Różnym głosem. Rodziny z wyboru w Polsce - ebook

Rodziny z wyboru i rodziny pochodzenia – relacje, praktyki i tożsamości

Teoretyczny zarys problemu

Wraz z rozwojem studiów LGBT i queer rodziny tworzone przez osoby nieheteroseksualne i transpłciowe stały się ważnym obszarem badań społecznych i psychologicznych. Badania te, prowadzone z użyciem rozmaitych metod i ujmowane w różnych perspektywach teoretycznych, poruszały wiele istotnych wątków społecznych i politycznych, przyczyniając się tym samym do zmiany koncepcji rodziny, intymności i pokrewieństwa na całym świecie. Warto jednak zaznaczyć, że geograficzne centrum studiów nad rodzinami z wyboru stanowią wciąż kraje anglosaskie, tematami najczęściej w nich poruszanymi są zaś kwestie rodzicielstwa i relacje intymne w związkach jednopłciowych. Rzadziej zainteresowanie badaczy i badaczek skupia się na rodzinach pochodzenia, o czym mogą świadczyć choćby słowa redaktorek numeru specjalnego „Journal of GLBT Family Studies” z roku 2014 w całości poświęconego tej problematyce. Chiara Bertone i Maria Pallotta-Chiarolli (2014) we wstępie do wspomnianego woluminu piszą o „bogactwie badań nad życiem osób LGBT, włączając w to doświadczenia intymności i rodzicielstwa, oraz ubóstwie studiów nad relacjami z ich rodzinami pochodzenia”. Badaczki, pisząc o niedostatku studiów nad rodzinami pochodzenia, zwracają uwagę m.in. na jego geograficzną lokalizację w południowej i wschodniej Europie. Ta publikacja, stanowiąca część projektu badawczego Rodziny z wyboru w Polsce, będzie próbą wypełnienia tej luki w odniesieniu do Polski.

Projekt badawczy Rodziny z wyboru w Polsce, realizowany w latach 2013–2016 pod kierownictwem dr hab. Joanny Mizielińskiej, miał na celu pokazanie różnorodności konfiguracji rodzinnych i intymnych tworzonych przez osoby nieheteroseksualne w Polsce oraz zrozumienie wyzwań, z którymi osoby te zmagają się w codziennym życiu. W projekcie badano więc kwestie związane z problemami, potrzebami i oczekiwaniami przedstawicieli i przedstawicielek rodzin nieheteroseksualnych żyjących we współczesnej Polsce. Badania składały się z kilku etapów i technik, które dobrano tak, żeby z różnych stron jak najpełniej naświetlić wielowymiarowość życia rodzinnego i intymnego osób nieheteroseksualnych. Były to metody zarówno ilościowe, jak i jakościowe, czyli:

1. Analiza dyskursu akademickiego i publicznego wokół rodzin z wyboru: szczególną uwagę zwrócono tu na rekonstrukcję głosów najważniejszych aktorów mających wpływ na kształtowanie owych dyskursów (instytucji państwowych, Kościoła katolickiego, akademii i organizacji pozarządowych) oraz rodzaj stosowanej argumentacji.

2. Szczegółowa analiza wybranych studiów przypadku: objęła najważniejsze debaty publiczne dotyczące sytuacji osób nieheteroseksualnych w Polsce, takie jak dyskusje wokół projektów legislacyjnych ustawy o związkach partnerskich. Ponadto przeanalizowano sprawy sądowe (m.in. procesy toczone przed Europejskim Trybunałem Sprawiedliwości w Strasburgu oraz przed Sądem Najwyższym w Polsce).

3. Badanie ilościowe: zrealizowane na obszarze całej Polski za pomocą kwestionariusza ankietowego zawierającego pytania dotyczące potrzeb i oczekiwań osób żyjących w rodzinach z wyboru. W badaniu wzięło udział 3038 osób żyjących w związkach jednopłciowych i 2378 osób nieheteroseksualnych żyjących w pojedynkę.

4. Indywidualne wywiady pogłębione oparte na metodzie biograficznej: przeprowadzone z 53 osobami tworzącymi rodziny z wyboru dostarczyły szczegółowych danych na temat motywacji związanych z istotnymi decyzjami podejmowanymi w związku, kwestii wsparcia otoczenia społecznego, miłości i intymności, strategii radzenia sobie ze społeczną niewidocznością oraz postaw dotyczących podstawowych uwarunkowań instytucjonalnych.

5. Badanie etnograficzne: polegało na tym, że etnografowie przez 30 dni towarzyszyli wybranej rodzinie w jej codziennym życiu. Oznacza to, że przez ten czas gościli w domu badanych i obserwowali ich zwyczaje oraz rozmawiali o ich życiu, problemach i radościach; badanie to przeprowadzono w 21 rodzinach.

6. Zogniskowane wywiady grupowe: przeprowadzone w gronie 6–10 osób, pozwalające na zebranie danych dotyczących postaw i opinii w sytuacjach kontaktów społecznych. Miały też na celu poznanie różnic i podobieństw między doświadczeniami i narracjami różnych członków rodzin z wyboru i ukazanie pogłębionego obrazu ich indywidualnych i grupowych doświadczeń. Przeprowadzono łącznie 22 wywiady w różnych grupach.

W książce tej, opartej na ostatniej z wymienionych metodzie badawczej, czyli badaniach fokusowych prowadzonych zarówno wśród osób tworzących rodziny z wyboru, jak i członkiń oraz członków ich rodzin pochodzenia, stawiamy sobie za cel przekroczenie granic, które kulturowo rozdzielają te pierwsze rodziny od drugich. Rodziny z wyboru są konstruowane jako te, które wychodzą poza pokrewieństwo rozumiane jedynie w wymiarze biologicznym, opierają się przy tym przede wszystkim na idei „miłości, wyboru oraz tworzenia” (Weston, 1997, s. 27; Weeks, Heaphy i Donovan, 2001) i na etyce wzajemności (Heaphy, 2009). Naszym dążeniem jest uwzględnienie w studiach nad rodzinami osób nieheteroseksualnych oraz ich rodzin w taki sposób, w jaki one same je definiują. Domyślne definiowanie rodzin w kategoriach biologicznego czy prawnego pokrewieństwa w naukach społecznych skutkuje, naszym zdaniem, nieadekwatnym rozpoznaniem rzeczywistości społecznej, której część stanowi życie rodzinne prowadzone przez osoby nieheteroseksualne (często wymykające się definicjom opartym na biologicznym lub legislacyjnym rozumieniu więzi). Z tego względu tak ważne dla jakości prowadzonych badań społecznych jest przyglądanie się zmieniającym się społeczeństwom i tworzenie kategorii badawczych wywiedzionych z praktyk społecznych, szczególnie jeśli dotyczą one tak istotnego obszaru jak rodzina.

Pojawienie się rodzin z wyboru z pewnością należy rozpatrywać w szerszym kontekście globalnych zmian dotyczących rodzin, bez których byłoby zapewne niemożliwe powstanie fenomenu tęczowych rodzin omawianego w prezentowanej książce. Zmiany globalne (np. oddzielenie intymności od seksualności czy też seksualności od reprodukcji/płodności) sprawiły, że relacje między członkami rodziny stały się bardziej kwestią indywidualnej, a nie formalnej, umowy. Przy czym umowy coraz bardziej egalitarnej, opartej na wyborze, co wiąże się z postępującą emancypacją kobiet (Giddens, 2007; Beck i Beck-Gernsheim, 2013; Slany, 2013; Kwak, 2014). Rodzina przestała być z góry zdefiniowaną instytucją, w zamian pojawiają się bardziej otwarte sposoby jej definiowania, kładące nacisk na funkcję emocjonalną rodziny. Uwidocznia się to w coraz bardziej powszechnym przekonaniu, że to miłość czyni rodzinę (Szlendak, 2010; Slany, 2013). Przemiany w obrębie rodzin, pojawienie się wielu jej typów (np. rodzin rekonstruowanych/patchworkowych, form typu LAT czy kohabitacji, samodzielne rodzicielstwo) oraz rozpowszechnienie się nowych technik reprodukcyjnych, po które sięgają pary heteroseksualne i nieheteroseksualne, każą nam spojrzeć na fenomen rodzin z wyboru nie jako na coś całkowicie odrębnego, innego, ale bardziej jako na część większej całości przemian społecznych, czubek góry lodowej złożoności przemian rodzinności we współczesnym świecie.

Badania, które prezentujemy w tej książce, są również osadzone w kontekście rodzimych studiów queer oraz LGBT, w których badacze i badaczki – od lat używając różnych metod i perspektyw teoretycznych – eksplorują zagadnienia związane z nieheteronormatywną seksualnością i intymnością w Polsce. Wśród nich należy wyróżnić te dotyczące rozwoju samej teorii queer (Baer i Lizurej, 2007; Kochanowski, 2013, 2009, Mizielińska, 2004, 2006; Slany, Kowalska i Śmietana, 2005; Kłosowska, Drozdowski i Stasińska, 2012; Sikora, 2012; Kulpa i Mizielińska, 2011), męskości (Lis, 2015; Wojnicka i Ciaputa, 2011), tożsamości lesbijskiej (Lizurej, 2004; Gruszczyńska, 2004), rodzin osób LGBT (Majka-Rostek, 2008, 2014; Tomalski, 2007), transpłciowości i wykraczania poza cispłciowość (Bieńkowska-Ptasznik, 2011; Szkudlarek, 2010; Dynarski i Jąderek, 2015), ruchu LGBT (Kochanowski, 2007; Majka, 2008; Basiuk, 2012; Gruszczyńska, 2009; Kubica, 2006), wykraczania poza monogamię (Michalczak, 2013), psychologii LGB (Iniewicz, Mijas i Grabski, 2012), historii nieheteronormatywnej (Tomasik, 2012; Fiedotow, 2012; Selerowicz, 2015), religii (Hall, 2016) czy analizy przekazów medialnych (Arcimowicz, Wasiak-Radoszewski i Dębska, 2014; Nowak, 2013). Nasze myślenie o rodzinie z wyboru kształtują także badanie prowadzone wśród innych typów rodzin w Polsce (Schmidt, 2016; Żadkowska, 2016; Kwak, 2005, 2014; Skowrońska, 2015; Slany, 2006, 2013; Stanisz, 2014; Sikorska, 2009).

Warto także wspomnieć o istotnych publikacjach wielu organizacji pozarządowych, które również prowadzą ważne i często przełomowe badania dotyczące dyskryminacji i marginalizacji osób LGBT w polskim społeczeństwie. Wymienić możemy te wydane przez Kampanię przeciw Homofobii, np. raport „Tęczowe rodziny w Polsce. Prawo a rodziny lesbijskie i gejowskie” (Zima, 2009) czy „Sytuacja osób LGBT w Polsce” (Makuchowska i Pawlęga, 2012), publikację stowarzyszenia Akceptacja zawierającą wywiady z rodzicami LGB (Beczek, 2015), a także publikacje Fundacji Przestrzeń Kobiet dotyczące sytuacji lesbijek żyjących poza dużymi miastami (Struzik, 2012, 2015).

Tytułowe „różnym głosem” wskazuje na cel prezentowanej publikacji – chodzi o ukazanie wielości perspektyw na definicje, role i praktyki rodzinne, które wyłaniają się z wywiadów przeprowadzonych z matkami i ojcami tworzącymi związki jednopłciowe, dziećmi wychowywanymi przez lesbijki, gejów czy osoby biseksualne, seniorami i seniorkami LGB oraz rodzicami i rodzeństwem osób tworzących rodziny z wyboru. Razem ten swoisty wielogłos różnych grup na często podobne czy te same kwestie, takie jak jawność rodziny, codzienność praktyk, wzajemne relacje między poszczególnymi osobami tworzącymi rodzinę itd., w którym poszczególne stanowiska uzupełniają się bądź sobie przeczą, tworzy złożony, czasem wewnętrznie sprzeczny, obraz życia rodzinnego. Poddaje też refleksji przyjęte społecznie kryteria definiowania rodziny, ukazując ich nieprzystawalność do realiów życia rodzin z wyboru oraz ich rodzin pochodzenia.

Zanim omówimy szczegółowo metodologię prowadzonych badań, przywołamy podstawowe założenia teoretyczne dotyczące podstawowych pojęć związanych z rodzinami z wyboru, a także zaprezentujemy krótko badania, które z jednej strony poruszały problematykę rodzin tworzonych przez osoby LGBT, z drugiej zaś wykorzystywały metodę wywiadu grupowego. Warto podkreślić, że każda grupa, z którą prowadzono wywiady fokusowe w omawianych badaniach, stanowi w pewnym sensie odrębną egzemplifikację różnych praktyk, ról i tożsamości. I choć w tej publikacji staramy się patrzeć na rodziny z wyboru w relacjach do ich rodzin pochodzenia i na rodziny pochodzenia w odniesieniu do tych z wyboru, specyfika i różnorodność prezentowanych dalej perspektyw wymaga częstokroć pogłębionego opisu każdej z badanych grup. Prezentowany przegląd badań stanowi mapę różnorodnych studiów odnoszących się do relacji, ról i praktyk rodzinnych wybieranych przez osoby LGBT zarówno w ich rodzinach pochodzenia, jak i tych z wyboru. Ze względu na bogactwo tego typu badań nie może być on traktowany jako całościowy obraz wyłaniający się ze współczesnych analiz rodzin tworzonych przez osoby nieheteroseksualne. Omówione koncepcje i wyniki badań, odnoszące się do każdej z grup osobno, odpowiadają także strukturze książki, w której każda z nich jest prezentowana w oddzielnym rozdziale.

Jak już wspomniałyśmy, priorytetowo w tym przeglądzie zostały potraktowane te badania, które włączały metodę wywiadu grupowego. W badaniach jakościowych dotyczących rodzin osób LGBT dominującą metodą wciąż zdaje się być wywiad indywidualny, pozwala on bowiem dotrzeć do pogłębionego opisu „światów życia” poszczególnych jednostek. Rzadziej stosuje się wywiady grupowe, w których cele badawcze są konstruowane nieco inaczej niż w przypadku tych indywidualnych, choćby przez wzgląd na udział wielu osób w dyskusji. Wprawdzie metodolodzy badań społecznych zwracają uwagę, że wywiad grupowy jest dobrym narzędziem do pracy z grupami narażonymi na wykluczenie czy dyskryminację (np. dzięki temu, że umożliwia osobom badanym spojrzenie na swoje doświadczenie w szerszym kontekście społecznym) (Montell, 1999; Kamberelis i Dimitriadis, 2010), to jednak wciąż nie ma zbyt wielu badań z udziałem rodzin z wyboru i ich rodzin pochodzenia włączających fokusy.