Religia, media, mitologia - ebook

Wstęp

„Druga część XX wieku widziała eksplozję nowych mediów, które głęboko zmieniły ludzkie kategorie komunikowania się. W tym samym czasie nastąpił «powrót religii» na globalną skalę” – z niejakim zdumieniem piszą we wstępie do pracy Religion and Media Hent de Vries i Samuel Weber¹. W niniejszej książce proponuję – podejmując zdumienie tych, i wielu innych, autorów – refleksję nad relacją między religią/religijnością a mediami, szczególnie tymi, które instytucjonalnie nie są związane z religiami, Kościołami, wyznaniami itp.

Jestem przekonany, że współczesny „powrót religii”, sprawiający, przyznajmy, sporo kłopotów dwudziestowiecznym, a i młodszym prorokom uwiądu i anihilacji religii/religijności w nowoczesnym świecie, ma związek z medialno-technologiczną rewolucją, która z ogromną siłą wciąga nas i nasz świat w swoje wiry. Nawiązuję tu do intuicji Wielkiej Teorii Piśmienności szkoły z Toronto (Harold Innis, Eric Havelock, Marshal McLuhan, Jack Goody, Walter J. Ong)². Dominujące w konkretnych okresach historii media, środki komunikacji międzyludzkiej – jak słowo, pismo, druk, media elektroniczne czy audiowizualne, multimedia – „nie tylko są odrębnymi formami komunikacji, powołującymi do życia swoiste zachowania i praktyki komunikacyjne, ale również wytwarzają właściwe sobie role i instytucje kulturowe, więcej, modelują same podstawy kultury: poczynając od kulturowo warunkowanych zasad percepcji, poznania i myślenia, poprzez wzory relacji i więzi międzyludzkich, po zasady organizacji życia zbiorowego. Promieniując na wszystkie tego rodzaju sfery, środki przekazu – które w tym ujęciu stosowniej byłoby zakwalifikować jako media kulturowe – zdolne są w istocie do generowania całościowych typów kultury”³.

Współczesna „zmiana dominanty komunikacyjnej” (Andrzej Mencwel), polegająca na tym, że dominującą pozycję w naszym świecie zdobyły media audiowizualne – mówiąc ostrożnie – wspomaga tworzenie się na naszych oczach typu kultury otwierającej się na religie/religijność. Jeśli era dominacji pisma i druku, której dzieckiem stała się kultura oświecenia (kult rozumu i nowoczesności, utopia szczęścia na ziemi, eliminacja mitologii i „przesądów”, też religijnych), zaowocowała w kulturze Zachodu procesami „odczarowywania świata” (Max Weber), w drugiej połowie XX wieku określonymi sekularyzacją, to współczesna era mediów audiowizualnych – podlegających ciągłej ewolucji – przyczynia się do ponownego „zaczarowywania świata”. Janusz Barański pisze: „Wszystko świadczy wszak o jednym: że świat wydaje się wciąż zaczarowany – tak w czasach przed Weberem, jak i w czasach ponowoczesnych . Równocześnie jednak ma miejsce proces odwrotny – ponownych i kolejnych zaczarowań, które przebiegają w poprzek podziałów dziedzin sposobów życia człowieka . Albowiem świat nigdy nie został w pełni odczarowany – wraz z przyjściem kapitalizmu, racjonalizmu oświeceniowego, nowoczesności – a może dzieje się wręcz coś odwrotnego – staje się on coraz bardziej zaczarowany”⁴.

Ale procesy ponownego zaczarowywania świata mają i ten skutek, że transformacji ulega sama religijność. Ten zasadniczy temat – przemian tego, co religijne, w wieku mediów – wciąż czeka na głębsze zbadanie, co jest tym trudniejsze, że transformacja ta trwa, dokonuje się i staje, wciągając nas w swoje wiry, otchłanie i mgławice, tak że brak nam potrzebnego dystansu do zachodzących zmian, do tego, by je zobiektywizować.

W niniejszej książce podejmuję zaledwie niektóre aspekty zasadniczego pytania o relację między ewolucją dzisiejszych mediów a „powrotem religii/religijności”. Podobnie zajmuję się innym fundamentalnym pytaniem: o współczesne „upodabnianie się” mediów do religii, tj. o (quasi-)religijny ich charakter czy o ich (quasi-)religijne funkcjonowanie.

Co do pytania o „upodabnianie się” mediów do religii, to do tej pory ukształtowało się kilka metodologicznych szkół odpowiedzi. Słowo na ten temat, zainspirowane uwagami Erica W. Rothenbuhlera⁵.

Niektórzy uczeni, na przykład Daniel Dayan, Elihu Katz czy Günter Thomas⁶, traktując media w perspektywie kulturowej jako rytuały czy rytualne ceremonie, postrzegają je w kategoriach funkcji religijnych czy quasi-religijnych w tym sensie, że medialne rytuały-ceremonie, podobnie jak religijne, podtrzymują tożsamość i solidarność współczesnych społeczeństw.

Inni uczeni, jak Malcolm Muggeridge, William F. Fore czy Neil Postman⁷, patrząc na religie i media w perspektywie ideologicznej, konstatują, że media w społeczeństwie przejmują dziś rolę, która wcześniej była zarezerwowana dla religii: kształtowanie społecznej tożsamości, formułowanie społecznych wartości i dostarczanie społecznościom fundamentalnych idei. W konsekwencji badacze ci relację media–religia widzą w kategoriach ideologicznej walki, rywalizacji, a dokładniej – postrzegają media jako zagrożenie dla religii.

Jeszcze inni uczeni, jak George Gerbner, Larry Gross i Michael Morgan, analogię między mediami i religią w życiu społeczeństw widzą w taki sposób: „Sedno analogii oraz podobieństwo ich funkcji społecznych leży w nieustannej powtarzalności wzorców (mitów, ideologii, «faktów», stosunków itp.), które służą definiowaniu świata i legitymizowaniu ładu społecznego”⁸.

Z kolei Gregor Goethals podobieństwo między mediami, szczególnie telewizją, a religią widzi w treściowej zawartości mediów i tradycji religijnych. „Ujęte razem gatunki telewizji – opery mydlane, reklamy, wiadomości i sport, zrytualizowane wydarzenia – uczą nas tego, co jest «rzeczywiste» i co wartościowe. W wielu krajach na świecie ludzie doświadczają konkurujących ze sobą porządków symbolicznych: tych, które są generowane przez różne tradycje religijne, i tych, które są kształtowane przez media masowe”⁹.

W końcu dla części uczonych (quasi-)religijność współczesnych mediów przejawia się w ich mitologicznej czy mitologizującej funkcji, przy czym pojęcia „mitologia” czy „mit” ujmuje się tu w perspektywie antropologicznej i rozumie w pierwotnym, głębokim sensie: media generują czy wskrzeszają pradawne mity, przynajmniej jakieś ich formy czy fragmenty. Do tego stanowiska wrócę w rozdziale „Ponowne zaczarowanie świata”.

Niniejsza książka patrzy na relację między religią/religijnością i mediami w perspektywie zasadniczo antropologiczno-kulturowej i teologicznej. W kolejnych rozdziałach proponuję refleksję nad pytaniami o „powrót religii/religijności” w wieku mediów audiowizualnych i o (quasi-)religijną funkcję mediów – tj. o wzajemne oddziaływanie na siebie religii/religijności i mediów – w perspektywie następujących szczegółowych zagadnień: W czym tkwi „tajemnica” atrakcyjności religii/religijności dla współczesnych mediów? – rozdział „Medialna atrakcyjność religii”. Czy media, jak chce część uczonych, rzeczywiście z istoty rzeczy są „wrogie” religii, niszcząc i wynaturzając w niej to, co dla niej najbardziej właściwe? – rozdział „Media – ostatnie kuszenie Chrystusa?”. Jakiej metodologicznej perspektywy potrzebujemy dziś, by badać relację między religią a mediami? – rozdział „Religia a media. Modele relacji”. Jaki jest kulturowy i etyczny sens procesów tabloidyzacji mediów? – rozdział „Ponowne zaczarowanie świata. Mitologiczna funkcja mediów”. Skąd biorą się napięcia między mediami a instytucjonalnym Kościołem katolickim w Polsce? – rozdział „Media a teologia. Napięcia w Kościele katolickim nad Wisłą”. Na czym ma polegać odpowiedzialność mediów dziennikarskich w relacjonowaniu wydarzeń/spraw religijnych? (rozważania na kanwie słynnego wykładu Benedykta XVI na uniwersytecie w Ratyzbonie, wykładu, który wstrząsnął światem muzułmańskim) – rozdział „Benedykt XVI w Ratyzbonie a islam. Odpowiedzialność mediów”. Jakim wyzwaniem dla teologii akademickiej są współczesne media? – rozdział „Religia w mediach. Jak pisać o teologii”. Jaka jest rola medium pisma w kontemplacji religijnej? – ostatnia część, zatytułowana „Medium kontemplacji. Królestwo wzroku”.

Niektóre partie niniejszej książki nawiązują do moich artykułów wcześniej opublikowanych – w zasadniczo odmiennej formie – w kwartalniku „Homo Dei” oraz miesięcznikach „Przegląd Powszechny”, „Więź” i „Znak”.Przypisy

Wstęp

¹ H. de Vries, S. Weber, Preface, H. de Vries, S. Weber (red.), Religion and Media, Stanford 2001, s. VII.

² O Wielkiej Teorii Piśmienności zob. G. Godlewski, Słowo – pismo – sztuka słowa. Perspektywy antropologiczne, Warszawa 2008.

³ G. Godlewski, Jack Goody, uczony w piśmie. Wstęp do wydania polskiego, J. Goody, Logika pisma a organizacja społeczeństwa, przekład, wstęp i redakcja G. Godlewski, Warszawa 2006, s. 12.

⁴ J. Barański, Antropologia, między przed- a ponowoczesnością – garść wróżb na nowy wiek, „Konteksty” 2005, nr 4, s. 148.

⁵ Zob. E. W. Rothenbuhler, Komunikacja rytualna. Od rozmowy codziennej do ceremonii medialnej, przeł. J. Barański, Warszawa 2003, s. 109–111.

⁶ Zob. na przykład D. Dayan, E. Katz, Wydarzenia medialne. Historia transmitowania na żywo, przeł. A. Sawisz, Warszawa 2008; G. Thomas, Religious Forms on Television, E. W. Rothenbuhler, M. Coman (red.), Media Anthropology, London – New Delhi 2005, s. 79–90.

⁷ M. Muggeridge, Christ and the Media, Grands Rapids 1977; W. F. Fore, Mythmakers. Gospel, Culture, and the Media, New York 1990; tenże, The Religious Relevance of Television, Ch. Arthur (red.), Religion and the Media. An Introductory Reader, Cardiff 1993, s. 55–65; N. Postman, Zabawić się na śmierć, przeł. L. Niedzielski, Warszawa 2006.

⁸ G. Gerbner, L. Gross, M. Morgan, N. Signorielli, Living with Television. The Dynamics of the Cultivation Process, J. Bryant, D. Zillman (red.), Perspectives on Media Effects, Hillsdale 1986, s. 18 (cały artykuł s. 17–40) – cyt. za: E. W. Rothenbuhler, Komunikacja rytualna, s. 109.

⁹ G. Goethals, Media Mythologies, Ch. Arthur (red.), Religion and the Media, s. 28 (cały artykuł s. 25–39).