Psychologia kliniczna - ebook

Wstęp

Przed psychologią kliniczną, jako dziedziną teorii, badań i praktyki społecznej, stają coraz to nowe wyzwania, wynikające z ważnych zjawisk o charakterze jednostkowym i społecznym. Podejmowanie nowych problemów teoretycznych i badawczych wpływa na stały rozwój wiedzy o psychologicznych mechanizmach i uwarunkowaniach zdrowia oraz zaburzeń psychicznych, a także na konstruowanie bardziej wiarygodnych narzędzi badawczych, trafniejszego postępowania diagnostycznego oraz skuteczniejszych procedur i strategii postępowania pomocowego. Wymaga to też aktualizacji wiedzy podręcznikowej – teoretycznej i aplikacyjnej. Sądzimy jednak, że dążeniu do aktualizacji i zmian powinna towarzyszyć troska o tradycję i tożsamość psychologii klinicznej.

Podręcznik akademicki Psychologia kliniczna w obecnym wydaniu jest kontynuacją poprzednich opracowań podręcznikowych redagowanych przez Andrzeja Lewickiego (1969/1978) w latach 60. i 70., a następnie w latach 90. XX w. i na początku XXI w. przez Helenę Sęk (1991/2006). W wymienionych podręcznikach – wydawanych czterokrotnie przez Państwowe Wydawnictwo Naukowe i Wydawnictwo Naukowe PWN – stworzono i kontynuowano pewną tradycję „uprawiania” psychologii klinicznej w Polsce.

Ta tradycja zawiera się w podstawowych założeniach Andrzeja Lewickiego, że psychologia kliniczna jest dziedziną teorii, badań i praktyki, a wywodzące się z niej subdyscypliny, np. psychologia sądowa, seksuologia kliniczna, psychologia uzależnień czy psychologia kliniczna dzieci i młodzieży, powinny odwoływać się do ogólnych twierdzeń wypracowanych zarówno w psychologii w ogóle, jak i wiedzy specjalizacyjnej. Zakładamy też, że podręcznikowa wiedza powinna odpowiadać na nowe wyzwania i informować o najnowszych dokonaniach i standardach w tej dziedzinie.

Tej uwewnętrznionej tradycji towarzyszy przekonanie, że poziom naukowy psychologii klinicznej jest uwarunkowany wykorzystaniem ogólnej i aktualnej wiedzy psychologicznej oraz tworzeniem własnej teorii i prowadzeniem nowoczesnych badań empirycznych, a ten poziom gwarantuje jakość zastosowania wiedzy w różnych dziedzinach praktyki społecznej nastawionej na rozwiązywanie problemów zdrowia i zaburzeń osób, grup i społeczności. Wzajemne relacje między teorią a praktyką stanowią więc stały temat do refleksji i podejmowania nowych zadań.

Aby zrozumieć złożoność tych zadań, trzeba przypomnieć, że psychologia kliniczna jest usytuowana w kręgu oddziaływań nauk przyrodniczych, humanistycznych i społecznych, a o jej rozwoju decyduje wyspecjalizowana działalność badawcza i praktyczna (Cierpiałkowska i Sęk, 2015).

Podręcznik Psychologia kliniczna zawiera teksty przygotowane – podobnie w jak poprzednich wydaniach – przez Autorki i Autorów reprezentujących wiodące uczelnie w Polsce, uznanych specjalistów, należących do trzech pokoleń psychologów klinicznych. Dzięki temu sposób rozumienia i wyjaśnienia różnych problemów klinicznych, w poszczególnych częściach podręcznika, odzwierciedla wyniki dyskusji, w której uwzględniono tradycję i nowoczesność w psychologii klinicznej.

Koncepcja i redakcja tego obszernego tomu są związane z ośrodkiem, który inicjował wszystkie poprzednie wydania – Zakładem Psychologii Zdrowia i Psychologii Klinicznej Instytutu Psychologii UAM. Podręcznik łączy tradycję psychologii klinicznej z najnowszymi wyzwaniami w dziedzinie teorii, badań i standardów praktycznej działalności psychologa klinicznego.

Treść podręcznika została podzielona na sześć części. W pierwszej części zawarto wiedzę o teoretycznych podstawach psychologii klinicznej. Jest to wiedza najogólniejsza; traktuje o sposobie definiowania dziedziny i jej przedmiocie, o normie i zdrowiu oraz przedstawia ogólne teorie i modele stosowane do analizy zjawisk zdrowia i zaburzeń. Opisano też w nowy sposób zależności między psychologią kliniczną a psychopatologią. Końcowy rozdział tej części został poświęcony etycznym zasadom postępowania psychologa klinicznego jako badacza i praktyka.

W drugiej części poruszono zagadnienia zdrowia, zaburzeń psychicznych i pomocy psychologa zawarte w wiodących podejściach paradygmatycznych: orientacji psychoanalitycznej, behawioralno-poznawczej, egzystencjalno-humanistycznej i koncepcjach systemowych. Szczególną uwagę poświęcono analizie wkładu tych podejść do rozumienia i wyjaśnienia różnych zagadnień w psychologii klinicznej.

Trzecia część jest nową i bardzo rozbudowaną wersją dotyczącą różnych aspektów klinicznej diagnozy psychologicznej. Przedstawiono w niej modele diagnozy, postępowanie diagnostyczne psychologa klinicznego, stosowane w diagnozie klinicznej metody oraz czynniki warunkujące jakość tej diagnozy.

Czwartą część poświęcono psychologii zaburzeń psychicznych. Obejmuje ona wiedzę psychologiczną i wyniki badań nad wybranymi grupami zaburzeń psychicznych zawartych w aktualnie funkcjonujących systemach klasyfikacyjnych. W każdym z rozdziałów przedstawiono krótko objawy konkretnych jednostek klinicznych według ICD-10 i DSM-5, a następnie założenia i wyniki badań w ramach wiodących koncepcji psychologicznych, wyjaśniających patomechanizm i patogenezę zaburzeń, oraz wskazano przydatność tej wiedzy w działaniach diagnostycznych i konstruowaniu różnych form pomocy psychologicznej.

W piątej części specjaliści scharakteryzowali wybrane subdyscypliny psychologii klinicznej. Najwięcej miejsca zajmuje psychologia kliniczna dzieci i młodzieży; od tej problematyki zaczęła się psychologia kliniczna za czasów Lightnera Witmera i ona też najbardziej się wyodrębniła. Pozostałe rozdziały dotyczą neuropsychologii klinicznej, klinicznej psychologii zdrowia, psychologii niepełnosprawności i rehabilitacji, psychogerontologii oraz psychologii sądowej.

Ostatnia, szósta część podręcznika obejmuje różne formy praktycznej pomocnej działalności psychologa klinicznego. Oprócz psychoterapii przedstawiono także zdrowotne poradnictwo psychologiczne, promocję zdrowia i prewencję zaburzeń, pomoc psychologiczną w sytuacjach kryzysu oraz społeczne i środowiskowe formy rehabilitacji i pomocy; ponadto opisano zasady działania grup samopomocy i społeczności terapeutyczne. Specjalny rozdział poświęcono ewaluacji programów pomocy psychologicznej.

Teksty podręcznika są adresowane przede wszystkim do studentów psychologii, ale także do psychologów doskonalących swoją wiedzę i kompetencje w toku studiów podyplomowych i kształceniu specjalistycznym. Polecamy te opracowania także klinicystom praktykom i badaczom, którzy aktywnie włączają się w proces rozwoju własnej dziedziny i uzupełniają swoją wiedzę. Być może skorzystają z niego również reprezentanci dziedzin pokrewnych – pedagogiki, socjologii, medycyny itp.

Pomocą w niełatwych pracach tworzenia i redagowania podręcznika była świadomość kontynuowania wieloletniej tradycji i doświadczenia, jakie zebrano w pracy badawczej, dydaktycznej i praktycznej psychologa klinicznego. Najważniejszy w tym trudnym przedsięwzięciu był jednak fakt, że do współpracy zechcieli przystąpić współautorzy, Koleżanki i Koledzy specjaliści i znawcy spraw, które przekazują na co dzień studentom oraz klinicystom-praktykom i które służą im w codziennej pracy z pacjentami lub klientami.

Dziękujemy więc przede wszystkim Autorkom i Autorom za ich wkład we wspólne dzieło: Marii Beisert, Anecie R. Borkowskiej, Pawłowi Bronowskiemu, Jerzemu M. Brzezińskiemu, Janowi Chodkiewiczowi, Lidii Cierpiałkowskiej, Czesławowi Czabale, Dominice Górskiej, Jarosławowi Grothowi, Iwonie Grzegorzewskiej, Annie Herzyk, Irenie Heszen, Aleksandrze Jasielskiej, Barbarze Józefik, Łukaszowi D. Kaczmarkowi, Stanisławowi Kowalikowi, Dorocie Kubackiej-Jasieckiej, Ninie Ogińskiej-Bulik, Beacie Pastwa-Wojciechowskiej, Ewie Pisuli, Maryli Sawickiej, Helenie Sęk, Emilii Soroko, Stanisławie Steuden, Michałowi Ziarko i Beacie Ziółkowskiej.

Najważniejszym impulsem do podjęcia tego trudnego zadania była przyjazna inicjatywa wypróbowanego Wydawnictwa Naukowego PWN. Pragniemy podkreślić, że w toku przygotowywania – pisania i redagowania obecnego wydania podręcznika Psychologia kliniczna – spotkałyśmy się z wyjątkowym zaangażowaniem i pomocą ze strony Wydawnictwa Naukowego PWN w osobie pani Redaktor Aleksandry Małek-Leśniewskiej, której dziękujemy za wytrwałość i towarzyszenie nam na różnych etapach powstawania ostatecznej wersji tej publikacji.

Zapewne Autorki i Autorzy pragną też podziękować swoim bliskim oraz współpracownikom. Są wśród nich także nasi Studenci i Czytelnicy, którzy czynią nasz trud sensownym.

W psychologii klinicznej jednak już od samych początków jej powstania wszystko zaczyna się od osób i społeczności, którym nasza wiedza ma służyć. Powtarzamy więc za wprowadzeniem do poprzednich wydań podręcznikowych, że to ich udział w poznawaniu tajników zdrowia, jego zaburzeń, dramatów i cierpień ludzkich oraz satysfakcji w pokonywaniu trudności jest podstawą naukowych i profesjonalnych analiz i dochodzenia od wiedzy gorącej do uogólnionych prawidłowości. Dziękując im, pragniemy wyrazić nadzieję, że podręcznik ten w końcowej swojej wędrówce myśli przyczyni się do poprawy działań na rzecz nie tylko dobrostanu ludzi zwracających się w trudnych chwilach ku psychologii i psychologom klinicznym, lecz także ich własnego dobrostanu.

Lidia Cierpiałkowska, Helena Sęk

Poznań, listopad 2015 roku