Rynek pracy w Polsce i w Unii Europejskiej - ebook

Wstęp

Nie jest ła­two pi­sać o ryn­ku pra­cy z dwóch za­sad­ni­czych przy­czyn. Jest całe spec­trum zja­wisk za­cho­dzą­cych na ryn­ku pra­cy, zróż­ni­co­wa­nych ze wzglę­du na to, w ja­kim kra­ju one za­cho­dzą, ze wzglę­du na sek­tor go­spo­dar­ki, oso­by uczest­ni­czą­ce, po­li­ty­ki i na­rzę­dzia sto­so­wa­ne przez pań­stwa i or­ga­ni­za­cje itp. Dru­ga przy­czy­na, to bar­dzo szyb­kie zmia­ny za­cho­dzą­ce w go­spo­dar­ce świa­to­wej i w po­szcze­gól­nych kra­jach, któ­re bez­po­śred­nio wpły­wa­ją tak­że na ry­nek pra­cy. Aby jak naj­le­piej przed­sta­wić sy­tu­ację na ryn­ku pra­cy, nie­zbęd­ne jest po­słu­gi­wa­nie się da­ny­mi fak­to­gra­ficz­ny­mi, ale w okre­sie tak szyb­kich prze­mian, to, co w chwi­li pi­sa­nia pra­cy jest ak­tu­al­ne, już za kil­ka ty­go­dni czy mie­się­cy sta­je się tyl­ko do­ku­men­ta­cją hi­sto­rycz­ną do­ty­czą­cą opi­sy­wa­nych zja­wisk. Je­dy­ne co au­tor może w ta­kiej sy­tu­acji zro­bić, to uważ­nie śle­dzić zmie­nia­ją­ce się jak w ka­lej­do­sko­pie dane do­ty­czą­ce ryn­ku pra­cy, do mo­men­tu od­da­wa­nia pra­cy do dru­ku. Opi­su­jąc eu­ro­pej­ski i kra­jo­wy ry­nek pra­cy, na­le­ża­ło­by nie­mal na każ­dej stro­nie „pod­pie­rać” się da­ny­mi sta­ty­stycz­ny­mi. Ich nad­miar może nie tyl­ko nie wy­ja­śniać zda­rzeń, pro­ce­sów, sy­tu­acji, ale wręcz je za­ciem­niać. Obec­na w książ­ce nie­ma­ła licz­ba wy­kre­sów, ta­bel i ry­sun­ków może się wy­dać przy­tła­cza­ją­ca, po­mi­mo że, nie re­zy­gnu­jąc z wie­lu istot­nych in­for­ma­cji, zde­cy­do­wa­łam na znacz­ne ich ogra­ni­cze­nie i su­biek­tyw­ny wy­bór. Więk­szość tych da­nych po­cho­dzi z ana­liz Eu­ro­sta­tu (Eu­ro­pej­skie­go Urzę­du Sta­ty­stycz­ne­go), Eu­ro­fo­und, da­nych z OECD, Ban­ku Świa­to­we­go, ana­liz wy­spe­cja­li­zo­wa­nych firm do­rad­czych i w Pol­sce z Głów­ne­go Urzę­du Sta­ty­stycz­ne­go. Czy­ta­jąc ze­sta­wie­nia sta­ty­stycz­ne, war­to pa­mię­tać, że sta­ty­sty­ka nie za­stę­pu­je my­śle­nia (Hen­ry Clay).

„Osno­wą” książ­ki będą KILM (Key In­di­ca­tors of the La­bo­ur Mar­ket) – Klu­czo­we Wskaź­ni­ki Ryn­ku Pra­cy, opi­su­ją­ce głów­nie dla po­trzeb sta­ty­styk kra­jo­wych i mię­dzy­na­ro­do­wych ryn­ki pra­cy. Ana­li­zy tych wskaź­ni­ków po­zwa­la­ją po­znać więk­szość istot­nych ele­men­tów ryn­ku pra­cy. Jak wspo­mnia­no, na osno­wie KILM „utka­na” bę­dzie treść ni­niej­szej książ­ki, co ozna­cza, że, poza głów­ny­mi wskaź­ni­ka­mi, omó­wio­ne zo­sta­ną tak­że wy­bra­ne kon­cep­cje teo­re­tycz­ne do­ty­czą­ce ryn­ku pra­cy oraz ele­men­ty po­li­ty­ki państw i sa­mej Unii Eu­ro­pej­skiej wo­bec ryn­ku pra­cy, jak rów­nież wy­bra­ne in­for­ma­cje, poza KILM, z ba­dań na te­mat zja­wisk za­cho­dzą­cych na ryn­kach pra­cy w Pol­sce i w kra­jach unij­nych. W za­sa­dzie je­dy­ny­mi waż­ny­mi czyn­ni­ka­mi w istot­ny spo­sób de­ter­mi­nu­ją­cy­mi ry­nek pra­cy, któ­re nie zo­sta­ły w książ­ce omó­wio­ne, są po­li­ty­ka i jej od­dzia­ły­wa­nie na ryn­ki pra­cy oraz za­gad­nie­nia ma­kro­eko­no­micz­ne. Pro­ble­ma­ty­ka ta wy­kra­cza poza za­pla­no­wa­ną ob­ję­tość książ­ki i jej treść, co nie zna­czy, że się o niej nie pa­mię­ta i o niej nie wspo­mi­na.

Ce­lem książ­ki jest słu­że­nie po­mo­cą przede wszyst­kim stu­den­tom, in­te­re­su­ją­cym się sze­ro­ko ro­zu­mia­ną pro­ble­ma­ty­ką ryn­ku pra­cy. Może ona po­zwo­lić im zro­zu­mieć skom­pli­ko­wa­nie współ­cze­snych za­sad rzą­dzą­cych ryn­kiem pra­cy – nie tyl­ko po to, by zdo­być wie­dzę po­trzeb­ną na stu­diach, ale tak­że kom­pe­ten­cje uła­twia­ją­ce po­ru­sza­nie się na tym ryn­ku. Wie­le od­nie­sień mię­dzy­na­ro­do­wych w ni­niej­szej pra­cy, w szcze­gól­no­ści do­ty­czą­cych eu­ro­pej­skie­go ryn­ku pra­cy, ma zwią­zek ze swo­bo­dą prze­pły­wu osób, po­zwa­la­ją­cą szu­kać i znaj­do­wać pra­cę w do­wol­nym kra­ju Unii Eu­ro­pej­skiej i po­móc może w zo­rien­to­wa­niu się w sy­tu­acji na kon­kret­nych ryn­kach pra­cy w wy­bra­nych kra­jach unij­nych. Wy­da­je się, że na ryn­ku wy­daw­ni­czym nie było do tej pory książ­ki z tak kom­plek­so­wym po­dej­ściem do pro­ble­ma­ty­ki ryn­ku pra­cy.

Książ­ka skła­da się, oprócz Wstę­pu i Za­koń­cze­nia, z sze­ściu ob­szer­nych roz­dzia­łów. W pierw­szym przed­sta­wio­ne zo­sta­ły pod­sta­wo­we po­ję­cia, teo­rie i mo­de­le zwią­za­ne z funk­cjo­no­wa­niem ryn­ku pra­cy. W roz­dzia­le dru­gim mowa jest o eu­ro­pej­skim i pol­skim ryn­ku pra­cy – m.in. o za­ło­że­niach, pod­sta­wach funk­cjo­no­wa­nia, stra­te­giach, pro­gra­mach, or­ga­ni­za­cjach i in­sty­tu­cjach ryn­ku pra­cy. Roz­dział trze­ci po­świę­co­ny jest na szcze­gó­ło­we i moż­li­wie wszech­stron­ne omó­wie­nie pro­ble­mów zwią­za­nych z za­trud­nie­niem w pań­stwach człon­kow­skich UE i w Pol­sce. W roz­dzia­le czwar­tym opi­sa­ne są wy­na­gro­dze­nia, w tym ta­kie po­ję­cia jak wy­na­gro­dze­nie go­dzi­we, spra­wie­dli­we, omó­wio­na jest wy­so­kość wy­na­gro­dzeń w pań­stwach unij­nych, w róż­nych kon­fi­gu­ra­cjach. Roz­dział pią­ty to ana­li­za bez­ro­bo­cia i bier­no­ści za­wo­do­wej, jako naj­bar­dziej pa­lą­ce­go obec­nie pro­ble­mu nę­ka­ją­ce­go pań­stwa unij­ne i nie tyl­ko, i sta­no­wią­ce­go dla nich naj­po­waż­niej­sze wy­zwa­nie. Ostat­ni roz­dział po­świę­co­ny jest ko­lej­ne­mu KILM-owi tj. bie­dzie i za­moż­no­ści w Unii Eu­ro­pej­skiej, w tym wią­żą­cym się z nimi pro­ble­mem nie­rów­no­ści do­cho­do­wych i spo­łecz­nych.

W książ­ce wy­ko­rzy­sta­no wie­le ma­te­ria­łów–ksią­żek, ar­ty­ku­łów, ana­liz, w tym ob­szer­ną ne­to­gra­fię. Przed­sta­wio­ne są one skru­pu­lat­nie w przy­pi­sach oraz w za­łą­czo­nej bi­blio­gra­fii. Za ich wy­bór z nie­zmie­rzo­nych za­so­bów świa­to­wych, unij­nych i pol­skich oczy­wi­ście od­po­wia­da au­tor­ka.1.1. Definicje

Jak każ­de współ­cze­sne zja­wi­sko, ry­nek pra­cy de­fi­nio­wa­ny jest na wie­le spo­so­bów – przede wszyst­kim z eko­no­micz­ne­go i spo­łecz­ne­go punk­tu wi­dze­nia. Eko­no­mia wy­ja­śnia go­spo­dar­cze prze­słan­ki kształ­to­wa­nia się ryn­ku pra­cy, z uwzględ­nie­niem pro­duk­cji, dys­try­bu­cji, han­dlu, kon­sump­cji dóbr i usług; na­uki spo­łecz­ne zaś, głów­nie so­cjo­lo­gia, po­zwa­la­ją po­znać struk­tu­ry spo­łecz­ne i ich dy­na­mi­kę, w tym, m.in. gru­py i or­ga­ni­za­cje funk­cjo­nu­ją­ce na ryn­ku pra­cy, ka­te­go­rie spo­łecz­ne, np. kla­sy, war­stwy, płeć, wiek wy­kształ­ce­nie itp., oraz zmia­ny spo­łecz­ne, bę­dą­ce wy­ni­kiem, mię­dzy in­ny­mi, zmian za­cho­dzą­cych na ryn­ku pra­cy. In­te­re­su­ją­ce są też kwe­stie wła­dzy, współ­pra­cy, na przy­kład mię­dzy pra­co­daw­ca­mi a pra­cow­ni­ka­mi, kon­flik­tów spo­łecz­nych itp. O wie­lu z nich, de­ter­mi­nu­ją­cych lub wy­ni­ka­ją­cych z sy­tu­acji na ryn­ku pra­cy, bę­dzie mowa da­lej.

Z wie­lu de­fi­ni­cji, przyj­mie­my tu­taj moż­li­wie naj­prost­szą tzn, że:

ry­nek pra­cy to pra­cow­ni­cy mo­gą­cy i chcą­cy pra­co­wać i pra­co­daw­cy chęt­ni, by za­trud­niać pra­cow­ni­ków.

Ide­ali­stycz­nie moż­na też po­wie­dzieć, że ry­nek pra­cy to miej­sce, w któ­rym pra­cow­ni­cy ry­wa­li­zu­ją o miej­sca pra­cy a pra­co­daw­cy ry­wa­li­zu­ją o pra­cow­ni­ków. W ta­kiej de­fi­ni­cji nie moż­na po­mi­nąć or­ga­ni­za­cji i pro­ce­sów wpły­wa­ją­cych na po­ziom za­trud­nie­nia i na po­ziom wy­na­gro­dzeń oraz czyn­ni­ków de­ter­mi­nu­ją­cych po­daż i po­pyt na pra­cę¹. Inna de­fi­ni­cja o cha­rak­te­rze teo­re­tycz­nym gło­si, że ry­nek pra­cy to pra­cow­ni­cy znaj­du­ją­cy płat­ną pra­cę, pra­co­daw­cy znaj­du­ją­cy chęt­nych do pra­cy pra­cow­ni­ków oraz usta­lo­ne staw­ki wy­na­gro­dzeń².

Wy­róż­nia się lo­kal­ne, kra­jo­we i mię­dzy­na­ro­do­we ryn­ki pra­cy – w za­leż­no­ści od za­się­gu ich dzia­ła­nia. Wszyst­kie one skła­da­ją się z mniej­szych współ­dzia­ła­ją­cych – le­piej lub go­rzej – lo­kal­nych ryn­ków pra­cy, co wy­ni­ka z sy­tu­acji go­spo­dar­czej da­ne­go kra­ju czy re­gio­nu, z po­li­ty­ki państw, z kwa­li­fi­ka­cji, moż­li­wo­ści i ocze­ki­wań pra­cow­ni­ków, sta­no­wi­ska pra­co­daw­ców i sze­re­gu in­nych uwa­run­ko­wań.

Współ­cze­sny ry­nek pra­cy two­rzą pra­cow­ni­cy i pra­co­daw­cy w trzech sek­to­rach, co po­ka­zu­je po­niż­szy ry­su­nek:

Ry­su­nek 1. Or­ga­ni­za­cje dzia­ła­ją­ce na współ­cze­snych ryn­kach pra­cy

Żró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne, na pod­sta­wie: B. Iwan­kie­wicz-Rak, Ob­sza­ry de­cy­zji mar­ke­tin­go­wych or­ga­ni­za­cji po­za­rzą­do­wych, re­fe­rat na kon­fe­ren­cji Dy­le­ma­ty współ­cze­sne­go za­rzą­dza­nia, UJ, Kra­ków, 03.06.2013.

Pra­co­daw­cy – jak sama na­zwa wska­zu­je – to or­ga­ni­za­cje lub oso­by fi­zycz­ne da­ją­ce in­nym or­ga­ni­za­cjom lub oso­bom fi­zycz­nym pra­cę i wy­na­gro­dze­nie za nią. Wy­jąt­kiem od re­gu­ły są or­ga­ni­za­cje za­trud­nia­ją­ce wo­lon­ta­riu­szy – świad­czą oni okre­ślo­ną pra­cę, naj­czę­ściej na rzecz in­nych po­trze­bu­ją­cych po­mo­cy osób, za któ­re pra­co­daw­cy nie wy­pła­ca­ją im wy­na­gro­dze­nia. War­to do­dać, że w sta­ty­sty­kach unij­nych do pra­co­daw­ców za­li­cza się tak­że oso­by sa­mo­za­trud­nio­ne³.

Pra­cow­ni­cy to oso­by po­dej­mu­ją­ce pra­cę u in­nych – za wy­na­gro­dze­niem (wy­jąt­kiem są wspo­mnia­ni wy­żej wo­lon­ta­riu­sze). Uży­wa się nie­raz okre­śle­nia „pra­cow­ni­cy na­jem­ni”, czy­li tacy, któ­rzy naj­mu­ją się do pra­cy u ko­goś in­ne­go.

Pra­cę świad­czy się w róż­nych sek­to­rach go­spo­dar­czych oraz w sek­to­rze pu­blicz­nym. Or­ga­ni­za­cja­mi da­ją­cy­mi pra­cę w sek­to­rze go­spo­dar­ki są przed­się­bior­stwa, fir­my. Mają one cha­rak­ter pro­duk­cyj­ny lub, co­raz wię­cej z nich, usłu­go­wy. Wy­róż­nia się⁴:

• Mi­kro­przed­się­bior­stwo, czy­li przed­się­bior­stwo, któ­re:

– za­trud­nia do 9 pra­cow­ni­ków oraz

– jego rocz­ny ob­rót nie prze­kra­cza 2 mi­lio­nów euro lub cał­ko­wi­ty bi­lans rocz­ny nie prze­kra­cza 2 mi­lio­nów euro.

W Pol­sce mi­kro­fir­my sta­no­wią 96,0% za­re­je­stro­wa­nych firm a w Unii Eu­ro­pej­skiej 92,3%⁵. Wli­cza się tak­że za­kła­dy rze­mieśl­ni­cze (craft en­ter­pri­ses). Te mi­kro­fir­my za­pew­nia­ją 53% wszyst­kich miejsc pra­cy⁶, a więc sta­no­wią siłę, któ­rej nie moż­na lek­ce­wa­żyć.

• Małe przed­się­bior­stwo – to przed­się­bior­stwo, któ­re:

– za­trud­nia mniej niż 50 (10–49) pra­cow­ni­ków oraz

– jego rocz­ny ob­rót nie prze­kra­cza 10 mi­lio­nów euro lub cał­ko­wi­ty bi­lans rocz­ny nie prze­kra­cza 10 mi­lio­nów euro. Ma­łych firm jest w Pol­sce 3,68%.

• Śred­nie przed­się­bior­stwo – to przed­się­bior­stwo, któ­re:

– za­trud­nia mniej niż 250 pra­cow­ni­ków (50–249) oraz

– jego rocz­ny ob­rót nie prze­kra­cza 50 mi­lio­nów euro lub cał­ko­wi­ty bi­lans rocz­ny nie prze­kra­cza 43 mi­lio­nów euro. Jest ich w Pol­sce – 0,75%.

• Duże fir­my – po­wy­żej 250 za­trud­nio­nych. Jest ich w Pol­sce 0,11%.

Łącz­nie fir­my mi­kro, małe i śred­nie sta­no­wią w Pol­sce 99,8% wszyst­kich dzia­ła­ją­cych firm i są miej­scem pra­cy dla 2/3 za­trud­nio­nych⁷.

W Pol­sce za­re­je­stro­wa­nych w 2012 r. było 3,98 mln firm, ale ok. 1,7 mln to fir­my nie dzia­ła­ją­ce. 96,9% to fir­my z sek­to­ra pry­wat­ne­go⁸.

Osob­ną uwa­gę na­le­ży po­świę­cić fir­mom ro­dzin­nym, tj. ta­kim, w któ­rych pra­cu­ją w za­sa­dzie człon­ko­wie bliż­szej lub dal­szej ro­dzi­ny wła­ści­cie­li. Tyl­ko nie­kie­dy wła­ści­cie­le de­cy­du­ją się na za­trud­nia­nie pro­fe­sjo­nal­nych me­ne­dże­rów spo­za ro­dzi­ny – naj­czę­ściej do­ty­czy to firm śred­nich i więk­szych⁹. W Pol­sce w sek­to­rze ma­łych i śred­nich przed­się­biorstw (MŚP) 36% to fir­my ro­dzin­ne. Ge­ne­ru­ją one ok. 10% PKB, za­trud­nia­ją ok. 1,3 mln lu­dzi. Naj­wię­cej ta­kich firm za­re­je­stro­wa­no w woj. opol­skim¹⁰. Wbrew obie­go­wej opi­nii, nie za­wsze fir­my ro­dzin­ne mu­szą funk­cjo­no­wać w sek­to­rze MŚP. Fir­ma­mi ro­dzin­ny­mi są też wiel­kie kon­cer­ny, np. Aldi, Wal-Mart, Au­chan, Pra­da, Ver­sa­ce, Tata, LG i i in.,nie­któ­re z nich od lat po­zo­sta­ją w rę­kach tej sa­mej ro­dzi­ny. We­dług usta­leń BCG (Bu­si­ness Con­sul­ting Gro­up), 70% firm ro­dzin­nych upa­da lub zo­sta­je prze­ję­tych, za­nim do za­rzą­du wej­dzie dru­gie po­ko­le­nie, a tyl­ko co dzie­sią­ta ma szan­sę prze­trwać aż do trze­cie­go po­ko­le­nia¹¹.

Sek­tor pu­blicz­ny, z punk­tu wi­dze­nia ryn­ku pra­cy, jest jed­nym z naj­więk­szych pra­co­daw­ców, ści­ślej jest nim ad­mi­ni­stra­cja pu­blicz­na. We wszyst­kich kra­jach unij­nych ad­mi­ni­stra­cja za­trud­nia całe rze­sze urzęd­ni­ków – na szcze­blu cen­tral­nym i re­gio­nal­nym – w Pol­sce w 2011 r. było to 21,6% ogó­łu pra­cu­ją­cych. W Pol­sce pra­cu­ją oni w urzę­dach ad­mi­ni­stra­cji rzą­do­wej i sa­mo­rzą­do­wej a tak­że np. w oświa­cie. Licz­ba sa­mych urzęd­ni­ków w ad­mi­ni­stra­cji pu­blicz­nej w Pol­sce, w sto­sun­ku do licz­by miesz­kań­ców, na tle in­nych kra­jów, nie jest wy­jąt­ko­wo duża¹².1.2. Wskaźniki opisujące rynek pracy

Mię­dzy­na­ro­do­we Biu­ro Pra­cy (MOP) (In­ter­na­tio­nal La­bo­ur Of­fi­ce, ILO) opra­co­wa­ło i udo­stęp­ni­ło w 1999 r. uni­wer­sal­ne na­rzę­dzie do opi­su i po­mia­ru wskaź­ni­ków cha­rak­te­ry­zu­ją­cych ryn­ki pra­cy. To na­rzę­dzie to wspo­mnia­ne we Wstę­pie – KILM (Key In­di­ca­tors of the La­bo­ur Mar­ket) – Klu­czo­we Wskaź­ni­ki Ryn­ku Pra­cy. Za­wie­ra ono w swej siód­mej edy­cji, 18 wskaź­ni­ków po­zwa­la­ją­cych co­rocz­nie ana­li­zo­wać zmie­nia­ją­cą się sy­tu­ację na ryn­kach pra­cy w po­szcze­gól­nych kra­jach świa­ta. Na po­zio­mie kra­jo­wym po­zwa­la ono na gro­ma­dze­nie i ana­li­zo­wa­nie da­nych sta­ty­stycz­nych, czym zaj­mu­ją się od­po­wied­nie mi­ni­ster­stwa i urzę­dy sta­ty­stycz­ne. Na po­zio­mie glo­bal­nym MOP, przy po­mo­cy ana­li­zo­wa­nych wskaź­ni­ków, gro­ma­dzi i roz­prze­strze­nia istot­ne in­for­ma­cje do­ty­czą­ce ryn­ku pra­cy, któ­re słu­żą, m.in. do po­rów­nań mię­dzy­na­ro­do­wych i mogą mieć wpływ na po­li­ty­kę ryn­ku pra­cy.

KILM po­dzie­lo­ne są wg: grup za­gad­nień. I tak:

KILM 1 to uczest­nic­two w ryn­ku pra­cy,

2–8 – to wskaź­ni­ki za­trud­nie­nia,

9–13 – wkaź­ni­ki bez­ro­bo­cia, nie­peł­ne­go za­trud­nie­nia i bier­no­ści,

14 – wskaź­nik uczest­nic­twa w edu­ka­cji i po­zio­mu anal­fa­be­ty­zmu,

15–16 wskaź­ni­ki wy­na­gro­dzeń i ich kosz­tów,

17 – wskaź­nik wy­daj­no­ści pra­cy,

18 – wskaź­ni­ki ubó­stwa, dys­try­bu­cji do­cho­dów i bied­nych pra­cu­ją­cych¹³.

W szcze­gó­łach te 18 klu­czo­wych wskaź­ni­ków, z krót­ki­mi ko­men­ta­rza­mi au­tor­ki, pre­zen­tu­ją się na­stę­pu­ją­co:¹⁴

1. Licz­ba osób w wie­ku pro­duk­cyj­nym, któ­re są za­trud­nio­ne lub po­szu­ku­ją pra­cy. Wskaź­nik ten po­zwa­la oce­nić re­la­tyw­ną wiel­kość siły ro­bo­czej, moż­li­wej do za­trud­nie­nia w pro­duk­cji lub w usłu­gach. Uwzględ­nia­ne są w ana­li­zach po­dzia­ły siły ro­bo­czej ze wzglę­du na płeć i gru­pę wie­ko­wą, ale tak­że w in­nych ze­sta­wie­niach, ze wzglę­du na po­ziom wy­kształ­ce­nia, rów­nież np. w ana­li­zach ONZ, Ban­ku Świa­to­we­go i in. bie­rze się pod uwa­gę rasę, po­cho­dze­nie spo­łecz­ne, po­ka­zu­jąc pro­fil ak­tyw­nej go­spo­dar­czo po­pu­la­cji w da­nym kra­ju.

2. Pro­por­cja osób pra­cu­ją­cych w sto­sun­ku do ca­łej po­pu­la­cji w da­nym kra­ju. Dla wie­lu kra­jów jest to wskaź­nik wię­cej mó­wią­cy niż wskaź­nik bez­ro­bo­cia. In­for­mu­je on o moż­li­wo­ściach, ja­kie two­rzy go­spo­dar­ka dla two­rze­nia miejsc pra­cy.

3. Sta­tus za­trud­nio­nych. We­dług tego wskaź­ni­ka wy­róż­nia się czte­ry istot­ne ka­te­go­rie pra­cu­ją­cych: a) pra­cow­ni­ków otrzy­mu­ją­cych pen­sje, b) pra­co­daw­ców, c) sa­mo­za­trud­nio­nych, d) za­trud­nio­nych w fir­mach ro­dzin­nych i ana­li­zu­je się, jaki od­se­tek wszyst­kich za­trud­nio­nych pra­cu­je w każ­dej z tych ka­te­go­rii w da­nym kra­ju czy re­gio­nie.

4. Za­trud­nie­nie w po­szcze­gól­nych sek­to­rach go­spo­dar­ki (prze­mysł, usłu­gi, rol­nic­two) – jako od­se­tek ogó­łu za­trud­nio­nych. (Ana­li­zu­jąc kra­jo­we ryn­ki pra­cy, nie moż­na tra­cić z pola wi­dze­nia tak­że za­trud­nie­nia w ad­mi­ni­stra­cji pu­blicz­nej – JSz).

5. Za­trud­nie­nie we­dług ro­dza­ju wy­ko­ny­wa­nej pra­cy. Jest to nowy wskaź­nik, do­da­ny w ostat­niej edy­cji KILM w 2011 r. Słu­ży on głów­nie ana­li­zom do­ty­czą­cym dys­try­bu­cji do­cho­dów i za­rob­ków – w uję­ciu dy­na­micz­nym i w po­szcze­gól­nych gru­pach spo­łecz­nych (np. męż­czyź­ni–ko­bie­ty), a tak­że ba­da­niu nie­rów­no­wa­gi mię­dzy po­py­tem i po­da­żą pra­cy na po­szcze­gól­nych ryn­kach pra­cy.

6. Za­trud­nie­nie w nie­peł­nym wy­mia­rze cza­su pra­cy. W kra­jach wy­so­ko roz­wi­nię­tych ob­ser­wu­je się od lat wzrost licz­by osób tak pra­cu­ją­cych. Ma to zwią­zek ze wzra­sta­ją­cą licz­bą ko­biet po­dej­mu­ją­cych pra­cę za­wo­do­wą, ale tak­że z ideą ela­stycz­no­ści za­trud­nie­nia, oraz istot­nym dla wie­lu pra­cu­ją­cych, za­gad­nie­niem za­cho­wa­nia rów­no­wa­gi mię­dzy ży­ciem pry­wat­nym i za­wo­do­wym. (Ten aspekt od­no­si się szcze­gól­nie do kra­jów wy­so­ko roz­wi­nię­tych, w któ­rych nie tyl­ko zna­cze­nie ma po­dział cza­su, jaki ma się do dys­po­zy­cji na ży­cie pry­wat­ne i za­wo­do­we, ale tak­że to, że za pra­cę na czę­ści eta­tu, moż­na się utrzy­mać. Nie moż­na za­po­mi­nać tak­że o tym, że wca­le nie­ma­łe gru­py osób pra­cu­ją w taki spo­sób nie ze swej woli. JSz). Tego ro­dza­ju za­trud­nie­nie świad­czy jesz­cze o in­nych zja­wi­skach spo­łecz­nych – np. gdy w fir­mach pra­cu­je się po­ni­żej usta­wo­we­go cza­su pra­cy, ozna­czać to może sy­gnał, z jed­nej stro­ny, nie­naj­lep­szej kon­dy­cji fir­my, z dru­giej zaś może być wy­ra­zem pro­wa­dze­nia po­li­ty­ki „mniej­sze­go zła” – mniej pra­cy za mniej­sze wy­na­gro­dze­nie, ale w za­mian za to nie­zwal­nia­nie pra­cow­ni­ków.

7. Czas pra­cy. To, ile cza­su lu­dzie spę­dza­ją w pra­cy, ma wpływ na ich zdro­wie i za­do­wo­le­nie a tak­że na ich wy­daj­ność, ma też prze­ło­że­nie na efek­ty eko­no­micz­ne ca­łej go­spo­dar­ki. Wskaź­nik ten uwzględ­nia dwa po­mia­ry: ty­go­dnio­wy czas pra­cy oraz śred­nio rocz­ną licz­bę go­dzin przy­pa­da­ją­cą na jed­ną oso­bę pra­cu­ją­cą. Przyj­mo­wa­ne naj­czę­ściej w Pol­sce mie­sięcz­ne okre­sy za­trud­nie­nia bra­ne pod uwa­gę do róż­nych ob­li­czeń, są rza­dziej uwzględ­nia­ne w ana­li­zach, któ­rych pod­sta­wą są KILM.

8. Za­trud­nie­nie w nie­for­mal­nej go­spo­dar­ce, czy­li pra­ca w sza­rej stre­fie. Wskaź­nik ten obej­mu­je za­rów­no za­trud­nie­nie w go­spo­dar­ce nie­for­mal­nej, jak i licz­bę osób nie­for­mal­nie pra­cu­ją­cych, za­rów­no w sfe­rze nie­for­mal­nej jak i poza nią.

9. Bez­ro­bo­cie. To je­den z naj­bar­dziej zna­nych i uży­wa­nych wskaź­ni­ków opi­su­ją­cych sy­tu­ację na ryn­ku pra­cy. Po­ka­zu­je on, ile osób w wie­ku pro­duk­cyj­nym nie ma pra­cy i jej po­szu­ku­je. Wraz ze wskaź­ni­kiem 1 i 2, daje moż­li­wie peł­ny ob­raz ak­tyw­no­ści eko­no­micz­nej lud­no­ści da­ne­go kra­ju

10. Bez­ro­bo­cie wśród osób mło­dych. Dla po­trzeb tego wskaź­ni­ka przyj­mu­je się, że mło­dy­mi na ryn­ku pra­cy są oso­by w wie­ku 15–24 lata, choć zda­rza­ją się kra­jo­we od­mia­ny za­li­cza­nia do gru­py mło­dych. Po­miar obej­mu­je czte­ry aspek­ty bez­ro­bo­cia wśród mło­dzie­ży: a) od­se­tek bez­ro­bot­nych wśród gru­py mło­dych, b) od­se­tek bez­ro­bot­nej mło­dzie­ży w sto­sun­ku do bez­ro­bot­nych do­ro­słych, c) od­se­tek bez­ro­bot­nej mło­dzie­ży wśród wszyst­kich bez­ro­bot­nych, d) od­se­tek bez­ro­bot­nych mło­dych w sto­sun­ku do ca­łej po­pu­la­cji mło­dych. Jak wia­do­mo, szcze­gól­nie w ostat­nich la­tach, kwe­stia bez­ro­bo­cia wśród mło­dzie­ży jest po­waż­nym pro­ble­mem po­li­tycz­nym, eko­no­micz­nym i spo­łecz­nym w wie­lu kra­jach unij­nych, tak­że w Pol­sce.

11. Oso­by dłu­go­trwa­le bez­ro­bot­ne. Im dłu­żej czło­wiek po­zo­sta­je bez pra­cy, tym po­waż­niej­sze skut­ki ma to dla nie­go sa­me­go i dla ryn­ku pra­cy. W po­mia­rach do­ko­ny­wa­nych przy po­mo­cy tego wskaź­ni­ka przyj­mu­je się, że bez­ro­bo­cie trwa­ją­ce po­nad rok jest i dłu­go­trwa­łe i zbyt dłu­gie. Ana­li­zu­je się naj­czę­ściej od­se­tek dłu­go­trwa­le bez­ro­bot­nych w re­la­cji do ca­łej siły ro­bo­czej oraz od­se­tek dłu­go­trwa­le bez­ro­bot­nych jako od­se­tek wszyst­kich bez­ro­bot­nych.

12. Nie­peł­ny po­ziom za­trud­nie­nia – „po­dza­trud­nie­nie” (un­de­rem­ploy­ment). Okre­śle­nie to wy­ma­ga wy­ja­śnie­nia. Wg de­fi­ni­cji ILO¹⁵, nie­peł­ny po­ziom za­trud­nie­nie ma miej­sce wów­czas, gdy za­trud­nio­ne oso­by pra­cu­ją mniej niż by mo­gły, tzn. np. pra­cu­ją nie 40 a 30 go­dzin ty­go­dnio­wo, nie z wła­snej woli, lub gdy pra­cu­ją po­ni­żej swo­ich kwa­li­fi­ka­cji, nie wy­ko­rzy­stu­jąc swo­jej wie­dzy czy umie­jęt­no­ści¹⁶. Wskaź­nik ten ob­ra­zu­je nie­wy­ko­rzy­sta­nie lub nie­do­sta­tecz­ne wy­ko­rzy­sta­nie moż­li­wo­ści pro­duk­cyj­nych w da­nym kra­ju. Za­wie­ra dwa po­mia­ry: do­ty­czą­cy nie­peł­ne­go po­zio­mu za­trud­nie­nia w sto­sun­ku do ca­łej siły ro­bo­czej i w sto­sun­ku do wszyst­kich za­trud­nio­nych.

13. Bier­ność za­wo­do­wa, mie­rzo­na od­set­kiem osób nie­pra­cu­ją­cych i nie­po­szu­ku­ją­cych za­trud­nie­nia. Ana­li­zu­je się ją w po­dzia­le na kil­ka grup wie­ko­wych, z któ­rych naj­waż­niej­sza jest gru­pa osób w wie­ku 25–54 lata, bo­wiem są to oso­by „w sile wie­ku”, czy­li w wie­ku pro­duk­cyj­nym, co do któ­rych na­le­ży się spo­dzie­wać, że pra­cu­ją. War­to ba­dać dla­cze­go oso­by, któ­re za­koń­czy­ły już na­ukę i nie osią­gnę­ły wie­ku eme­ry­tal­ne­go, nie pra­cu­ją. (Wskaź­ni­ki bier­no­ści za­wo­do­wej mó­wią wie­le – np. w od­nie­sie­niu do ko­biet, o zwy­cza­jach w da­nym kra­ju, o po­sta­wach wo­bec pra­cu­ją­cych ko­biet i ge­ne­ral­nie o struk­tu­rze ro­dzi­ny. Oczy­wi­ście mó­wią one jesz­cze o wie­lu in­nych aspek­tach ryn­ku pra­cy – np. o po­li­ty­ce so­cjal­nej czy pro­ro­dzin­nej w da­nym kra­ju, o sy­tu­acji eko­no­micz­nej firm i ca­łej go­spo­dar­ki ale tak­że o zwy­cza­jach, kul­tu­rze da­ne­go kra­ju, JSz).

14. Udział w pro­ce­sie edu­ka­cji i po­ziom anal­fa­be­ty­zmu. In­for­ma­cje do­ty­czą­ce po­zio­mu wy­kształ­ce­nia spo­łe­czeń­stwa są uzna­wa­ne za istot­ny wskaź­nik po­zio­mu kom­pe­ten­cji pra­cow­ni­ków. Efek­ty na polu edu­ka­cyj­nym w istot­ny spo­sób de­ter­mi­nu­ją moż­li­wo­ści po­szcze­gól­nych państw w kon­ku­ro­wa­niu na świa­to­wych ryn­kach i ko­rzy­sta­nia z osią­gnięć na­uki i tech­no­lo­gii. Wskaź­nik ten, obok in­nych, wpły­wa na „za­trud­nial­ność” pra­cow­ni­ków. Po­ziom anal­fa­be­ty­zmu to w pańś­twach unij­nych pro­blem mar­gi­nal­ny, co nie zna­czy, że nie­obec­ny. Wie­le też za­le­ży od in­ter­pre­ta­cji tego po­ję­cia tj. kogo uzna­je się za anal­fa­be­tę.

15. Prze­cięt­ne mie­sięcz­ne wy­na­gro­dze­nie to je­den z waż­niej­szych aspek­tów in­for­ma­cji do­ty­czą­cej ryn­ku pra­cy. Po­zwa­la on oce­nić stan­dard ży­cia, wa­run­ki pra­cy i ży­cia za­trud­nio­nych. Pre­zen­tu­jąc dane od­no­szą­ce się do wy­na­gro­dzeń, trze­ba uwzględ­niać siłę na­byw­czą pie­nią­dza a tak­że róż­ni­ce w me­to­do­lo­gii ob­li­cza­nia wy­so­ko­ści płac w po­szcze­gól­nych kra­jach.

16. Prze­cięt­ne staw­ki go­dzi­no­we pła­cy wska­zu­ją na kosz­ty pra­cy. Jest to spoj­rze­nie na pła­ce i inne po­za­pła­co­we wy­dat­ki zwią­za­ne z za­trud­nia­niem pra­cow­ni­ków, od stro­ny pra­co­daw­ców. Za­rów­no na szcze­blu kra­jo­wym, jak i mię­dzy­na­ro­do­wym ten aspekt po­li­ty­ki ryn­ku pra­cy ma za­sad­ni­cze zna­cze­nie dla kon­ku­ro­wa­nia firm i ca­łych państw. Na szcze­blu świa­to­wym. Ten wskaź­nik KILM uwzględ­nia po­ziom, tren­dy i struk­tu­rę kosz­tów po­no­szo­nych na pra­cow­ni­ka w sek­to­rze przed­się­biorstw.

17. Wy­daj­ność (pro­duk­tyw­ność) pra­cy. De­fi­nio­wa­na jest ona jako ilość dóbr lub usług wy­two­rzo­nych przez pra­cow­ni­ka w jed­no­st­ce cza­su. W po­łą­cze­niu z go­dzi­no­wy­mi kosz­ta­mi pra­cy może być uży­wa­na do oce­ny mię­dzy­na­ro­do­wej kon­ku­ren­cyj­no­ści ryn­ku pra­cy. Wzrost go­spo­dar­czy w da­nym kra­ju czy w sek­to­rze go­spo­dar­ki przy­pi­sy­wa­ny jest albo zwięk­szo­ne­mu za­trud­nie­niu albo wyż­szej wy­daj­no­ści już za­trud­nio­nych. Wy­daj­ność pra­cy jest jed­nym z pod­sta­wo­wych mier­ni­ków oce­ny dzia­łal­no­ści go­spo­dar­czej a wpły­wa­ją na nią ta­kie, m.in. czyn­ni­ki, jak wy­po­sa­że­nie tech­nicz­ne za­kła­du i miej­sca pra­cy, efek­tyw­na or­ga­ni­za­cja pra­cy, fi­zycz­na i in­sty­tu­cjo­nal­na in­fra­struk­tu­ra, wspo­ma­ga­nie „ka­pi­ta­łu ludz­kie­go” a dzi­siaj, co­raz czę­ściej, ka­pi­ta­łu spo­łecz­ne­go.

18. Ubó­stwo (bie­da), dys­try­bu­cja do­cho­dów, „bied­ni pra­cu­ją­cy”. To wskaź­nik opi­su­ją­cy sy­tu­ację eko­no­micz­ną lud­no­ści. Bie­da czę­sto wy­ni­ka stąd, że jed­nost­ki nie są w sta­nie wy­ge­ne­ro­wać dzię­ki wła­snej pra­cy do­cho­dów wy­star­cza­ją­cych do utrzy­ma­nia mi­ni­mal­nych stan­dar­dów ży­cia. Dla­te­go łą­czy się za­sięg bie­dy z funk­cjo­no­wa­niem ryn­ku pra­cy w da­nym kra­ju, któ­ry za­pew­nia lub nie za­pew­nia god­ne­go wy­ży­cia z pra­cy. „Mi­ni­mal­ne stan­dar­dy ży­cia” to po­ję­cie su­biek­tyw­ne, róż­nie ro­zu­mia­ne i ob­li­cza­ne w po­szcze­gól­nych kra­jach, stąd tak trud­ne są po­rów­na­nia od­no­szą­ce się do bie­dy w po­szcze­gól­nych spo­łe­czeń­stwach państw unij­nych. Nie ma bo­wiem jed­nej uni­wer­sal­nej bie­dy. Dla­te­go w kla­sy­fi­ka­cji KILM, obok kra­jo­wych sza­cun­ków bie­dy, robi się po­rów­na­nia do opra­co­wa­nych przez Bank Świa­to­wy gra­nic ubó­stwa (obec­nie od 1,25 do 2 do­la­rów na oso­bę dzien­nie)¹⁷. Sto­so­wa­ny jest tak­że po­wszech­nie współ­czyn­nik Gi­nie­go, ob­ra­zu­ją­cy roz­pię­to­ści do­cho­do­we – w ska­li kra­jo­wej i mię­dzy­na­ro­do­wej. Sza­co­wa­nie licz­by „pra­cu­ją­cych bied­nych”, to uwzględ­nia­nie osób pra­cu­ją­cych, ży­ją­cych w go­spo­dar­stwach do­mo­wych, któ­rych człon­ko­wie eg­zy­stu­ją po­ni­żej pro­gu ubó­stwa, mimo że są za­trud­nie­ni.

Z bie­dą pra­cu­ją­cych wią­że się po­ję­cie pre­ka­ria­tu – po­ten­cjal­nej no­wej kla­sy, któ­ra, wsku­tek ro­sną­cej li­czeb­no­ści, sta­je się kla­są co­raz bar­dziej nie­bez­piecz­ną To mi­lio­ny lu­dzi, któ­rzy żyją w nie­pew­no­ści – są nie­pew­ni na ryn­ku pra­cy, nie­pew­ni co do miesz­ka­nia a więk­szość z nich jest nie­pew­na swo­jej toż­sa­mo­ści¹⁸. Samo okre­śle­nie po­wsta­ło z po­łą­cze­nia dwóch an­giel­skich słów: pre­ca­rio­us (nie­pew­ny) i pro­le­ta­riat (bied­na kla­sa pra­cu­ją­ca). W związ­ku z za­my­ka­niem wiel­kich za­kła­dów pra­cy, któ­re on­giś były gniaz­dem pro­le­ta­ria­tu, pre­ka­riat za­jął miej­sce wiel­ko­prze­my­sło­wych ro­bot­ni­ków. Z. Bau­man uwa­ża, że daw­ny pro­le­ta­riat jest „roz­pusz­czo­ny” w obec­nym pre­ka­ria­cie a pre­ca­ri­te – to ży­cie na ru­cho­mych pia­skach obej­mu­je co­raz więk­szy odłam klas śred­nich¹⁹.

Nie­za­leż­nie od zu­bo­ża­łych ro­bot­ni­ków, w Pol­sce po­ja­wi­ła się nowa ka­te­go­ria „bia­łych koł­nie­rzy­ków” – of­fi­ce­ariat – czy­li oso­by wy­ko­nu­ją­ce pro­ste pra­ce biu­ro­we za ni­skie wy­na­gro­dze­nie. Pra­ce tego ro­dza­ju może w za­sa­dzie wy­ko­ny­wać każ­dy, bez spe­cjal­ne­go przy­go­to­wa­nia. Mówi się, że naj­czę­ściej wy­ko­nu­ją ją tzw. du­ici (od słów: „do it”), oso­by zde­spe­ro­wa­ne, by pod­jąć ja­ką­kol­wiek pra­cę i z tru­dem utrzy­mu­ją­cy się z tego ro­dza­ju za­jęć²⁰. W sze­re­gu in­nych państw eu­ro­pej­skich ka­te­go­ria ta wy­stę­pu­je rza­dziej ze wzglę­du na spe­cy­fi­kę sy­tu­acji urzęd­ni­ków, któ­rych sta­tus jest nie­kie­dy bar­dzo, w po­rów­na­niu, z pol­skim, wy­so­ki (np. w Niem­czech, we Fran­cji, Por­tu­ga­lii, Gre­cji).

Po dru­giej stro­nie ryn­ku pra­cy po­ja­wia­ła się plu­to­no­mia (plu­to­no­my), ozna­cza­ją­ca mniej­szość spo­łe­czeń­stwa, któ­ra jest bo­ga­ta²¹. O tym dy­cho­to­micz­nym zja­wi­sku, w kon­tek­ście go­spo­dar­ki ame­ry­kań­skiej, in­te­re­su­ją­co pi­sał N. Chom­sky²².

Jak wi­dać z przed­sta­wio­nych wy­żej osiem­na­stu klu­czo­wych wskaź­ni­ków, wy­ko­rzy­sty­wa­nych w świa­to­wych ana­li­zach sta­ty­stycz­nych, obej­mu­ją one sze­ro­kie spec­trum za­gad­nień zwią­za­nych z ryn­kiem pra­cy. W ni­niej­szym opra­co­wa­niu wskaź­ni­ki KILM zo­sta­ły wy­li­czo­ne nie bez przy­czy­ny, gdyż, jak wspo­mnia­no, o więk­szo­ści spraw zwią­za­nych z ryn­kiem pra­cy, któ­re przy po­mo­cy KILM są ana­li­zo­wa­ne w po­szcze­gól­nych kra­jach i w ze­sta­wie­niach mię­dzy­na­ro­do­wych, bę­dzie mowa w dal­szej czę­ści książ­ki. Ze wzglę­du na sze­ro­kość za­gad­nień i ich skom­pli­ko­wa­nie nie wszyst­kie mogą być tu­taj w jed­na­ko­wym stop­niu opi­sa­ne – au­tor­ka mu­sia­ła do­ko­nać nie­zbęd­nych wy­bo­rów, za któ­re po­zo­sta­je od­po­wie­dzial­na, nie­kie­dy zaś po­sze­rzy­ła je o waż­ne in­for­ma­cje, po­zwa­la­ją­ce do­głęb­niej po­znać spe­cy­fi­kę ryn­ku pra­cy.1.4. Sztywne i elastyczne, formalne i nieformalne rynki pracy. Zrównoważony rynek pracy – w teorii i w praktyce

Moż­na stwier­dzić, że z teo­re­tycz­ne­go punk­tu wi­dze­nia po­wie­dzia­no już o ryn­ku pra­cy na prze­strze­ni dzie­jów wszyst­ko. Nie­mniej ryn­ki pra­cy się zmie­nia­ją i za­rów­no teo­re­ty­cy, jak i prak­ty­cy – eko­no­mi­ści i so­cjo­lo­go­wie przede wszyst­kim – opi­su­ją i ana­li­zu­ją te nowe zja­wi­ska na bie­żą­co, nie za­wsze na­zy­wa­jąc je teo­ria­mi. Na przy­kład, zwra­ca się uwa­gę i ana­li­zu­je funk­cjo­no­wa­nie tzw. sztyw­ne­go i ela­stycz­ne­go ryn­ku pra­cy oraz ryn­ku for­mal­ne­go i nie­for­mal­ne­go.

1.4.1. Sztyw­ny i ela­stycz­ny ry­nek pra­cy w teo­rii i w prak­ty­ce

Kon­cep­cja sztyw­ne­go i ela­stycz­ne­go ryn­ku pra­cy ści­śle wią­że się z kwe­stią bez­ro­bo­cia. Jak za­uwa­ża­ją M. Ta­sci i M. Zen­ker⁵⁰, kra­je, w któ­rych obo­wią­zu­ją sztyw­ne roz­wią­za­nia do­ty­czą­ce ryn­ku pra­cy, tzn. te, w któ­rych dzia­ła po­li­ty­ka re­gu­lu­ją­ca ry­nek pra­cy i in­sty­tu­cje nim się zaj­mu­ją­ce, jak np. w więk­szo­ści państw Eu­ro­py Za­chod­niej, w dłuż­szym ho­ry­zon­cie cza­so­wym go­rzej ra­dzą so­bie z pro­ble­mem bez­ro­bo­cia, niż kra­je, w któ­rych ist­nie­je bar­dziej ela­stycz­ny ry­nek pra­cy, w sen­sie mniej­szej licz­by re­gu­la­cji i in­sty­tu­cji, wpły­wa­ją­cych na ten ry­nek, jak np. USA. Nie jest to jed­nak po­gląd po­dzie­la­ny przez wszyst­kich. Au­to­rzy wy­kła­du w In­ter­na­tio­nal Tra­ining Cen­tre Mię­dzy­na­ro­do­wej Or­ga­ni­za­cji Pra­cy wska­zu­ją, że nie ist­nie­ją po­twier­dzo­ne sta­ty­stycz­nie do­wo­dy na to, że w go­spo­dar­kach, w któ­rych pra­wa pra­cow­ni­cze są sil­niej chro­nio­ne (tzn. tam gdzie funk­cjo­nu­je EPM – Em­ploy­ment Pro­tec­tion Mar­ket) sto­pa bez­ro­bo­cia jest wyż­sza niż w go­spo­dar­kach, w któ­rych EPM nie wy­stę­pu­je⁵¹. Opi­nię tę po­dzie­la­ją ana­li­zy pro­wa­dzo­ne przez Or­ga­ni­za­cję Współ­pra­cy Go­spo­dar­czej i Roz­wo­ju (OECD)⁵².

1.4.2. For­mal­ny i nie­for­mal­ny ry­nek pra­cy

For­mal­ny i nie­for­mal­ny ry­nek pra­cy funk­cjo­nu­ją we wszyst­kich go­spo­dar­kach świa­ta, jed­nak­że szcze­gól­nie wy­so­ki od­se­tek lu­dzi pra­cu­ją­cych w go­spo­dar­ce nie­for­mal­nej cha­rak­te­ry­zu­je kra­je roz­wi­ja­ją­ce się. Z sza­cun­ków Ban­ku Świa­to­we­go wy­ni­ka, że go­spo­dar­ka nie­for­mal­na w tych kra­jach daje od ok. 25% do 40% pro­duk­tu kra­jo­we­go brut­to, i daje za­trud­nie­nie od ok. 1,5 do 4/5 po­pu­la­cji⁵³. Nie­for­mal­ne za­trud­nie­nie i do­cho­dy funk­cjo­nu­ją cał­ko­wi­cie lub czę­ścio­wo poza pań­stwo­wą kon­tro­lą i po­li­ty­ką po­dat­ko­wą. Po­pu­lar­ność za­trud­nie­nia w sfe­rze nie­for­mal­nej, czy in­a­czej „sza­rej” lub „czar­nej” (fr. tra­va­il au noir, czy ang. mo­on­li­gh­ting), bie­rze się przede wszyst­kim z chę­ci zmniej­sze­nia kosz­tów pra­cy przez pra­co­daw­ców i dla re­la­tyw­nie wyż­szych, bo bez ob­cią­że­nia skład­ka­mi i po­dat­ka­mi, za­rob­ków za­trud­nio­nych. Zwró­cić war­to uwa­gę tak­że na fakt, że nie­for­mal­ny ry­nek pra­cy daje za­trud­nie­nie oso­bom, któ­re nie za­wsze mogą je zna­leźć na ryn­ku for­mal­nym. Im trud­niej pod­jąc pra­cę le­gal­ną, tym wię­cej pra­cow­ni­ków sta­je się nie­le­gal­ny­mi, choć są i sy­tu­acje ta­kie, że nie­któ­rzy wolą pra­co­wać nie­le­gal­nie niż le­gal­nie, z róż­nych wzglę­dów. Im więk­sze za­trud­nie­nie w sza­rej stre­fie tym mniej­sze wpły­wy do bu­dże­tu pań­stwa, tym mniej środ­ków na po­pra­wę wa­run­ków pra­cy, na za­bez­pie­cze­nia spo­łecz­ne itd. Wiel­kość nie­le­gal­ne­go za­trud­nie­nia świad­czy o sta­nie pań­stwa, o jego sile i moż­li­wo­ściach in­ter­wen­cji na ryn­ku pra­cy. Igno­ro­wa­nie po­rząd­ku praw­ne­go przez duże gru­py za­trud­nio­nych na nie­for­mal­nym ryn­ku pra­cy nie tyl­ko osła­bia pań­stwo, ale i za­ufa­nie oby­wa­te­li do nie­go⁵⁴.

1.4.3. Zrów­no­wa­żo­ny ry­nek pra­cy

Zrów­no­wa­żo­ny ry­nek pra­cy (su­sta­ina­ble la­bo­ur mar­ket) ozna­cza ry­nek re­gu­lo­wa­ny z ze­wnątrz, po to, by za­pew­nić re­ali­za­cję w prak­ty­ce stan­dar­dów i norm pra­cy, by stwa­rzać szan­se na jak naj­więk­sze za­trud­nie­nie, by za­pew­nić moż­li­wie du­żej licz­bie za­trud­nio­nych ochro­nę so­cjal­ną, by za­pew­nić udział w spra­wach ryn­ku pra­cy trzech part­ne­rów, tj. przed­sta­wi­cie­li rzą­du, pra­co­daw­ców i pra­cow­ni­ków i w ten spo­sób wzmoc­nić dia­log spo­łecz­ny. Isto­tą zrów­no­wa­żo­ne­go ryn­ku pra­cy jest trak­to­wa­nie pra­cow­ni­ków in­a­czej niż trak­tu­je się pro­duk­ty ryn­ko­we – lu­dzie mu­szą mieć swo­je pra­wa, za­bez­pie­cze­nie spo­łecz­ne i za­pew­nio­ne bez­pie­czeń­stwo⁵⁵. Otwar­te po­zo­sta­je py­ta­nie, czy w do­bie kry­zy­su i nie­spo­ty­ka­nie wy­so­kie­go obec­nie bez­ro­bo­cia, szcze­gól­nie w okre­ślo­nych gru­pach spo­łecz­nych, moż­na mó­wić o funk­cjo­no­wa­niu zrów­no­wa­żo­ne­go ryn­ku pra­cy. Jak się wy­da­je, po­zo­sta­je on na obec­nym eta­pie roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go przy­dat­ną ale bar­dziej teo­re­tycz­ną kon­struk­cją, i prze­ja­wem my­śle­nia ży­cze­nio­we­go – że na­le­ży dą­żyć do zmniej­sze­nia bez­ro­bo­cia, uła­twie­nia pra­cow­ni­kom zdo­by­wa­nia no­wych kwa­li­fi­ka­cji, zwięk­sze­nia ela­stycz­no­ści za­trud­nie­nia itd. Po­dej­mo­wa­ne do­tych­czas re­for­my mia­ły szczyt­ny cel za­pew­nie­nia w mia­rę zrów­no­wa­żo­ne­go ryn­ku pra­cy, ale na ra­zie trud­no mó­wić o ich suk­ce­sie.1.5. Współczesne rynki pracy

Zmia­ny we współ­cze­snym świe­cie za­cho­dzą­ce obec­nie szyb­ciej niż kie­dy­kol­wiek do­tąd po­wo­du­ją, że to, co dzi­siaj jest rze­czy­wi­sto­ścią, ju­tro sta­je się hi­sto­rią. Do­ty­czy to rów­nież ryn­ku pra­cy.

1.5.1. Tren­dy na ryn­kach pra­cy

W od­nie­sie­niu do ryn­ków pra­cy ob­ser­wo­wać moż­na współ­cze­śnie za­sad­ni­czo dwa tren­dy. Są to:

– tren­dy uni­wer­sal­ne, wła­ści­we dla wszyst­kich branż biz­ne­su i, w pew­nym stop­niu tak­że dla ad­mi­ni­stra­cji, jak np. ro­sną­ca kon­ku­ren­cja, wzrost świa­do­mo­ści klien­tów/pe­ten­tów i pra­cow­ni­ków, ro­sną­ce bez­ro­bo­cie, glo­ba­li­za­cja pro­duk­cji i usług, mi­gra­cje za pra­cą itp.,

– tren­dy spe­cy­ficz­ne, od­no­szą­ce się tyl­ko do okre­ślo­nych państw (np. unij­nych), czy branż (np. bran­że „zwi­ja­ją­ce się”, roz­wi­ja­ją­ce się, z per­spek­ty­wa­mi i bez nich).

Pa­trząc bar­dziej szcze­gó­ło­wo na roz­wój sy­tu­acji na glo­bal­nych ryn­kach pra­cy w ostat­nich la­tach, za­uwa­żyć moż­na tren­dy na­stę­pu­ją­ce:

– zmniej­sze­nie ska­li za­trud­nie­nia w sto­sun­ku do wiel­ko­ści po­pu­la­cji,

– zmie­nia­ją­ce się spo­so­by pro­duk­cji,

– pre­ka­ry­za­cja pra­cy, co ozna­cza zmia­ny w gwa­ran­to­wa­nych wcze­śniej wa­run­kach za­trud­nie­nia, w kie­run­ku ob­ni­ża­nia płac i nie­pew­no­ści za­trud­nie­nia,

– wzra­sta­ją­ce nie­rów­no­ści za­rob­ko­we,

– in­ter­na­cjo­na­li­za­cja pro­ce­sów pro­duk­cji,

– mię­dzy­na­ro­do­we mi­gra­cje⁵⁶.

1.5.2. Czyn­ni­ki de­ter­mi­nu­ją­ce sy­tu­ację na ryn­ku pra­cy

Na to, jak kształ­tu­je się sy­tu­acja na ryn­ku pra­cy, wpływ ma wie­le czyn­ni­ków. Po­dzie­lić je moż­na na czte­ry, za­sad­ni­cze gru­py:

1. Czyn­ni­ki po­li­tycz­ne. Nic się dzi­siaj nie dzie­je na świe­cie bez udzia­łu po­li­ty­ki i po­li­ty­ków. Na ry­nek pra­cy wy­wie­ra­ne są roz­ma­ite na­ci­ski – po­cząw­szy od eta­pu przy­go­to­wy­wa­nia re­gu­la­cji ryn­ko­wych (etap le­gi­sla­cyj­ny, lob­by­ing) jak i póź­niej, gdy po­szcze­gól­ne roz­wią­za­nia są już wpro­wa­dzo­ne w ży­cie. Istot­ną rolę od­gry­wa­ją ta­kie de­cy­zje po­li­tycz­ne, jak np. pry­wa­ty­za­cja za­kła­dów pra­cy. Po­li­tycz­nie od­dzia­ły­wu­ją na ry­nek pra­cy tak­że re­pre­zen­ta­cje pra­co­daw­ców i pra­cow­ni­ków, swo­ją rolę od­gry­wa­ją po­ro­zu­mie­nia i umo­wy mię­dzy­na­ro­do­we, któ­re Pol­ska, jako czło­nek Unii Eu­ro­pej­skiej i in­nych or­ga­ni­za­cji mię­dzy­na­ro­do­wych, jest zo­bo­wią­za­na wdra­żać do pol­skie­go po­rząd­ku praw­ne­go Nie­któ­re z roz­wią­zań unij­nych moż­na i na­le­ży sto­so­wać bez­po­śred­nio.

2. Czyn­ni­ki eko­no­micz­ne. Za­sad­ni­czym z nich jest glo­ba­li­za­cja, znaj­du­ją­ca od­zwier­cie­dle­nie tak­że na ryn­ku pra­cy. Glo­bal­nie, ryn­ki pra­cy pra­wie wszę­dzie się kur­czą, ale stwa­rza­ne są wa­run­ki do prze­miesz­cza­nia się lu­dzi w celu zna­le­zie­nia pra­cy w ogó­le lub zna­le­zie­nia pra­cy opty­mal­nej dla po­szu­ku­ją­cych. Nie jest to pro­ste, w związ­ku z glo­bal­ną wer­sją kon­ku­ren­cji – o po­sa­dy, dzi­siej­sze do­bro rzad­kie, ry­wa­li­zu­ją pra­cow­ni­cy z róż­nych państw, nie tyl­ko z kra­jo­we­go ryn­ku pra­cy. Prze­wa­ża­ją za­wsze in­te­re­sy da­ne­go kra­ju, w przy­pad­ku ta­kich roz­le­głych pro­ble­mów na ryn­kach w ogó­le i na ryn­kach pra­cy w szcze­gól­no­ści, w prak­ty­ce od­bie­ga się od idei so­li­da­ry­zmu na rzecz pre­fe­ro­wa­nia wła­snych pra­cow­ni­ków i wła­snych bez­ro­bot­nych. Nie­spo­ty­ka­ne wcze­śniej tak po­wszech­nie zja­wi­ska, typu fu­zji i prze­jęć, po­wo­du­ją tak­że za­wi­ro­wa­nia na ryn­kach pra­cy, na ogół zwięk­sza­jąc po­daż tych, któ­rzy pra­cy nie mają, bo ją, na sku­tek fu­zji i prze­jęć, stra­ci­li. Przy­czy­nia­ją się do tego rów­nież kry­zy­sy eko­no­micz­ne, któ­re w ostat­nich la­tach roz­le­wa­ją się pra­wie na cały świat i mają cha­rak­ter peł­za­ją­cy, tzn. są dłu­go­trwa­łe i trud­no się z nich wy­cho­dzi.

3. Czyn­ni­ki tech­no­lo­gicz­ne. Ro­zu­mia­ne są one tu­taj sze­rzej niż tyl­ko jako te wy­ni­ka­ją­ce z no­wych roz­wią­zań o cha­rak­te­rze tech­nicz­no-tech­no­lo­gicz­nym, roz­wią­zań in­no­wa­cyj­nych z ob­sza­ru przede wszyst­kim IT. W grę wcho­dzą tak­że nowe spo­so­by za­rzą­dza­nia, w tym pro­gra­my kom­pu­te­ro­we wspo­ma­ga­ją­ce lub nie­raz za­stę­pu­ją­ce pra­cę lu­dzi w sfe­rze wy­ko­naw­czej, ale i za­rząd­czej. Praw­dę mó­wiąc, to spo­sób kie­ro­wa­nia ludź­mi zmie­nia się naj­bar­dziej opor­nie, a je­śli na­wet, to nie­ko­niecz­nie we wła­ści­wym kie­run­ku,⁵⁷ gdyż czyn­ni­ki tech­nicz­ne od­gry­wa­ją aku­rat w tej dzie­dzi­nie szcząt­ko­wą rolę.

4. Czyn­ni­ki spo­łecz­ne, z któ­rych naj­istot­niej­sze dla ryn­ku pra­cy, bo od­dzia­łu­ją­ce nań bez­po­śred­nio, to: sta­rze­nie się więk­szo­ści spo­łe­czeństw, szcze­gól­nie eu­ro­pej­skich, zwięk­sza­ją­ca się, wspo­mnia­na, więk­sza mo­bil­ność pra­cow­ni­ków, więk­sza po­daż ko­biet na ryn­ku pra­cy, ela­stycz­ny czas pra­cy ocze­ki­wa­ny przez pra­cow­ni­ków i pra­co­daw­ców, choć róż­nie przez nich ro­zu­mia­ny, jak rów­nież dą­że­nie pra­cow­ni­ków do sta­łej pra­cy i za­bez­pie­czeń spo­łecz­nych, z dru­giej zaś stro­ny, do za­cho­wa­nia rów­no­wa­gi mię­dzy pra­cą a ży­ciem pry­wat­nym. Jako od­dziel­ny czyn­nik od­dzia­łu­ją­cy na ry­nek pra­cy i ści­śle z nim po­wią­za­ny moż­na wska­zać zja­wi­sko bez­ro­bo­cia, obec­nie o ska­li w ubie­głych la­tach nie­spo­ty­ka­nej. Bę­dzie o nim szcze­gó­ło­wo mowa da­lej.1.8. Zmiany na rynku pracy. Czasy niepewności, turbulentnych zmian, chaosu

A.K. Koź­miń­ski wska­zał za­sad­ni­cze zmia­ny na ryn­ku pra­cy, z ja­ki­mi bo­ry­ka­ją się współ­cze­sne pań­stwa i spo­łe­czeń­stwa, w sto­sun­ku do tego, co było jesz­cze tak nie­daw­no. Do przed­sta­wio­nej przez nie­go li­sty do­pi­sa­łam zmia­ny, któ­re, jak są­dzę, też war­te są za­no­to­wa­nia:

Ta­be­la 2. Zmia­ny na ryn­ku pra­cy

W okre­sie in­du­strial­nym W okre­sie nie­pew­no­ści
------------------------------------------------------------- ----------------------------------------------------------------------------------------------
– Sta­bi­li­za­cja miej­sca i wa­run­ków pra­cy – Zmien­ność miejsc i wa­run­ków pra­cy
– Spe­cja­li­za­cja prac wy­ko­naw­czych i me­ne­dżer­skich – Sze­ro­kie spec­trum pro­fe­sji-pra­cow­ni­cy „hy­bry­dy”, pra­cow­ni­cy „pat­chwor­ko­wi”
– Po­dział pra­cy – Zmien­ne za­da­nia
– Struk­tu­ry hie­rar­chicz­ne – Struk­tu­ry bar­dziej pła­skie
– Ka­rie­ra – awans pio­no­wy – Ka­rie­ra – awans po­zio­my, spe­cja­li­stycz­ny
– Orien­ta­cja na wy­ni­ki – Orien­ta­cja na uzy­ska­nie prze­wa­gi kon­ku­ren­cyj­nej, utrzy­ma­nie się na ryn­ku
– Nie­wiel­ka mo­bil­ność pra­cow­ni­ków – Duża mo­bil­ność pra­cow­ni­ków
– Tra­dy­cyj­ne spo­so­by za­rzą­dza­nia – No­wo­cze­sne spo­so­by za­rzą­dza­nia (np. wspo­ma­ga­ne kom­pu­te­ro­wo)
– Współ­pra­ca lub ry­wa­li­za­cja (kon­ku­ro­wa­nie) – Ko­ope­ren­cja (współ­pra­ca, mimo, obok kon­ku­ro­wa­nia)

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne na pod­sta­wie: A.K. Koź­miń­ski, (2008), Za­rzą­dza­nie w wa­run­kach nie­pew­no­ści. Pod­ręcz­nik dla za­awan­so­wa­nych, PWN, War­sza­wa.

Przy oka­zji ana­li­zo­wa­nia po­wyż­szych zmian moż­na za­sta­no­wić się, czy rze­czy­wi­ście wszyst­ko, szcze­gól­nie w od­nie­sie­niu do ryn­ku pra­cy, się zmie­ni­ło. Moim zda­niem, w nie­wiel­kim stop­niu albo wca­le nie zmie­ni­ły się re­la­cje mię­dzy stro­na­mi sto­sun­ku pra­cy, to jest mię­dzy pra­co­daw­ca­mi a pra­cow­ni­ka­mi – w wy­mia­rze po­je­dyn­czych or­ga­ni­za­cji. Od lat ry­nek pra­cy po­zo­sta­je ryn­kiem nie­rów­no­wa­gi – ryn­kiem pra­co­daw­ców, nie ro­śnie za­ufa­nie mię­dzy pra­co­daw­ca­mi a pra­cow­ni­ka­mi (ra­czej ma­le­je), krę­ci się da­lej, choć we­dług in­nych niż w cza­sach „słusz­nie mi­nio­nych”, kry­te­riów, ka­ru­ze­la sta­no­wisk me­ne­dżer­skich (daw­ne po­wie­dze­nie „za­wód dy­rek­tor”, dzi­siaj na­zy­wa się „pro­fe­sja – me­ne­dżer”). Od lat nie zmie­nia­ją się sty­le kie­ro­wa­nia ludź­mi. Za­le­żą one w za­sad­ni­czej mie­rze od oso­bo­wo­ści kie­ru­ją­cych, ich men­tal­no­ści, a te po­zo­sta­ją nie­zmien­ne nie tyle od okre­su in­du­strial­ne­go, ale prak­tycz­nie od za­ra­nia dzie­jów. Złych na­wy­ków, oby­cza­jów w kie­ro­wa­niu ludź­mi nie prze­ła­mie na­wet wie­dza i do­świad­cze­nie i to jest po­waż­ny pro­blem, któ­re­go roz­wią­za­nia trud­no ocze­ki­wać.Rozdział 2. Europejski (unijny) rynek pracy

Ry­nek pra­cy Unii Eu­ro­pej­skiej to:

Od 01.01.2007 r. 27 państw (01.07.2013 r do­łą­czył 28 kraj, Chor­wa­cja);

7% świa­to­wej po­pu­la­cji; 25% świa­to­we­go pro­duk­tu brut­to (PKB); 64,3% sto­pa za­trud­nie­nia, 70,1% męż­czyzn, 58,5% ko­biet; 47,4% pra­cu­ją­cych star­szych pra­cow­ni­ków (55–64 lata); (2011 r.); 14,8% za­trud­nio­nych na umo­wach ter­mi­no­wych; 15% sa­mo­za­trud­nio­nych.

50% wy­dat­ków na cele so­cjal­ne.

Źró­dło: dane za: La­bo­ur For­ce Su­rvey, http://epp.eu­ro­stat.ec.eu­ro­pa.eu .

Pol­ski ry­nek pra­cy to:

15,29 mln za­trud­nio­nych osób (59,7%); 6,80 mln ko­biet (53,1%), 8,49 mln męż­czyzn (66,3%); 36,9% star­szych (55–64 l.) za­trud­nio­nych; 26% za­trud­nio­nych na umo­wach ter­mi­no­wych; 26% sa­mo­za­trud­nio­nych (2009).

Wy­dat­ki na cele so­cjal­ne – 19,7% PKB (2009 r.).

8,89 mln w sek­to­rze usług, 4,58 mln – w sek­to­rze prze­my­sło­wym, 1,82 mln w sek­to­rze rol­ni­czym; 11,42 mln za­trud­nio­nych w fir­mach pry­wat­nych, 3,88 mln – w pu­blicz­nych; 11,92 mln to pra­cow­ni­cy na­jem­ni, 2,87 mln pra­cu­ją­cy na wła­sny ra­chu­nek.

Źró­dło: dane GUS, I kw. 2013 r.; sa­mo­za­trud­nie­nie – http://www.oecd-ili­bra­ry.org .

Była już mowa o tym, że nie moż­na dzi­siaj mó­wić o jed­no­li­tym eu­ro­pej­skim ryn­ku pra­cy. Przy­czy­nia się do nie­go, poza „za­sta­ny­mi” róż­ni­ca­mi w po­zio­mie roz­wo­ju go­spo­dar­cze­go państw człon­kow­skich, tak­że to, że jed­na z pod­sta­wo­wych za­sad unij­nych do­ty­czą­ca swo­bod­ne­go prze­pły­wu (prze­miesz­cza­nia się) osób, nie jest w peł­ni re­ali­zo­wa­na. Teo­re­tycz­nie każ­dy oby­wa­tel UE może po­szu­ki­wać pra­cy w do­wol­nym in­nym pań­stwie. Ze wzglę­du na prze­cią­ga­ją­cy się kry­zys trwa­ją­cy od 2008 r., w za­sa­dzie we wszyst­kich kra­jach unij­nych ofe­ro­wa­na jest głów­nie pra­ca krót­ko­ter­mi­no­wa, co w wie­lu przy­pad­kach sku­tecz­nie od­stra­sza po­ten­cjal­nych pra­cow­ni­ków od prze­no­sze­nia się poza swój kraj oj­czy­sty. 2013 r. zo­stał na­zwa­ny Eu­ro­pej­skim Ro­kiem Oby­wa­te­li i de­dy­ko­wa­ny pra­wom, ja­kie ro­dzi oby­wa­tel­stwo eu­ro­pej­skie. Z wie­lu dys­ku­sji, kon­fe­ren­cji, wy­da­rzeń, któ­re były na ten rok za­mie­rzo­ne, wy­ło­nić ma się wi­zja tego, jak ma wy­glą­dać Eu­ro­pa w 2020 r. Ko­mi­sja Eu­ro­pej­ska, zda­jąc so­bie spra­wę z ko­niecz­no­ści za­pew­nie­nia więk­szej mo­bil­no­ści pra­cow­ni­ków, przed­sta­wi­ła 8 maja 2013 r. dru­gi ra­port wła­śnie na te­mat „oby­wa­tel­stwa UE z 2013 r.”⁹⁹. Sta­no­wi on „ją­dro” Eu­ro­pej­skie­go Roku Oby­wa­tel­skie­go. Za­wie­ra dwa­na­ście dzia­łań w sze­ściu klu­czo­wych ob­sza­rach, któ­re mają usu­nąć prze­szko­dy na dro­dze ko­rzy­sta­nia oby­wa­te­li z praw Unii Eu­ro­pej­skiej. W od­nie­sie­niu do ryn­ku pra­cy po­dej­mo­wa­ne są pró­by ko­or­dy­na­cji sys­te­mu za­bez­pie­czeń spo­łecz­nych tak, by ze wspar­cia fi­nan­so­we­go w każ­dym pań­stwie unij­nym mo­gli ko­rzy­stać oby­wa­te­le, ma­ją­cy do tego pra­wo w swo­ich wła­snych kra­jach. Pla­nu­je się, że na eu­ro­pej­skim ryn­ku pra­cy pań­stwa człon­kow­skie po­win­ny przez okres 6 mie­się­cy za­pew­nić świad­cze­nia wszyst­kim po­szu­ku­ją­cym pra­cy w in­nym pań­stwie (obec­nie 3 mie­sią­ce) i że współ­pra­co­wać po­win­ny służ­by za­trud­nie­nia z po­szcze­gól­nych państw człon­kow­skich. Szy­ko­wa­ny jest New Deal for Eu­ro­pe¹⁰⁰ na rzecz wal­ki z bez­ro­bo­ciem wśród mło­dzie­ży, któ­re­go klu­czo­wym ele­men­tem mają być kre­dy­ty z Eu­ro­pej­skie­go Ban­ku In­we­sty­cyj­ne­go (EBI) udzie­la­ne przed­się­bior­com two­rzą­cym miej­sca pra­cy i or­ga­ni­zu­ją­cym sta­że dla mło­dych lu­dzi. Ko­mi­sja chce też zmniej­szyć ba­rie­ry biu­ro­kra­tycz­ne, np. uła­twić uzna­wa­nie do­ku­men­tów toż­sa­mo­ści, po­by­to­wych oraz świa­dectw przy­dat­no­ści do ru­chu dro­go­we­go po­jaz­dów w ca­łej UE. Na ra­zie jed­nak „oby­wa­tel­stwo eu­ro­pej­skie”, któ­re uła­twi­ło­by co­dzien­ne funk­cjo­no­wa­nie oby­wa­te­li UE na eu­ro­pej­skim ryn­ku pra­cy, jest jesz­cze na eta­pie in­ku­ba­cji i na efek­ty jego funk­cjo­no­wa­nia trze­ba jesz­cze po­cze­kać.