O reformie Akademii Krakowskiej zaprowadzonej w r. 1780 przez Kołłątaja - ebook

O RE­FOR­MIE AKA­DE­MII KRA­KOW­SKIEJ ZA­PRO­WA­DZO­NEJ W ROKU 1780 PRZEZ KOŁ­ŁĄ­TA­JA.

Re­for­ma Aka­de­mii Kra­kow­skiej, z zle­ce­nia Ko­mis­syi Edu­ka­cyj­nej w r. 1780 – 84 za­pro­wa­dzo­na przez Koł­łą­ta­ja, waż­ną w jej dzie­jach sta­no­wi epo­kę; po­chy­lo­ną bo­wiem wie­ka­mi te Głów­ną Kró­le­stwa Szko­le wy­dźwi­gnę­ła z upad­ku i no­wem na­tchnę­ła ży­ciem. Już w pierw­szej po­ło­wie XVI stó­le­cia wzię­tość daw­na i zna­cze­nie Aka­de­mii Kra­kow­skiej po­czę­ły były stop­nia­mi prze­kwi­tać. Upa­dek jej spo­wo­do­wa­ły wie­lo­ra­kie oko­licz­no­ści, mia­no­wi­cie zaś, wady tkwią­ce w pier­wot­nej or­ga­ni­za­cyi, opie­ra­nie się re­for­mom, brak ze­wnętrz­nej opie­ki, i spo­ry dłu­go­wiecz­ne z przy­wła­ści­cie­la­mi jej praw i przy­wi­le­jów. Du­cho­wień­stwo kra­jo­we, dłu­go prze­wod­ni­czą­ce w oświa­cie, za­mie­rza­ło po wie­le kroć po­pra­wę tego In­sty­tu­tu. Ja­koż w roku 1510 sy­nod Piotr­kow­ski po­le­cał był Pio­tro­wi To­mic­kie­mu, pod ów czas ar­chi­dy­ako­no­wi Kra­kow­skie­mu, aby wraz z Szy­mo­nem Tar­go­wic­kim, ku­sto­szem San­do­mier­skim, tu­dzież bi­sku­pem Kra­kow­skim, kanc­le­rzem Uni­wer­sy­te­tu, wej­rzał w stan nauk w Aka­de­mii Kra­kow­skiej (et omnes de­fec­tus ejus­dem Uni­ver­si­ła­tis qu­oad stu­dium, si qui sunl, re­vi­de­ant). Po­dob­nież na sy­no­dzie Łę­czyc­kim Jana Ła­skie­go r. 1525 wy­da­ny był sta­tut de re­for­man­da Uni­ver­siia­łe Cra­co­rien­si, za­le­ca­ją­cy ar­cy­bi­sku­po­wi Gnieź­nień­skie­mu, tu­dzież bi­sku­pom Kra­kow­skie­mu i Prze­my­skie­mu, ut or­di­na­tio fie­ret nova, gum in eru­di­tio­ne fa­ce­ret con­di­tio­nem me­lio­rem. Za­mie­rzo­na ato­li re­for­ma nie przy­szła do skut­ku; na póź­niej­szych bo­wiem sy­no­dach pro­win­cy­onal­nych po­dob­ne po­na­wia­no uchwa­ły. Sy­nod pro­winc. Piotr­kow­ski r. 1542 w usta­wach swo­ich zwra­cał szcze­gól­niej uwa­gę na Aka­de­mią Kra­kow­ską, ve­lut ma­trem et alum­na­tu omnium stu­dio­so­rum; sy­nod zaś Ło­wic­ki za­le­cił pil­ne sta­ra­nie na na­stę­pu­ją­cym sej­mie War­szaw­skim de re­stau­ran­dis stu­diis ge­ne­ra­li­bus Cra­co­ińen­si et Po­sna­nien­si, eis­de­mque re­for­man­dis et me­lius pro­vi­den­dis. Kon­sty­tu­cya sej­mu Piotr­kow­skie­go z r. 1562 za­strze­ga­ła po­dob­nież, aby Aka­de­mia Kra­kow­ska wraz z in­ne­mi szko­ła­mi (Po­znań­ską i Puł­tu­ską) re­for­mo­wa­ną była. "Acz­kol­wiek to na­le­ży na urząd JMX. bi­sku­pów, któ­rym tego pra­wo po­spo­li­te i przod­ko­wie nasi zwie­rzy­li, jako fun­da­to­ro­wie i nadaw­cy tych­że szkół; wszak­że my w tej mie­rze XX. bi­sku­pów i rek­to­rów na­po­mni­my i z zwierzch­no­ści na­szej tego doj­rzy­my, aby szko­ły te w do­brej spra­wie były. "Orze­chow­ski do kró­la Zyg­mun­ta Au­gu­sta, War­sze­wic­ki do Ste­fa­na Ba­to­re­go, inni do Sta­nów Rze­czy­po­spo­li­tej, prze­ma­wia­li po wie­le kroć za po­pra­wą nauk i Aka­de­mii. A lubo Ja­kó­bo­wi Gór­skie­mu, uczo­ne­mu aka­de­mi­ko­wi, uda­ło się w r. 1579 na­uki fi­lo­lo­gicz­ne oczy­ścić nie­co z przy­war scho­la­sty­ki i zmie­nić ich wy­kład; wsze­la­ko re­for­ma ta, w jed­nym tyl­ko do­ko­na­na wy­dzia­le i sła­bo po­par­ta, nie mo­gła po­żą­da­nych wy­dać owo­ców. W XVII wie­ku Je­rzy Ra­dzi­wił kar­dy­nał, a póź­niej Piotr Ty­lic­ki, bi­sku­pi, usi­ło­wa­li tak­że w Aka­de­mii Kra­kow­skiej za­pro­wa­dzić nie­któ­re po­ży­tecz­ne od­mia­ny. Aka­de­mia ato­li, ob­sta­jąc gor­li­wie przy swych pier­wot­nych pra­wach i urzą­dze­niach, opie­ra­ła się wszel­kim na ko­rzyść nauk przed­się­bra­nym re­for­mom, po­kąd wy­cień­czo­na na si­łach i mo­ral­nie zu­ży­ta do szczę­tu nie upa­dła. Na sej­mie wal­nym Warsz… r. 1611 Adam Ste­pha­ni­des aka­de­mik Krak… uża­la­jąc się przed Sta­na­mi Rze­czy­po­spo­li­tej i kró­lem Zyg­mun­tem na za­nie­dba­nie i lek­ce­wa­że­nie tak nauk jako i uczo­nych, a ztąd upa­dek Aka­de­mii, bła­gał i za­kli­nał kró­la, se­nat i sej­mu­ją­cych po­słów, aby zwró­ci­li wzgląd na tę od­wiecz­ną Ja­gieł­łów szko­łę i wspar­li jej gor­li­we a bez­sku­tecz­ne usi­ło­wa­nia. Za głów­ny śro­dek po­dźwi­gnie­nia Aka­de­mii uwa­ża­no po­mno­że­nie do­stat­nie jej fun­du­szów, gdy nędz­ny stan nauk świad­czył o jej bez­owoc­nych pra­cach i usi­ło­wa­niach. W r. 166O rek­tor Aka­de­mii i za­słu­żo­ny jej pro­fes­sor Sta­ni­sław Jur­kow­ski twier­dził otwar­cie przed bi­sku­pem Kra­kow­skim i kanc­le­rzem Aka­de­mii An­drze­jem Trze­bic­kim, że już nie było w niej żad­ne­go mow­cy, żad­ne­go fi­lo­zo­fa, żad­ne­go praw­ni­ka, i że pro­fes­so­ro­wie Aka­de­mii Za­le­d­wo god­ni byli mi­strza­mi być szkół niż­szych.

Z tak smut­ne­go i po­ni­ża­ją­ce­go sta­nu wy­do­był ją do­pie­ro wiek XVlll, gdy po le­tar­gicz­nych cza­sach Au­gu­stów Sa­skich i do­ko­na­nej szczę­śli­wie re­for­mie nauk przez Ko­nar­skie­go, obu­dzać się po­czę­ła w na­ro­dzie śla­chet­na żą­dza świa­tła i chęć po­dźwi­gnie­nia rze­czy pu­blicz­nej przez po­pra­wę kra­jo­we­go wy­cho­wa­nia. Aka­de­mia Kra­kow­ska, tak dłu­go opusz­czo­na i wła­snym zo­sta­wio­na si­łom, pierw­szy raz sta­ła się przed­mio­tem rzą­do­wej bacz­no­ści i opie­ki. Do jej zwie­dze­nia wy­zna­czo­ny w r. 1765 od kró­la Sta­ni­sła­wa Au­gu­sta Ka­je­tan Soł­tyk bi­skup Kra­kow­ski przy­go­to­wał dzie­ło re­for­my, zdaw­szy o sta­nie Aka­de­mii na sej­mie Rze­czy­po­spo­li­tej r. 1766 ogól­na spra­wę. W mo­wie mia­nej na tym­że sej­mie or­dy­nar. Warsz… d. 2. Li­sto­pa­da, z po­wo­du wzmian­ki o Szko­le ry­cer­skiej w Aka­de­mii Kra­kow­skiej, tak się wy­ra­ził: "Po expe­dy­owa­nej już po więk­szej czę­ści Wi­zy­cie (Aka­de­mii) po­wi­nie­nem to do­nieść, iż ta Szko­ła kró­le­stwa, któ­ra świa­tło nauk kra­jom na­szym przy­nio­sła, któ­ra tak przed­tem w licz­bie naj­cel­niej­szych Aka­de­mij wsła­wio­na, Na­ród nasz ex omni­ge­na li­te­ra – tura u ob­cych uwiel­bi­ła, dzi­siaj tak w swo­ich fun­da­cy­ach skrzyw­dzo­na i uszczu­plo­na, że dzi­wić się praw­dzi­wie na­le­py, jak do­tąd sub­si­ste­re może; i rze­czy wca­le do uwie­rze­nia nie­po­dob­ne zdał­bym się przy­wo­dzić, gdy­bym tu o in tra­tach jej wzmian­kę czy­nił. A w rze­czy sa­mej do nie­uwie­rze­nia zu­bo­żo­na po sta­re­muż ma wiel­kie in­ge­nia, ma wiel­ką ap­pli­ka­cyą, wiel­ką usil­ność w ucze­niu i pra­co­wa­niu pro pu bli­co, lubo ksiąg do­brych dzi­siej­szych, lubo in­stru­men­tów nie ma­ją­ca, ani mieć dla nie­do­stat­ku nie mo­gą­ca."