż­ny) tekst Amy Chua w świe­cie me­diów po­pu­lar­nych. Nic w tym, rzecz ja­sna, dziw­ne­go, bo cho­ciaż roz­ma­ite do­nie­sie­nia i ba­da­nia o roli czyn­ni­ków ge­ne­tycz­nych i wpły­wie gru­py ró­wie­śni­czej po­ja­wia­ły się już od po­nad de­ka­dy, wnio­sek z tych do­nie­sień po raz pierw­szy wy­po­wie­dzia­no tak wy­ra­zi­ście i jed­no­znacz­nie. I cho­ciaż wie­lu przed­sta­wi­cie­li roz­ma­itych szkół psy­cho­te­ra­peu­tycz­nych, zwłasz­cza o wy­wo­dzą­cej się od Zyg­mun­ta Freu­da orien­ta­cji psy­cho­dy­na­micz­nej, pro­te­sto­wa­ło i pro­te­stu­je prze­ciw­ko wnio­skom pro­po­no­wa­nym przez Har­ris czy Pin­ke­ra – ar­gu­men­ty tych ostat­nich po­zo­sta­ją, przy­najm­niej na ra­zie, nie­na­ru­szo­ne.

Dla­cze­go za­tem – po­wtórz­my py­ta­nie – dys­ku­sja wo­kół książ­ki Amy Chua sta­ran­nie omi­ja­ła tę pod­sta­wo­wą kwe­stię: że mia­no­wi­cie na­wet naj­sta­ran­niej i naj­ra­cjo­nal­niej opra­co­wa­ny sys­tem pe­da­go­gicz­ny nig­dy nie da nam żad­nej gwa­ran­cji, że dziec­ko sta­nie się „czło­wie­kiem suk­ce­su”?

* * *

Od­po­wiedź wy­da­je się pro­sta. W tych roz­e­mo­cjo­no­wa­nych, eg­zal­to­wa­nych dys­ku­sjach nie cho­dzi bo­wiem tak na­praw­dę o dzie­ci. One nie mają tu­taj żad­ne­go zna­cze­nia.

Ja­mes Hil­l­man twier­dzi, że we współ­cze­snej kul­tu­rze – zdo­mi­no­wa­nej przez jed­no­stron­ny dzie­cię­cy de­ter­mi­nizm (bez wzglę­du na to, czy bę­dzie­my pa­trzeć na sie­bie jako na pro­dukt koń­co­wy dzia­łal­no­ści na­szych ro­dzi­ców, czy też pro­dukt koń­co­wy in­te­rak­cji mię­dzy ge­na­mi a gru­pą na­szych ró­wie­śni­ków) – zu­peł­nie za­tra­ci­li­śmy zdol­ność do­strze­ga­nia in­dy­wi­du­al­no­ści. Nie wi­dzi­my już jed­no­stek – z ich nie­po­wta­rzal­no­ścią, cha­rak­te­rem, zdol­no­ścia­mi, pa­sja­mi i pra­gnie­nia­mi. Je­śli zaś tra­ci­my tę zdol­ność, za­czy­na­my trak­to­wać in­nych in­stru­men­tal­nie. Za­czy­na­my ich trak­to­wać wy­łącz­nie jako środ­ki do re­ali­za­cji na­szych ce­lów albo jako ele­men­ty ogól­ne­go kra­jo­bra­zu, ma­ją­ce jed­no pod­sta­wo­we za­da­nie: nie za­kłó­cać nam spo­ko­ju i do­bre­go sa­mo­po­czu­cia.

Wi­dać to do­sko­na­le w książ­ce Amy Chua. A do­kład­niej w tych frag­men­tach, w któ­rych swo­je przed­się­wzię­cie wy­cho­waw­cze opi­su­je jako sku­tek pa­ra­li­żu­ją­ce­go lęku. Lęku przed „upad­kiem ro­dzi­ny Chua”. Przed tym, że „trze­cie po­ko­le­nie ży­ją­ce na emi­gra­cji” – czy­li jej cór­ki So­phie i Lulu – po­grą­ży się w od­mę­tach de­ka­den­cji i kon­sump­cjo­ni­zmu. Że na nich za­koń­czy się hi­sto­ria rodu. Że przy­nio­są wstyd i hań­bę swo­im ro­dzi­com, dziad­kom, a wresz­cie swo­jej oj­czyź­nie, czy­li Chi­nom. Na ten pa­ra­li­żu­ją­cy lęk Chua apli­ku­je so­bie le­kar­stwo: wy­obra­że­nie per­fek­cyj­nych w każ­dym calu, po­słusz­nych jak zwie­rzę­ta (ta­kie po­rów­na­nie pada tam li­te­ral­nie), gra­ją­cych na skrzyp­cach i roz­wią­zu­ją­cych naj­bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne rów­na­nia ma­te­ma­tycz­ne cy­bor­gów. Po­zba­wio­nych woli, sa­mo­dziel­no­ści i ory­gi­nal­no­ści. Za­wsze chęt­nych do wy­peł­nia­nia swo­ich obo­wiąz­ków, za­wsze chęt­nych do de­mon­stro­wa­nia swo­ich za­chwy­ca­ją­cych umie­jęt­no­ści. A co naj­waż­niej­sze – ży­ją­cych nie dla sie­bie. Ży­ją­cych nie po to, żeby re­ali­zo­wać swo­je ma­rze­nia i zdol­no­ści, żeby się kształ­cić, zdo­by­wać wie­dzę, ko­chać i cier­pieć. Ży­ją­cych wy­łącz­nie po to, żeby całą swo­ją eg­zy­sten­cję pod­po­rząd­ko­wać temu abs­trak­cyj­ne­mu, ko­lek­tyw­ne­mu two­ro­wi: ro­dzi­nie Chua. Bo to ro­dzi­na Chua, klan Chua jest tym, co tak na­praw­dę waż­ne. Co trze­ba pod­trzy­my­wać w ist­nie­niu. Co trze­ba chro­nić przed „upad­kiem i upo­ko­rze­niem”, skła­da­jąc mu w ofie­rze ko­lej­ne po­ko­le­nia do­sko­na­le wy­tre­so­wa­nych klo­nów.

Jed­nak cór­ki ty­gry­siej mat­ki nie mają wca­le ocho­ty zo­stać klo­na­mi. Ich bunt jest jed­no­cze­śnie do­wo­dem błę­du tkwią­ce­go w po­zor­nie do­sko­na­łej wi­zji Chua. Błąd ten zaś nie ma by­najm­niej źró­deł wy­łącz­nie w azja­tyc­kiej kon­cep­cji czło­wie­ka czy wy­cho­wa­nia (całe mnó­stwo chiń­skich ma­tek pu­blicz­nie od­ci­na­ło się zresz­tą od pro­kla­mo­wa­nych przez Chua me­tod). Jest ra­czej spe­cy­ficz­nym kon­glo­me­ra­tem: za­chod­nie­go kul­tu suk­ce­su i wschod­nie­go kul­tu do­sko­na­ło­ści, za­chod­niej ob­se­sji na punk­cie obro­ny swo­je­go eko­no­micz­ne­go i kul­tu­ro­we­go pry­ma­tu w świe­cie oraz wschod­nie­go snu o nie­prze­mi­ja­ją­cej po­tę­dze.

A tak­że – last but not le­ast – pro­duk­tem mi­to­lo­gii wy­cho­wa­nia.

I oczy­wi­ście mi­to­lo­gii ro­dzi­ny. Tej wszech­wład­nej, trwa­ją­cej po­przez wie­ki abs­trak­cyj­nej isto­ty, któ­rą na­le­ży – zgod­nie z bez­względ­nym mo­ral­nym im­pe­ra­ty­wem, wzię­tym z kul­tu­ry, tra­dy­cji i „prze­ka­zu przod­ków” – nie­ustan­nie chro­nić przed nie­by­tem i dbać o jej cześć i ho­nor.